Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 529]

Boekbesprekingen

Dertien Vlamingen

Proza bijeengebracht en ingeleid door Ivo Michiels; De Bezige Bij, Amsterdam-Ontwikkeling, Antwerpen, 1961.

Het moet wel zijn dat in het literaire Noorden de Vlamingen nog altijd als een kurieuze ethnische minderheid worden beschouwd, want hoe is anders een titel te verklaren als 13 Vlamingen, onder dewelke De Bezige Bij te Amsterdam haar vijftigste Literaire Pocket met werk van Vlaamse schrijvers de wereld inzendt? In de najaarsaanbiedingen van deze uitgeverij stond dit nummer vijftig nog blanco en ‘gereserveerd voor een bijzondere uitgave’. Dit boekje moet dus, althans in Hollandse ogen, wel iets heel speciaals zijn. Waarbij ik me afvraag of het in Vlaanderen ooit in enig editoriaal of literair brein zou opkomen, een verzamelbundel van evenzoveel Noordnederlanders 13 Hollanders te noemen? Of heeft men bij De Bezige Bij willen beklemtonen dat de Vlamingen nu ook mondig beginnen te worden in het modernistische genre der literaire nouvelle vague, waarvan de reeks der Literaire Pockets de klankbodem wil zijn? De inhoud van het boekje wettigt het vermoeden.

Michiels zegt in zijn inleiding dat hij sinds lang het droomplan koestert, een bloemlezing samen te stellen, ‘stevig van begeleidende kommentaar voorzien, die een soort kreatieve geschiedschrijving zou vormen van de levende Vlaamse letteren, (...) uitsluitend aan de hand van de individuele vormgezichten in het proza’. Ethische, esthetische, sociale, psychologische, filosofische en historische kriteria volgens hem ontoereikend gebleken zijnde, wil hij het literatuurgebied verkennen ‘op de enige manier die de kritische beschouwing tot geldige konklusies kan leiden: het onderzoek van de vorm’, het woord van Valéry indachtig, dat ‘la forme dicte le fond’. Het proza, de roman, zegt hij, kan geen andere boodschap hebben dan deze van de taal, - de taal beschouwd als het zijn van de schrijver. Daaruit volgt, dat de mededeling haar diepere inhoud ontleent aan de taal; dat men de geestelijke substantie van een werk slechts kan ontdekken en duiden door de taal; dat alleen wanneer men in de taal de diepere betekenis van een werk kan achterhalen, er van literatuur sprake kan zijn. De rest is ‘narratieve journalistiek ofwel steriele woordesthetiek’.

Het is een interessante werkhypothese en men kan slechts betreuren dat Michiels zijn droomplan niet ten uitvoer heeft gelegd. Want het boekje dat hij hier aanbiedt, blijft ver beneden dit opzet, wat hij trouwens zelf toegeeft en door opgelegde beperkingen verontschuldigt: er mocht slechts niet eerder gepubliceerd werk opgenomen worden (waarom dan uitzondering gemaakt voor Herman Teirlinck? Zijn Jokaste tegen God is toch vooraf in het N.V.T. verschenen, of ligt mijn chronologie overhoop?), waarvan dus ‘niemand kon voorspellen in hoeverre ze (de teksten) al dan niet representatief zouden zijn voor het vormgezicht van hun schrijver’, en waardoor onderweg belangrijke namen moesten wegvallen. Als rechtvaardiging, én van de inleiding, én van de samenstelling zoals zij er partieel uitziet, voert hij echter aan dat het zijn oorspronkelijke intenties zijn geweest die in niet geringe mate ook voor deze bundel de keuze hebben bepaald.

Die keuze lijkt me ondertussen vrij eenzijdig uitgevallen, al opent de reeks dan met een bijdrage van de 82-jarige Teirlinck (de beste en meest lezenswaardige uit de

[p. 530]

bundel trouwens!) die nog altijd gaarne jonge dwaasheid patroneert. De samenstelling schijnt trouwens wel te wijzen op de bedoeling, de jongste richting van normloos en losgeslagen naturalisme de rechtvaardiging van enkele voorlopers en wegbereiders mee te geven. Niet altijd even overtuigend weliswaar. Van Marnix Gijsen is er een stukje jeugdherinnering dat het waarschijnlijk wel zou doen in het kader van een memorerende wordingsroman, maar dat afzonderlijk bekeken niet zwaar weegt. Gaston Burssens praat zestien bladzijden vieze onzin en vindt zich daarbij blijkbaar zeer intelligent. Karel Jonckheere draagt een stukje exegese van een gedicht bij dat interessant en onkonventioneel is. De persiflage die Louis Paul Boon geeft van het ‘zondagsleven’ van kreaturen à la B.B., heeft met literatuur niets meer te zien. Pakkend is het stuk proza van Jan Walravens: hier wordt de vorm bezield door een menselijke inhoud. Het ‘surrealistisch verhaal’ van Maurice D'Haese is plezierig en goed geschreven maar het geeft geen juist idee van het kunnen van deze auteur. Verder is er Hugo Claus met een fragment dat wel een indruk geeft van zijn ‘manier’ en ook van zijn uitdagend gebrek aan manieren, Wim Meewis en C.C. Krijgelmans met hermetisch wartaal, Hugo Raes met een vrij onbeduidend geval, ten slotte Chris Yperman en als jongste Marc Andries om het overwegend onsmakelijke zootje rond te maken. Want wat baten schrijfkunst en talent als ze enkel moeten dienen om het leven te ontluisteren tot een geestloos en weerzinwekkend geploeter in eigen vuil?

BERT RANKE

Frank Liedel

Van Frank Liedel verscheen in de N.V.T.-reeks, bij de uitgeverij Ontwikkeling voor de zoveelste keer een oorlogsverhaaltje onder de titel Maiden-trip. Deze keer is het teruggrijpen naar oorlogsgebeurtenissen echter niet - zoals bij vele jongeren - te verklaren door het worstelen met onopgeloste levens- en lijdensproblemen. Liedels verhaaltje is eerder gekenmerkt door een betrekkelijk grote objektiviteit. Het oorlogsgebeuren is voor Liedel een middel om een groepje verzetslieden in een donkere krypte in een uitzonderingssituatie bijeen te brengen, om dan verder hun onderscheidene reakties te tekenen die het verschijnen van een vrouw in hun groepje opwekt. Tussen die afgezonderde mannen worden nu de verhoudingen spontaan dramatisch. Er ligt zelfs enige kracht in de manier waarop Liedel zijn personages met elkaar konfronteert. Daar is Jacobu, de 18-jarige snaak, die in zijn groenheid beschermd wordt door Caldeau en Brasilières, zijn eerste verliefdheid kent en na de ontluistering daarvan zelfmoord pleegt. Daar is verder Caldeau, de vijfenveertigjarige leider, die zijn zekerheid en zelfbeheersing put uit zijn vast geloof in de ongerepte trouw van zijn vrouw, maar als dat geloof ijdel blijkt, gebroken wordt; Detrilles, de metafysisch-gekwelde, die tot in de moedig-gedragen dood de naar God behoeftige godlasteraar blijft; het meisje Renée, de intellektualiste met de aan dat ras eigen komplexiteit; Thiou, de simpele bruut; Brasilières, die de jonge Jacobu soms zo vaderlijk beschermt... het is opvallend dat in een werkje van een zeventig bladzijden zulke veelzijdigheid van gestalten tot leven komt. Qua opvatting getuigt dit werkje van een oprechte zin voor dramatiek.

De uitbouw laat echter een en ander te wensen over. De konstruktie is stroef, de verwoording herhaaldelijk duister zodat de bedoeling slechts duidelijk wordt als we het hele boekje doorworsteld hebben. Liedel heeft nog veel vakmanschap te leren om een zuivere, klaar te volgen verhaallijn te trekken. Hij moet trachten al vertellend zijn eigen verhaal te beluisteren met de oren van de lezer.

LIEVE SCHEER

Simon Vestdijk:
Een moderne Antonius Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 1961.

Wanneer een auteur eenmaal aanvaard en

[p. 531]

na verloop van tijd en een zeker aantal werken ook gekwoteerd is als deel uitmakend van het literair patrimonium, dan is de kritiek nadien nog zelden geneigd een nieuw boek van hem werkelijk kritisch te bekijken. Zonder het daarom nadrukkelijk geslaagd of bijzonder revelerend te noemen, zal zij toch meestal nalaten het zonder aanzien des persoons onder de loep te nemen, zoals men wel met schrijvers pleegt te doen wier literair profiel nog niet zo scherp staat afgelijnd. Meestal zal men er zich toe beperken, het boek in kwestie na een algemene inleiding of een situering van de auteur, netjes en uitvoerig samen te vatten, en onder eventuele verwijzing naar vroegere publikaties van hem, nog eens de aandacht te vestigen op zijn gekende taal- en stijlkwaliteiten en -eigenaardigheden. Maar praktisch nooit zal men de vraag stellen, of het besproken werk iets essentieels toevoegt aan het beeld van de auteur en nog minder, of het voor de lezer iets essentieels te betekenen heeft.

Deze lankmoedigheid is wel te verklaren uit het feit dat in kunst in het algemeen en in literatuur in het bijzonder, het hoe? meer te betekenen heeft dan het wat? (al kan men beide bezwaarlijk van elkander scheiden), en dat de kritiek haar vetste kluif kwijt is van het ogenblik dat de schrijftechnische vormgeving bij een auteur een algemeen erkende verworvenheid geworden is. Bovendien geniet een kunstenaar met een reputatie als Vestdijk wel een zekere immuniteit die soms niet verenigbaar blijkt met een onbevooroordeelde appreciatie.

Zo ook in het geval van deze Moderne Antonius. De roman vertoont al de schrijfkwaliteiten en -eigenaardigheden die men van een rijp en geroutineerd groot talent verwachten mag, - een soepele taalvoering, een rustige en zakelijke verhaaltrant, een geslepen nauwkeurigheid in de verwoording, kortom een meesterlijke beheersing van al de middelen die een schrijver toelaten juist dàt te zeggen wat hij zeggen wil, en het te zeggen op de manier die hij wil. Zoiets is ongetwijfeld indrukwekkend genoeg, en het feit dat Vestdijks proza koel en klinisch is, en nergens de warmte van een affektieve onderstroom laat vermoeden, maakt ons geenszins blind voor het uitzonderlijke schrijf-meesterschap van deze auteur.

Vragen we ons echter af wat een boek als Een moderne Antonius ons werkelijk te géven heeft, wat we er aan hébben, wat er van overblijft, dan vrees ik dat het antwoord niet in evenredigheid zal zijn met de gevestigde faam van de schrijver, noch met onze bewondering voor zijn vormtechnisch kunnen. Een cerebraal-virtuoos werkstuk is het alleszins, een schrijfkunstig spel bedreven met superieure middelen, - maar is dat voldoende? De tekst op de flap van de stofwikkel noemt het een nieuwe versie van de Antoniuslegende, ‘waarbij, in verband met het “moderne” van opzet en uitwerking, van het oorspronkelijke voorbeeld zo goed als niets meer te herkennen is’. Inderdaad. Uit het weinige dat over de heilige Antonius bekend is, mag men toch geredelijk aannemen dat hij in God en de Duivel geloofde. De jonge bankier Olivier van Vestdijk doet dat niet. Gelovig noch bijgelovig, ‘en ogenschijnlijk in geen enkel opzicht voorbestemd om beproevingen te ondergaan, waarvan ernst en aantal niet onderdoen voor die der vroeg-Christelijke legende’, wordt hij niettemin door hallucinaties bezocht waartegen hij zich enkel kan wapenen met redelijkheid en de vastberadenheid er niet aan toe te geven, aangezien elke steun van vroomheid hem ontbreekt. Waar blijft echter de dramatische polariteit in het psychische krachtenveld van de gehallucineerde, wanneer men de polen God en Duivel wegneemt? Het mag dan juist de bedoeling van Vestdijk geweest zijn, aan te tonen dat hallucinaties geenszins inblazingen van Satan zijn maar ziekteverschijnselen van psychische oorsprong, - van het ogenblik dat het gehallucineerde hoofdpersonage, van wiens innerlijkheid uit het verhaal geschreven wordt, eveneens die mening is toegedaan, vervalt elke mogelijkheid tot epische spanning en wordt de roman een willekeurig lange opeenvolging van klinische beschrijvingen van steeds weer nieuwe hallucinaties, waarbij de schrijver weliswaar een verbazende vindingrijkheid aan de dag legt, maar die te weinig menselijke kontaktpunten bieden om de lezer gedurende tweehonderd-

[p. 532]

vijftig bladzijden vast te houden. Te meer daar het procédé erin bestaat, schrijvend van uit de belevenissen van de hoofdpersoon, realiteit en waanbeelden zodanig door elkaar te halen en aldus de geestesgesteldheid van de gehallucineerde zo getrouw mogelijk te weerspiegelen, dat men niet meer kan zeggen waar de grenslijn tussen beide loopt. Als fenomenologisch experiment is het ongetwijfeld interessant genoeg, doch waar men bij het lezen van verbeeldingsproza elk steunpunt in de werkelijkheid verliest, daar lost de belangstelling onvermijdelijk allengs haar greep. Dat we van de zieke hoofdpersoon bovendien zo bitter weinig weten, dat hij ons enkel als patiënt wordt voorgesteld op het ogenblik dat de eerste ziekteverschijnselen optreden zonder dat hij ons als mens van vóór die tijd vertrouwd is, zodat geen humane band van sympathie ons met hem verbindt, is er mede verantwoordelijk voor dat het lot van deze ‘moderne Antonius’ ons slechts matig kan boeien en helemaal niet bekoren.

BERT RANKE

Henri Knap:
Appels in het gras Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 1960

Dit is een ik-roman in de derde persoon gesteld. De auteur noemt zijn hoofdpersonage achtereenvolgens ‘het kind’, ‘de jongen’, ‘de jongeman’, ‘de man’ en volgt aldus zichzelf anoniem in een retrospektie van zijn leven, niet als doorlopend verhaal maar in chronologisch geordende momenten, die men op latere leeftijd terugvindt als ‘appels in het gras’, rijp maar met de bijsmaak van wormstekige vergankelijkheid. Dit geeft meteen de bekoring en de beperktheid aan van het boek: vooral in het eerste gedeelte, waar kindsheid en jeugd worden herdacht, heeft het vaak de weemoedige charme eigen aan het beheerste oproepen van verre herinneringen; anderzijds ontbeert het wegens de brokkeligheid der kompositie en het verzaken aan indringende karaktertekening, de dwingende presentie van het levensverhaal. Het blijft een impressionistisch bezweren van voorbije situaties, vluchtig bekorend of ontroerend waar het psychische essenties raakt of doet vermoeden, onbelangrijk waar de herinnering overwegend of uitsluitend drijft op het anekdotisch feitelijke dat alleen belang zou kunnen krijgen wanneer het opgenomen werd in het dramatisch verloop van een gesloten verhaal. Dat het boek sober en goed, in een sympathieke mineurtoon geschreven is, kan daaraan niets verhelpen.

BERT RANKE