Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 61]

Anny Mati en Wim Spekking
Het verhaal dat ik niet publiceerde

Op een zondagmiddag was ik hem gaan opzoeken. Een zondag laat in de herfst. Het was niet koud, die dag. Ik herinner me nog de wazige sluier van mist, die over de straten en over de grachten hing.

Misschien voelde ik me daardoor wat triest en verlaten. Het is mogelijk. Bewees het dat mijn hoofdredacteur tóch gelijk had? Hij beweerde dat ik geen goed journalist was. Ik was te week, te gevoelig. Waarschijnlijk ook te lui. Veertien dagen lang had ik verzuimd kopij in te leveren. Het was geen onwil. Het kwam door de herfst, ik weet zeker dat het door de herfst kwam. De bomen die kaler werden; de bladeren, die stierven in onvoorstelbare kleurenpracht. Ik zwierf door de stad, ik probeerde te schrijven.

Mijn hoofdredacteur stelde me tenslotte een ultimatum: binnen drie dagen een interessant artikel van minimaal tweeduizend woorden óf ontslag.

Nu moet ik eerlijk bekennen dat niets zozeer mijn inspiratie vermag te doden als dwáng. Het was ook meer met tegenzin dan met beroepsliefde dat ik op de redactie die zaterdagmorgen - nu enkele jaren geleden - de oude jaargangen van de krant doorbladerde, in de hoop een aanknopingspunt te vinden. Na een uurtje vergeefs snuffelen was ik al half van plan om, bij gebrek aan beter, een pittig artikel te schrijven over het betaalde voetbal in onze stad, toen toevallig mijn oog viel op een schaakdiagram. Ik ben een hartstochtelijk hoewel zeer middelmatig schaakspeler, en het wit-geeft-mat-in-drie-zetten weerhield mij de pagina om te slaan. Terwijl ik mijn gebrekkig combinatie-vermogen pijnigde op de vrij simpele stelling, zag ik opeens het bericht náást het diagram. ‘Vandaag is het tien par geleden dat alhier ter stede door een verzetsgroep in de laatste maanden van de oorlog een overval werd gepleegd op het stationsemplacement. De bedoeling was een munitietrein op te blazen. De opzet mislukte. Een van de zes verzetsstrijders sneuvelde. Onze stadsgenoot, de heer F. Lemaire, destijds leider van de groep, weigerde ons bijzonderheden mee te delen over de mislukte actie. Daar de vier andere overlevenden niet in onze gemeente wonen en

[p. 62]

hun adressen onbekend zijn, is het ons onmogelijk onze lezers meer gegevens te verschaffen over de aanval op de munitietrein.’

Een snel rekensommetje leerde me dat aanstaande woensdag precies vijftien jaar geleden de dag was, waarop deze zes dappere kerels de trein met explosieven trachtten op te blazen.

In gedachten zag ik reeds mijn drie, nee vierkolomsartikel vóór me: een pakkende kop, de voorbereidingen, de aanslag zelf, het vuurgevecht, de vlucht...

Natuurlijk, een oorlogsverhaal sloeg altijd in, vooral nu het onze eigen stad betrof. Burgers zijn chauvinistisch en denken dat hùn stad de meest karakteristieke is in het land. De halsstarrige of misschien wel bescheiden heer F. Lemaire zou ik wel murw krijgen. Mijn hoofdredacteur zou me glimlachend op de schouders kloppen en de stad zou trots zijn op de heldendaad die vijftien jaar geleden binnen háár muren had plaats gevonden.

Dezelfde avond nog stelde ik pogingen in het werk om wat meer te weten te komen over de heer F. Lemaire. De oogst was bijzonder schraal: hij scheen een eenzelvig man te zijn van vijftig jaar, die zich met niemand inliet en die als boekhouder werkte op een klein kantoor.

De volgende dag - ik zei reeds dat het mistig was - bezocht ik hem in zijn kleine vrijgezellenwoning. Toen ik hem de reden van mijn bezoek meedeelde, schudde hij ietwat verbeten zijn hoofd en zei kortaf:

‘Nee, daar praat ik niet over. Ik herinner me trouwens niets meer.’

We zaten tegen over elkaar, een rond tafeltje tussen ons in. Ik wist niet goed wat ik zeggen moest. Na enkele seconden werd de stilte bepaald pijnlijk. Zijn gezicht kreeg een smartelijke uitdrukking. Of verbeeldde ik me dat?

‘Was het... zo'n dag als vandaag?’ probeerde ik. Hij keek me niet-begrijpend aan. ‘Mistig, bedoel ik.’

Weer schudde hij zijn hoofd, maar nu bevatte deze beweging geen afweer, doch een duidelijke ontkenning. Dát herinnerde hij zich dus wel!

‘Ik begrijp dat u er niet graag over wilt praten’, zei ik beroepsmatig. ‘Bovendien moet u niet denken dat ik voor mijn plezier hier ben gekomen. Ze hebben mij gedwongen. Als er iets is wat ik haat, dan is het dwáng.’

Om heel oprecht te zijn: bij deze laatste woorden voelde ik me werkelijk kwaad worden. Niet op de heer F. Lemaire maar op mijn hoofdredacteur. Het vreemde was dat de man tegenover me glimlachte. Het wás vreemd. De eigenaardige, áfwerende trek op zijn gezicht maakte plaats voor een

[p. 63]

glimlach. Geen gewoon, geringschattend lachje (hetgeen verklaarbaar zou zijn na mijn met woede uitgesproken woorden) maar een glimlach vol begrip, een glimlach die paste bij de melancholische, mistige sfeer buiten. Mijn woede verdween.

‘Een mens’, zei hij nadrukkelijk, ‘kan gedwongen worden door iemand, maar ook door iets, hier binnen in zijn hart.’

‘Wat bedoelt u daarmee?’ vroeg ik aarzelend, terwijl ik hevig nadacht over zijn woorden.

Hij boog zich voorover en legde zijn ellebogen op het tafelblad. Hij blééf me aankijken en antwoordde: ‘Jij haat dwang. Dat zei je. Je haat dus je opdrachtgever. Maar als die dwang binnen in je zit, dan haat je jezelf.’

Ik trachtte de indringende blik van zijn grijsblauwe ogen te ontwijken. ‘Luister’, zei ik tactloos, ‘ik mag dan een slecht journalist zijn en lui en overgevoelig, maar ik begrijp toch wel dat uw woorden iets te maken hebben met wat vijftien jaar geleden gebeurde op het station.’ Op hetzelfde ogenblik had ik medelijden met hem. Het was alsof hij in elkaar schrompelde. Hij sloeg zijn ogen schichtig neer en steunde zijn hoofd in zijn handen. Ik had hem gewond, ergens had ik hem geraakt. Met een schok besefte ik dat ik niet het recht had in het verleden van deze man te wroeten. De hoofdredacteur kon naar de hel lopen. Spijtig vroeg ik me af waarom ik geen ambtenaar was geworden of buschauffeur of verkoper in een warenhuis. Op dat moment haatte ik mijn beroep. Ik stond op.

‘Neemt u het mij niet kwalijk’, mompelde ik en ik meende het uit geheel mijn hart. Ik liep naar de deur. De tachtigduizend abonnees konden ook naar de hel lopen. Sensatie, sensatie. Ik nam me voor dezelfde avond nog te beginnen aan het artikel over het betaalde voetbal.

‘Ga nog niet weg’, fluisterde hij. Over mijn schouder keek ik hem aan. Een van zijn handen was in een smekend gebaar naar me uitgestrekt. Hij is niet halsstarrig, ging het door me heen, hij is ook niet bescheiden, waarachtig, het lijkt wel of hij bang is, doodsbang. Ik ging terug naar mijn stoel.

‘Mijnheer Lemaire,’ zei ik kordaat (tenminste, ik probéérde het kordaat te zeggen), ‘ik kwam hier om u uit te horen over wat vijftien jaar geleden gebeurde bij het station. Ik maakte mezelf wijs dat onze abonnees er recht op hadden te weten welke heldendaad in onze stad was verricht. Ik heb me vergist. Het is me volkomen duidelijk dat ù het recht hebt om te zwijgen.’

‘Nee,’ schreeuwde hij, ‘nee!’ Over het tafeltje heen greep hij met beide handen mijn polsen vast.

[p. 64]

Hoewel ik er een gruwelijke hekel aan heb wanneer ik word vastgegrepen, was ik te verbouwereerd om mijn handen direct terug te trekken.

‘Ik moet het kwijt,’ sprak hij vertwijfeld, ‘ik moet het kwijt. Al vijftien jaar maakt het me kapot.’

Ik slaagde erin mijn polsen te bevrijden van zijn krampachtige vingers. Later, veel later heb ik me wel eens afgevraagd waarom ik op dat moment niet huichelde. Vertel het me maar, mijnheer Lemaire. Ik zal u helpen, mijnheer Lemaire. Toen had ik immers de kans om allerlei bijzonderheden te vernemen voor mijn vierkolomsverhaal.

Ik heb er niet aan gedacht om te huichelen, ik vergat het. Bezwerend zei ik: ‘Ik geloof niet dat ik de juiste persoon ben. Gaat u naar een priester of een vriend aan wie u uw moeilijkheden kunt voorleggen.’

‘Vrienden?’ vroeg hij vermoeid. ‘Vrienden heb ik niet. Een priester ken ik niet. Maar ik geloof in God’, voegde hij er snel aan toe, ‘en Hij weet wat er vijftien jaar geleden gebeurde. Hij weet het en ik weet het. Maar ik moet het kwijt aan een mens, een mens. Aan een mens zoals ik ben. Luister asjeblieft.’

‘Waarom juist aan mij?’

‘Jij zult me begrijpen. Je bent gevoelig. Dat zei je. Het is mistig buiten. Dat zei je. En je haat dwang. Het was een donkere avond. We hoopten dat het zou gaan regenen. We waren met z'n zessen, drie groepen van twee. Als het regende, zou de stationswacht binnen blijven.’

Hij sprak nu razend snel. Hij keek me aan maar ik was er zeker van dat hij me niet zag. Hij zag alleen het verleden dat in snelle close-ups aan zijn geest voorbijrolde.

‘Van drie kanten zouden we het stationsemplacement binnendringen en om halftwaalf, niet later dan halftwaalf, moesten de drie groepen elkaar treffen bij de goederenloods aan de noordzijde van het tweede perron. Aldus de opdracht, die ik 's middags aan de anderen had gegeven. Er kwam geen regen. Diameter en ik vormden één groep.’

‘Diameter?’ vroeg ik.

‘Zo heette hij. We kenden alleen elkaars verzetsnamen. We waren niet aangesloten bij andere verzetsgroepen. We werkten onafhankelijk. Niemand wist waar de ander woonde. We ontmoetten elkaar steeds op neutrale plaatsen, in restaurants, in een bioscoop of ergens in de stad. Diameter was niet van hier. Om tien uur ontmoette ik hem volgens afspraak in het stadspark. Om elf uur waren we aan de achterkant van het station. We stonden ergens in een portiek. Opeens fluisterde Diameter: “Blijf hier wachten, ik ben zo terug, even kijken of de kust vrij is.” Op hetzelfde ogenblik was hij verdwenen.’

Hij zweeg. Na de snelle woordenstroom deed deze stilte onwezenlijk aan.

[p. 65]

Zijn hijgend ademen klonk onwaarschijnlijk luid. Terwijl ik wanhopig zocht naar woorden die me in deze omstandigheid gepast leken, vervolgde hij: ‘Ik stond in dat portiek, alleen. Hoe lang ik daar gestaan heb weet ik niet. Misschien tien seconden, misschien een minuut, ik weet het niet. Toen ging ik hem achterna.’

Ik zag dat hij zijn vuisten balde en deze met geweld tegen het tafelblad perste. Hij schreeuwde: ‘Ik weet niet waarom ik hem volgde. Misschien om hem te beschermen, ik weet het niet. Misschien omdat ik hem... ik weet het niet, ik weet het niet.’

Zijn vuisten werden weer handen, die zich nu samenvouwden als voor een gebed. ‘Ik sloop achter hem aan,’ zei hij zo zacht dat ik hem bijna niet kon verstaan. ‘Een hoek van de straat om, nog een hoek en toen...’

De heer F. Lemaire keek me aan, op zijn gezicht lag een mengeling van ongeloof en afgrijzen. ‘Toen zag ik hoe Diameter de straat overstak, snel, zonder aarzelen en regelrecht naar een geparkeerde auto liep. In de auto ging een zaklamp aan en in de lichtbundel zag ik Duitse helmen, zag ik dat Diameter sprak met de vijand, zag ik dat ze hun horloges vergeleken.’ Hij bracht zijn gevouwen handen naar zijn mond en kauwde op de witte knokkels, maar zijn ogen bleven me aankijken. Hij fluisterde:

‘Ik schoot hem neer, ik schoot mijn machinepistool op hem leeg, rende weg en hoopte dat de andere groepen het geluid van de schoten hadden gehoord. Ik heb hem gedood. Vijftien jaar geleden heb ik hem gedood. Het heeft me achtervolgd... vijftien jaar lang.’

Zijn hoofd viel op zijn gevouwen handen. Hij zat daar, bewoog zich niet. Ik wilde iets zeggen, woorden van troost, begrip, maar tegelijk wist ik dat dit overbodig was, zinloos. Maar ik moest toch wat zeggen!

‘Tegen de anderen,’ begon ik aarzelend, ‘hebt u dus verteld dat de Duitsers u en Diameter overvielen en... dat Diameter sneuvelde?’

Hij knikte.

‘Dat dacht ik al,’ zei ik en ik zei het nogal triomfantelijk omdat ik in een flits begreep hóé ik hem helpen kon. ‘U had aan de anderen meteen de waarheid moeten vertellen. U had ronduit moeten zeggen dat Diameter een verrader was. Niemand zou uw daad veroordeeld hebben. Nù denkt iedereen dat hij als een martelaar stierf en nù, na vijftien jaar, gaat u gebukt onder zelfverwijten.’

Hij schudde zijn hoofd. ‘Diameter’, zei hij zacht, ‘was altijd al vreemd geweest, anders, als kind reeds.’

‘U zei toch dat de leden van de verzetsgroep elkaar niet kenden?’

‘Ja, dat is zo, maar Diameter was voor mij een uitzondering. Hij woonde eigenlijk in het Oosten van het land. In de oorlog kwam hij naar hier. Hij was... mijn broer.’

[p. 66]

Toen begreep ik alles, alles. Ik keek hem aan. Hij keek mij aan.

‘Ik ben blij dat ik het verteld heb,’ zei hij rustig. ‘Ik móést het kwijt. Publiceer je het in je krant?’

‘Nee,’ zei ik kortaf.

‘Dat wist ik’, antwoordde hij. ‘Je houdt van de mist, je haat dwang.’

Een uur later liep ik terug naar mijn huis. Het was me vreemd te moede. Misschien kwam het omdat ik me realiseerde dat ik met lege handen voor mijn hoofdredacteur zou staan. Misschien kwam het ook door de herfstmist die nog steeds in de straten hing.