Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 357]

Zuidnederlandse poezie
Het beroep op de lezer
door Piet Thomas

De stoutmoedigheid die het schrijven en publiceren van verzen begeleidt, impliceert steeds een beroep op de lezer. Men kan dit als een bijkomstigheid beschouwen, maar voor zover de aard van de gedichten zelf de manier bepaalt waarop de dichter contact zoekt met het publiek, laat het ons toe een eerste inzicht te verwerven in de soms zeer verscheiden eigentijdse poëzie.

Een middel om goede en slechte gedichten van elkaar te onderscheiden mag men het niet noemen, vermits er geen twee bundels zijn die de ontvankelijkheid van de lezers op precies dezelfde wijze aanspreken. De dichter geniet overigens een vrijheid die groter wordt naarmate zijn vormscheppend vermogen dwingender is. Hem een bepaalde gebruiksaanwijzing van lyrisch-gevoelige kringen te willen voorhouden ware deze vrijheid miskennen. Wel kan men soms merken dat hij al schrijvende eisen stelde die de grenzen van zijn talent te buiten gaan. Is dit het geval, dan moet, menen wij, een brede marge openblijven voor allerlei kritische notities.

In het uiterst cryptisch idioom dat Hugues C. Pernath zich ontwierp, schijnt het beroep op de lezer reeds vrij problematisch te zijn. Wij kunnen ons moeilijk voorstellen dat de kwellende gedichten die hij totnogtoe vrijgaf, ook na de toekenning van de Ark-prijs in ruime kringen begrip zullen vinden. Hun hermetisme, hoe bevreemdend het zich in Het masker man (Ontwikkeling, Antwerpen) weet te handhaven, ontwijkt haast stelselmatig elke mogelijkheid tot een gesprek met de lezer. Pernath schijnt obstructie te voeren tegen alles wat naar een dialoog zweemt. Een obstructie die ongetwijfeld isolatorische kwaliteiten bezit, maar zo gemakkelijk verstart en stolt dat ze zelfs de meest gespannen aandacht vermoeit. De ontwrichting van de syntaxis - een voortdurend weerkerende deus ex machina - irriteert bij wijlen zo hevig dat slechts een fragmentaire overdracht van belevenissen mogelijk wordt. Berust deze dichtkunst niet voor een deel op zelfbedrog? Op de illusie

[p. 358]

namelijk dat een gebroken en uiteengescheurde taal nog voldoende mededeelbaar is?

Men vindt in deze magisch aandoende versregels woordcontrasten die een zeer grote taalgevoeligheid veronderstellen en die daarenboven zorgvuldig aangebracht werden. Er werd minder aan het toeval overgelaten dan men op het eerste gezicht zou vermoeden. Het bewust wegwerken van tal van logische en dialogische bestanddelen heeft echter voor gevolg dat op vele plaatsen het noodzakelijk quantum begrip achterwege blijft. Misschien zal men hier gewagen van een poëzie voor dichters, geschreven vanuit een aristocratische eenzaamheid naar een fijngevoelige congenialiteit toe. In elk geval schijnt van de lezer verlangd te worden dat hij het samengebrachte materiaal zelf ordent en richting geeft. Een verwijzing naar Mallarmé, ons door zijn verdedigers als een redplank toegeworpen, lost weinig op. De lezer oordele zelf:

Zijn ijsgeur dwaalde, dodelijk duizend jaar
Verwarring sinds schrijven en begrijpen
Geschreven, lang verwoest.
Zijn handen slechts een oog
Tijdloos achter het razend oog
Der geheime aarde, openbaring gebrand.

En nooit zou nooit,
Gedoemd zou nooit vandaag,
De monnik noch de vrouw
Het uur der siddering graven,
Noch splijten in de kramp van woede
Ontroostbaar, rechtvaardig door ontbering.

De schizothyme lading die de meeste verzen meekregen, is opgetast in combinaties als ‘nauwe liefde’, ‘heersende weigering’, ‘gebarsten wonde’, ‘razend oog’, ‘troebele stemspleet’ en ‘wroegende verbeelding’. De dichter zelf voelt zich kwetsbaar onderweg als de glazen licentiaat van die andere ex-soldaat M. Cervantes. Gods waarachtigheid blijft in zijn verscheurd wereldbeeld naschitteren als een ‘rimpellomp’. De weelde die het leven nog toelaat, wordt ‘grimmig’ gedragen. Wijsheid en wanhoop vlokken samen. De meest menselijke ervaringen worden onverstaanbare ‘littekens’.

Achter veel taalpuin schuilt in Het masker man een oprechte en nijdig werkzame drang naar zuiverheid, naar een onschuldig klimaat. En de ernst van dit verlangen wordt nog versterkt door een haast agonale verschrikkingsonmacht. Wat de dichter wel schijnt te missen,

[p. 359]

is het synthetisch vermogen om zich uit de veelheid van gewaarwordingen ordenend te bevrijden. In afwachting dat hij ooit klaarheid zal kunnen scheppen in denken en voelen bezweert hij kwetsuren en pathologische verstarringen zonder het labyrinth der lyrische ‘spraakgebreken’ te kunnen ontkomen.

Het stileren van ‘schorre schreeuwen’ en het hongerig ‘ondertekenen van ruimtewonden’ nemen hem nog te veel in beslag. Hij voelt het zelf aan. Hij bekent het waar hij schrijft dat hij ‘de laatste vernedering van de muze’ tracht te doorleven. Zijn gedichten zijn als het ware de gemummificeerde woordlichamen van een martelende ontzetting.

Ontzetting alleen grijpt niet aan. Alleen de ontzetting waarvan hier en daar de diepere gronden ontraadseld worden. Ergernis, wanhoop en ontbering volstaan om de mens in de dichter af te zonderen. Ze volstaan niet om zijn poëzie te funderen. Het lijkt ons een utopie de taal te laten geboren worden uit een ‘weigering’, ook al is deze ascetisch bedoeld. Het ware te wensen dat Pernath zich na deze derde bundel een toegang zocht tot de warmte van een communicatiever leven en minder aandacht schonk aan de destructie die de modernistische schepping nu eenmaal schijnt te moeten voorafgaan.

Marcel Wauters treedt in Anker en zon (Ontwikkeling, Antwerpen), zoals in zijn vorige bundels overigens, naar voor als een naar de buitenwereld gekeerd auteur die gewiekst en berekenend weet aan te klampen. Al mist hij de laatste ernst die aan een werk een beslissend karakter geeft, hij heeft reeds aardig met de taal leren spelen. Hij beweegt zich nog steeds te dicht bij Burssens (cfr. Fabula rasa) om als zelf-standig auteur te kunnen opvallen, maar men moet toegeven dat de in Anker en zon opgenomen stukken van een zekere rijping getuigen, en men zal evenmin kunnen ontkennen dat het lyrisch proza waarin Wauters zich hier uitdrukt, geen ernstige toeleg veronderstelt.

Een grillig gevuld album is zijn jongste bundel anders wel. Weerbarstige en gedurfde zinsrijen wisselen er af met cerebraal woordspel, spotterige uitvallen met Blauwbaardachtige droomwensen, plotse euforistische tintelingen met droefgeestige klachten. Vooral een dubbele stootkracht stuwt de werveling van Wauters' taaldebiet voort. Vooreerst een moraliserend, zij het averechts verzet, gecombineerd met een Swiftiaanse verachting voor het kleinmenselijke en een eerder volks aandoende ruminatie van dagelijkse zwarigheden. Vervolgens, een wispelturige Witzdronkenheid waarin kleurige anecdoten en ironische bespiegelingen verbroederen. Het resultaat is een nogal hybridisch geheel dat door een soms te opzettelijk parasiteren op mondgemene uitdrukkingen een eerder middelpuntvliedende werking uitoefenen kan. Wauters schijnt de

[p. 360]

ernst van het leven grimlachend te willen verdoezelen om de absurditeitsindruk van enkele levensfacetten des te duidelijker in het licht te stellen. Hij blijft daarbij een typisch poëta minor. Een lyrisch kleinkunstenaar waarmee men zich niet helemaal onaangenaam kan bezig houden. Tussen vele mislukte geestigheden en klatergoud in schittert af en toe de verlokkende scherf van een Tagesrest die laat vermoeden dat de auteur tot meer in staat is.

Een uitdunnen van al te banale momenten zou de hele samenstelling ongetwijfeld ten goede gekomen zijn.

In tegenstelling met Pernath beweegt Wauters zich vlugger en soepeler door de tijd. Voor hem is de tijd geen verstard uur. Eerder een vloeibaar element waaraan men niet kan ontsnappen doch waar men wel een spel kan mee aangaan. Door dit spel onderscheidt de kunstenaar zich van de massamens die de lenigheid welke daartoe nodig is, niet kan opbrengen. Deze moet het ook niet kunnen opbrengen. Hij hoeft maar te kijken naar de handigheid van de dichter. Wauters ziet de lezer als een toeschouwer op een jongleursfeest, als iemand wiens toekijkend appreciër en ook al niet bui ten de per ken der burgerlijkheid gaat.

Een procédé dat hier veel gebruikt werd, is het beeldend doorvoeren en mixen van spreuken en zegswijzen die door een reeks van tegenstelligen of abrupte onderbrekingen een persoonlijke kleur krijgen. Het maakt deel uit van een associatieve evasiekuur die latere routine-spanningen weer mogelijk moet maken. Een of andere pseudowijsgerige parabel moet men er al lezende bij nemen.

Al met al een werk dat zonder te overtuigen toch een zekere charme heeft. Dit geldt ook voor het lyrisch prozastukje dat wij hier citeren. Met poëzie heeft het overigens niet veel te maken.

beklaagde sta recht zei de rechter
ik deed hem moe de gebaren na van kromme haas
maar het baatte niet dat hij niet hoorde aan die kant
jij bent de dader ging hij voort (bleef zitten)
jij bent de dader van de gestelde daad
wat heb je er tegen in te brengen
(alsof hij niet wist dat ze mijn zakken mijn handen
mijn schoenen mijn hoofd reeds lang hadden leeggemaakt)
(en alsof hij niet wist dat ik wist wat hij wist)
hooggeboren edelachtbare inderdaad groot is het
gestichte kwaad
groter inderdaad dan de gestichte deugd
de stichtelijke vreugd
beticht

[p. 361]

 

en schuldig gewogen gevonden op de schaal van voorbedachte

 

raad en onraad

 

neem ik het gewicht ons aller wicht op mij zei ik

 

verlicht de vader waardig

 

ik zal dragen (bekijk mijn rug mijn voorhoofd en mijn oren)

 

al wat te dragen valt of ligt of staat of gewoon maar is of niet

 

doch het weze mij vergund laat me nog even zitten

 

dat stemt overeen met de uitspraak zei de wijze rechter

 

stond recht en sloot de deur van het debat.

Bij Paul De Vree is de taalbehandeling nog ludischer. In Grondbeeldig (Ontwikkeling, Antwerpen) werden de morele complicates van het taalspel bewust vermeden om een zuiver-esthetische verjongingskuur mogelijk te maken. Wauters speelt vooral met zegswijzen. De Vree met woorden, syllaben en klanken. Hij doet in die situatie dan ook veel experimenteler aan. Door zich volledig in dit spel te verliezen sluit hij echter belangrijke lyrische factoren onmiddellijk uit. Hij loopt dikwijls verloren in onsamenhangend woordmateriaal dat op het ritme van een vlug wisselend associëren toevallig samenkliste. Soms boeit hij wel, maar meestal wekt hij wrevel.

Bij De Vree treft de dweperige en artistiekerig aandoende manier om telkens weer andere associatiewegen te verkennen zonder werkelijk ooit een weg te kiezen. Hij wist zich tijdens de laatste jaren van zijn onzeker dichterschap nooit in een vaste baan te bewegen. Een maniëristische verbluffingsmanie doodt bij hem de organische groei van de meest geraffineerde vondsten. Het opschorten van het gewone taalgebruik en het af- en omleiden van woordschitteringen laten een eerder gevaarlijk vertrouwen veronderstellen in de zelfgeleidende kracht van de taal. Met een groter en instinctief juister talent zou De Vree zich deze luxe kunnen permiteren. Nu blijft hij slechts een handig illusionist. Een goochelaar is nu eenmaal geen ziener. Als zijn nummer voltooid is, vergeet het publiek hem gauw. Het wordt tijd dat De Vree beseft dat zelfs de gemiddelde lezer van de poëzie verlangt dat ze deel gaat uitmaken van zijn eigen geestelijke ontwikkeling. Poëzie en goochelkunst zijn geen al te beste maatjes.