Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 737]

Kroniek
Epiek tussen bitterheid en weemoed
door Lieve Scheer

Carliers jongste roman Het Kanaal (uitg. De Sikkel) speelt zich af op een betonwerf langs het Albertkanaal. Al werd de scheepsbedrijvigheid hier niet geheel uit het oog verloren - waar bij Carlier zou dat kunnen? - centraal is zij niet. Dit is echter slechts een uitwendige verschuiving in Carliers interessegebied. Aan de wal of niet, wat hem boeit is het woordeloos en taai volvoeren van een mannelijke taak. Wanneer de auteur de gek vanuit de cabine der hijskraan de wakkere arbeid op de werf laat volgen, verwoordt hij wat hemzelf tot dit onderwerp heeft aangetrokken: ‘Hij houdt van die vlijtige, witbestofte wereld onder hem waar iedereen weet wat hij te doen en te laten heeft’ (10). Ook hier zijn arbeid en actie dus centraal. Hoofdfiguur is Paul Thijs, eigenaar van de werf, die hardnekkig van zich moet afbijten om tegen de gewichtigdoenerij van staatsambtenaars, tegen meedogenloze concurrentie, tegen zijn werkvolk, tegen zijn eigen lichamelijke ongemakken in, al vechtend zijn betonwerf in leven te houden.

Een tweede inspiratiekern is de hartstocht. In deze werf vol ernstige en taaie arbeid, is de jonge typiste opeens van onopvallende bakvis gerijpt tot vrouw. Zij is nu zo goed als verloofd met Staf, de chauffeur. De oudere werkleider Max, die het thuis met zijn ziekelijke vrouw niet heeft zoals hij zou willen, kan zijn ogen echter niet van haar afwenden. Wanneer zij op een dag, blij van liefdegeluk per fiets de werf verlaat, spurt hij haar opgewonden achterna. Bij de kleine schermutseling die volgt, doet zij een dodelijke val. Max haast zich van de plaats weg. Op een bieravond met twee doolaards, de blinde en de gek, verneemt de bedrogen Staf echter de ware toedracht. Oog om oog, tand voor tand, luidt de wet in dit milieu van primitieve hartstocht: Staf rijdt Max met zijn camion omver... Over deze twee misdaden valt het doek. Alleen twee doolaards die buiten de maatschappij leven, weten welk

[p. 738]

drama zich heeft afgespeeld. Het leven gaat voort: ‘'s Avonds zal de zon weer ondergaan, onbekommerd voor de schade die ze heeft aangericht. Dan zuigt de wolkenloze hemel de stralingshitte weg uit het land en het water’ (p. 5). Paul echter heeft door het plots wegvallen van drie van zijn werklui besef gekregen, dat, wat hij er ook over dacht, hij een mens zomaar niet kan vervangen als een versleten schroef. Hij weet nu dat hij zijn werklui zal missen: de chauffeur, Max, het meisje...

Ofschoon sommige fragmenten van een zekere kracht getuigen, is dit werk voor ons een desillusie geweest. Evenals bij Herman Vos ligt de zwakheid vooral in de bouw. Carlier is er niet in geslaagd een harmonisch geheel te scheppen. Wij hebben bij de schets van de inhoud vooral het passiegebeuren uiteengezet, omdat dit tegen het einde van het boek zo krachtig wordt uitgebeeld, dat men de indruk krijgt alsof heel het werk om die bladzijden geschreven werd. Het beslaat echter maar een tiental bladzijden van de 120 die het werkje telt. In de overige wordt de aandacht versnipperd over fragmentjes die al dan niet boeien en slechts weinig met elkaar te maken hebben. Nadat de gek de eerste vijftien bladzijden tot hoofdpersoon scheen uit te groeien, werd hij op de achtergrond geschoven voor de figuur van Paul. Diens evolutie blijft een vaag samenraapsel van lotgevalletjes, zonder inwendige lijn. Daarbij oordeelt de auteur het nodig zijn lezers tot een paar acrobatentoeren uit te nodigen. Tussen blz. 23 en 52 laat hij onze aandacht onverantwoord verspringen van Paul per motorfiets naar Max per motorfiets; dan weer van Paul naast Jo in bed naar Max met Rosa te bed - beide onbevredigd, waarna Paul plots in een café belandt (een zestien bladzijden lange uitwas)! Het heeft ons plezier gedaan uit andere recensies te vernemen dat wij niet alleen er de tel bij verloren. Om dit alles kan de laatste roman van Carlier ons artistiek niet bevredigen.

Wel kan deze roman interessant zijn voor wie achter het oeuvre van een auteur een evoluerende levensvisie zoekt te begrijpen. Wij wezen er reeds op naar aanleiding van vorig werk, hoe een zekere bitterheid de volledige inzet van een jeugdig durven, zoals in de eerste romans verheerlijkt werd, heeft vervangen. De personages van Carlier volvoeren hun strijd op leven en dood niet langer met een onaangetast geloof in de zin van alles. Alleen reeds de keuze van het onderwerp laat dat blijken. In De Zondagsslepers of Duel met de tanker werd de felle strijd uitgebeeld van mensen tegen de natuurelementen. In Piraten en Het Kanaal is het de strijd van de mens tegen de medemens (denk aan de confrontatie van Paul Thijs met zijn concurrent Busschops), of meer nog, tegen de onrechtvaardige en dwaze machine die

[p. 739]

de maatschappij is (denk aan het bezoek van de staatsambtenaar, of aan de smokkelpraktijk van Staf). Dit anti-maatschappelijke hangt samen met een zeker scepticisme, een ontgoochelde visie op het hele leven. Dat is de verklaring van het lang café-intermezzo: het onsamenhangend dronkemansgepraat van Paul en zijn vrienden over de maatschappij met al haar kwalen, over God en over de vrouwen is kenmerkend voor de toon van het boek. Dat is ook de verklaring van de andere uitwassen in het verhaal. Typisch is bij voorbeeld het schril realisme van het bijen-intermezzo (p. 66) juist wanneer de idylle tussen Staf en het meisje een hoogtepunt bereikt heeft. Maar vooral de personages van de blinde en de gek brengen een zielige toon in het boek. Zij zijn beide eenzamen, uitgestotenen. Zoals de blinde voor 't lapje gehouden wordt in plaats van geholpen (p. 30), wordt de gek als kosteloze arbeidskracht uitgebuit in plaats van verzorgd. Beide dompelaars duiken als een hardnekkig motief telkens weer op. Zij zoeken troost in een schotel eten op de werf of een glas bier, en voelen zich in hun doelloos ronddwalen verwant aan het dier. (Wij denken bij voorbeeld aan de episode waar de bedrogen blinde snikkend zijn hond omhelst of aan het parallellisme tussen de gek en de duif in de eerste bladzijden). Aan het einde van het boek verschijnen zij haast als boden van het lot: zij zijn de getuigen van de tragische dood van het meisje en tevens oorzaak van de dramatische ontknoping.

Heel problematisch is dit inzicht in de voosheid van het leven nu wel niet. Carlier heeft te veel belangstelling voor het leven zelf met zijn vraag naar actie om zich in bitterheid vast te zetten. Juist daardoor is Het Kanaal waarschijnlijk geen goede roman geworden: Carlier schijnt niet langer het nodige geloof te hebben in de zin van een roekeloze strijd, en anderzijds heeft hij niet willen toegeven aan een opkomende scepsis. De voor Carlier zo typische toon van gespannen actiedrift overtuigt niet meer. Achter de weinig krachtdadige strijdbaarheid der personages (‘We zullen vechten, Jo’, zo dwingt de auteur de schimmige Paul te zeggen als besluit van het boek) is een voortdurende aarzeling voelbaar tussen grimmigheid en weemoed. Of het heimwee of misschien de bitterheid al dan niet het overwicht zal halen op de mannelijke krachtdadigheid, is de vraag die ons geboeid doet uitkijken...