Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 510]

Zuidnederlands proza
Van epos tot kroniek
door Bert Ranke

Gelijktijdig met de vijfde druk van Houtekiet brengt de uitgeverij Ontwikkeling te Antwerpen in een gelijkaardige fraaie linnen stempelband de nieuwe roman van Walschap op de markt die er een vervolg op is, wat naar buiten niet alleen door band en stofwikkel maar eveneens door de titel wordt gesuggereerd. Houtekiet immers stichtte Deps; zijn zoon Jakob, bijgenaamd ‘de beer’, wordt de bouwer van een aangrenzende nederzetting die met volkse konsequentie Nieuw Deps genoemd zal worden, en die haar naam als titel gaf aan het boek waarin de wederwaardigheden van haar ontstaan en groei worden beschreven. Duiden beide titels op continuïteit in het gebeuren, ze verraden anderzijds ook dat de auteur anders staat tegenover zijn stof dan toen hij de roman schreef die algemeen als zijn meesterwerk wordt beschouwd en waar hij zelfs volgens zijn zeggen ook het meest van houdt. Houtekiet was het lyrische epos van de geweldige heiden ‘die Walschap zou willen zijn’, zoals Lissens het treffend formuleerde, - de belichaming van een verlangen; het kon niet anders of zulk een held moest zijn naam geven aan het werk, want die naam was een getuigenis en een program. Tweeëntwintig jaar later zal het vervolg op dit grandioze boek niet meer naar de hoofdpersoon worden genoemd, want Jakob is ondanks zijn fabelachtige kracht, zijn bezonnen taaiheid en zijn werkdrift, geen figuur om een schrijver tot lyrische hoogten te vervoeren; hij zwijgt en zwoegt en wordt als literaire creatie spoedig verzwolgen door een vrij vormeloze dorpsgemeenschap die beslag legt op het boek en er terecht haar verzamelnaam aan geeft: Nieuw Deps. Het lyrische epos is een keuvelende kroniek geworden.

Oordelend naar een persverslag over een vriendenbijeenkomst tijdens dewelke de eerste exemplaren van beide werken hem door de uitgever werden overhandigd, schijnt Walschap nogal ingenomen met zijn jongste roman, want hij wil er nog tenminste vier vervolgen op schrijven. In hoeverre dit een boutade is, ingegeven door de feestelijke stemming

[p. 511]

van het ogenblik, willen we in het midden laten, maar het is een oude droom van hem, een boek te schrijven waarin hij zich volledig zou uitspreken over de wereld. Een boek waarin hij als het ware het leven op aarde opnieuw zou laten beginnen, en in een beperkte ruimte en kort bestek de wereldgeschiedenis nog eens zou over doen. Zoiets moet voor iemand die over zijn kreatieve verbeeldingskracht beschikt, inderdaad een beroezende gedachte zijn. Het blijkt dat hij Houtekiet en de vervolgen er op als dit boek beschouwt, waarvoor al zijn vroegere slechts voorbereiding en oefening zijn geweest. Welnu, ik vind het jammer dit te moeten zeggen, maar met alle eerbied en bewondering die ik voor Walschaps werk koester en ondanks mijn ongewijzigde overtuiging dat hij onze grootste levende romancier is, die al lang voor de Nobelprijs had moeten voorgesteld worden, meen ik dat deze uitspraak een bewijs te meer oplevert voor de stelling dat een schrijver zelf de minst gekwalificeerde beoordelaar is van zijn werk.

Met Houtekiet heeft Walschap een figuur geschapen naar de volle maat van zijn door verhevigd verlangen gestimuleerd talent, een figuur die leeft van uit haar eigen innerlijke waarachtigheid en van daaruit de lezer dwingt het objektief onwaarschijnlijke en buitenissige dat haar aankleeft, te aanvaarden. Van het papier is Houtekiet in het leven gestapt; wat oorspronkelijk literaire fictie was, is een reëel begrip geworden. Dat Jakob Houtekiet in dit opzicht niet de voetstappen van zijn vader zal drukken, is zonder twijfel duidelijk. Daarvoor spreekt zijn type van hardwerkende zwijger te weinig tot de verbeelding. Nieuw Deps is trouwens niet zijn roman, maar evenzeer (en evenmin) die van een veelkoppige menigte, té veelkoppig en daardoor te weinig gedifferencieerd om de aandacht geboeid te houden. Leek Houtekiet geboren uit een impuls en gevoed met het bloed en de zenuwen van het kreatief genie, Nieuw Deps geeft veeleer de indruk, verstandelijk gekomponeerd te zijn en uitgewerkt met de verworven middelen van een gekonsolideerd talent. ‘Houtekiet was de eerste fase van de kultuur’, heeft Walschap ongeveer tijdens een interview verduidelijkend op een vraag geantwoord; ‘Nieuw Deps is de tweede. De mensheid organiseert zich. Er komt een civilisatie waarin de kerk van Houtekiet geen plaats meer heeft’. Anders gezegd: Deps was het agrarische begin van het leven der mensheid, Nieuw Deps het industriële vervolg. Maar dat zijn ten slotte toelichtingen après coup. Meer dan twintig jaar geleden, toen het geschreven werd, was Houtekiet in de eerste plaats een bevrijdende explosie zoals vroeger Pallieter dat is geweest, en daaraan dankt het werk zijn meeslepende kracht. Nieuw Deps mist die vitale adem en dat vindt men weerspiegeld in de brokkeligheid der kompositie en in de geringere spankracht van taal en stijl.

[p. 512]

Wie hieruit voortvarend mocht besluiten dat Walschap bijgevolg niet de grote romancier kan zijn waarvoor hij gehouden wordt, bedenke dat geen enkel kunstenaar zich doorlopend kan handhaven op de hoogte van zijn geniaalste schepping, en dat men het kunnen van een schrijver niet moet beoordelen naar zijn minst geslaagde werken, want het zijn alleen de beste die voor hem zullen blijven getuigen terwijl men het bestaan van de andere zal vergeten. Wie in Nieuw Deps een bewijs mocht willen zien van een tanende kreativiteit, herleze zijn pas vorig jaar verschenen Tilman Armenaas, waarin hij een narratieve krachttoer heeft uitgehaald die voorlopig niemand in ons taalgebied hem zal nadoen.

De vergissing van Nieuw Deps lijkt me trouwens zeer menselijk, ik zou bijna zeggen ontroerend menselijk. Valt ze inderdaad niet te verklaren uit het heimwee van de ouder wordende mens en kunstenaar naar de meest viriele schepping in zijn oeuvre? De epische allure van sommige passages, vooral bij het begin; de spektaculaire krachtpatserijen van Jakob, waarmee het verhaal aanvangt; het parallellisme met Houtekiet in sommige situaties, het schijnt alles te wijzen op een dwingende psychische behoefte om de sfeer van het eerste boek te herbeleven. Dat zulks nochtans niet kon zonder Houtekiet te herschrijven, schijnt Walschap duidelijk te hebben gevoeld. Vandaar een tweeslachtigheid in de thematiek die fnuikend is voor de epische vaart van het verhaal. Het is jammer dat Walschap niet heeft ingezien dat in de schaduw van een monument als Houtekiet geen enkel vervolg zich kan handhaven.