Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 67]

Duitse Letteren
Carlos Tindemans
Heinrich Böll: trouw aan de desertie

‘Der Erzähler verbirgt etwas. Was?’

Wie geduldig de lange reeks van voorbeelden in het werk van Heinrich Böll is blijven volgen, weet stilaan dat de materiële omstandigheden, waarin het leven van zijn helden zich afspeelt, nagenoeg niets te maken hebben met wat ze precies doen en denken. De hoofdpersoon uit zijn nieuwste werk, ‘Entfernung von der Truppe’ (Kiepenheuer und Witsch, Köln. 1964), is een roemloos Keuls burgermannetje, dat oppervlakkig op de economische golfslag meedrijft als een groothandelaar in koffie. Zijn leeftijd, zijn beroep, zijn sociaal aanzien, zijn ontwikkeling en zijn geloofsbelijdenis komen alle ergens wel ter sprake, maar hebben nauwelijks iets uit te staan met zijn karakter en zijn ideëen. Nog maar eens introduceert de op zijn edele manier geobsedeerde Böll een ongelukkige zonderling, een outsider die medelijden afdwingt door zijn zelfopgelegde afzijdigheid, die hulpeloos en passief rondzwalpt in een levenssfeer die alleen uit herinneringen uit het verleden en ergernis over het heden bestaat, die de actualiteit volkomen misloopt, die naïef-archaïsch nadenkt over zijn vermoorde huwelijk en niet inziet hoe veranderd het huidige bestel is, die zichzelf en de zin van het leven heeft overleefd. Op de samenleving rondom hem reageert hij alleen nog allergisch; als het hem allemaal niet kwetst in zijn diepste besef van gemiste menselijkheid, dan blijft hij er totaal buiten; hij heeft afstand gedaan van enige behoefte aan begrip en begrijpen. Hij stelt alleen het boze vast, en dat dit niet verschilt van wat hemzelf destijds is overkomen en dat hij daar met de schamele resten van zijn energie tegen moet zijn, tegen dat van vroeger bij de nazi's even fel als tegen dat van nu in de bondsrepubliek.

Van bij de aanvang vertikt Böll het, zijn ik-verteller voor te stellen als een geldige doorsnee-figuur uit zijn tijd; op zijn liefst gewaardeerd, blijft hij nog een pathologische figuur. Hijzelf houdt zich voor een neuroticus; wegens een hoofdblessuur (natuurlijk in het leger) stottert hij vaak; even zo dikwijls overvalt hem een epileptisch geschok, dat hijzelf afstotelijk acht. Hij heeft de uiterlijke zorg volkomen opgegeven, alleen zijn vingernagels poetst hij nog een enkele keer, als er een eetvork onder de hand is. Inzake godsdienst noemt hij zich ‘ein unbe-

[p. 68]

schriebenes Blatt’, voelt toch iets voor het judaïsme maar schokschoudert even zo cynisch dat hij misschien wel de christen-van-de-toekomst is. Romantische aanvallen beleeft hij echter ook en dan moet hij er zich telkens van weerhouden zich niet ‘die dunklen Fluten des Rheins’ in te gooien.

Deze in de ziel verminkte mens draagt ons enkele lukrake fragmenten uit zijn levensgeschiedenis voor, uit die periode (Böll raakt er, naar ik meen terecht, niet van los) waarin hij het voorrecht had een militaire uniform voor Duitsland te dragen. Als student in de filologie tot de Arbeitsdienst opgeroepen, valt hem in de vlug inzettende ergernis niets beters in dan zijn overste in de knieholte te slaan met zijn spade. Niet zomaar in een opwelling van politiek verzet of humeurige ontevredenheid. Evenmin als reactie op een vernuftige tergerij, maar ‘von einer unsichtbaren himmlischen Vernunft getrieben’. Als straf wordt hij verbannen naar het militaire handwerkje van alle barbaarse humoristen, hij moet de latrines ruimen. In deze cloacadomeinen leert hij een kameraad-uit-de-duizend kennen, Engelbert ‘genannt Engel’ (meteen duikt Bölls opzettelijke mystificatiezucht in dit werk op: is deze bijnaam echt alleen maar een afkorting of...?) die hem zonder uitstel de plicht oplegt met zijn zuster te huwen. Pas als de verteller er echt in slaagt de belknop van de woning van zijn nog onbekende bruid in te drukken, voelt hij van zich de faecalische geuren, symbool van het militarisme, wegvallen en is hij sedert lange tijd eindelijk weer eens in staat alleen maar een mens te zijn. Ze huwen dadelijk en gaan op reis; enkele dagen later wordt hij als deserteur achterhaald en gearresteerd. De eerste betekenis van de titel is gerealiseerd.

Zo komt hij onder de echte dienstplichtigen terecht, tot hij wegens een oogkwaal (blijkbaar heeft Böll het autobiografische materiaal niet geschuwd) van de schietoefeningen wordt vrijgesteld. Onverbiddelijk draait echter het lot verder. De overste ‘drehte einfach den Diphtong im Schiessen um’ en alweer zit hij aan die bezigheid die hij tijdens de Arbeitsdienst had weten te perfectioneren. Weer omgordt de held zich met een geurende stralenbundel als zelfbeveiliging en trekt zich binnen dit tactische gordijn terug in de eenzaamheid. Ondertussen wordt zijn bruid bij een luchtaanval op Keulen gedood. Dat wordt een aanleiding om de desertie voortaan uit te breiden tot het actieve leven. Na de krijgsgevangenschap is hij van iedereen en alles vervreemd en hij vegeteert rustig aan, althans naar de buitenkant. Want intiem, in zijn denk- en gevoelswereldje, raakt hij nooit los van zijn verterende liefde, van zijn verering voor de zuiverheid en waarheid van het prille meisje dat hem de mogelijkheid van een andere wereld reveleerde. Het is dit

[p. 69]

inzicht in de puurheid van zijn vrouw, meer dan het heimwee naar een brandende liefde, dat hem heeft getekend. Want het dochtertje dat zijn echtgenote hem nog schonk, vrucht van de enkele dagen roes, is op het ogenblik van het vertelmoment zelf al gehuwd, en wel precies in die familie waarin hij zowat alles aantreft wat hij inwendig verfoeid. Het geeft Böll een massa gelegenheden om het nazibruine verleden, de kerkelijke laksheid, de vormelijke godsdienstigheid en de ergerlijke zelfvoldaanheid van een welvaartsstaat op de korrel te nemen.

De Duitse kritiek heeft dit verhaal erg onvriendelijk onthaald. De ik-persoon zou hoogstens een Schwejk-pastiche betekenen en je zou Böll voortaan gelukkiger karakteriseren door hem een ‘linksrheinischer Fallada’ te noemen. Wie echt geen orgaan heeft voor aalgeurtjes, verwijt hem dat hij in het vunzige zog van de epaterende G. Grass is geraakt; daarbij wordt dan toch stellig over het hoofd gezien dat de geuren al van bij het begin van Bölls werk een sterk beeldende rol spelen, nog het laatst zeer opvallend bij Hans Schnier in ‘Ansichten eines Clowns’, die dwars door de telefoon heen geuren weet op te vangen. Vooral echter zou de vaardigheid van Böll om de oorlogsproblematiek vanuit het gezichtspunt van de kleine man weer te geven, momenteel volkomen uit de tijd zijn geraakt; het dilemma van de naoorlogse realiteit kan hij niet meer doorgronden en meteen is hij te pletter gelopen op ressentiment en rancune. Over de Nobelprijs, die men hem al met tegenzin had toegeschoven, wordt nu discreet-openhartig gezwegen.

Een groot deel van het ongenoegen heeft Böll zich op de hals gehaald door in de compositie van deze ‘Erzählung’ anders te doen dan voorheen. Het vertrouwde beeld van de op veiligheid bedachte kritiek heeft hij thans zo kwajongensachtig verstoord dat ze niet meer weten waaraantoe. Böll heeft zijn verhaal immers ontworpen als een raamvertelling, niet als een harmonische triptiek, maar als een in formaat, opzet en inhoud onsamenhangend knipalbumpje. Het eerste fragment is een zure persiflage, het tweede een grimmige collage, het derde is autonoom en onvervalste Böll.

Het eerste deel is opgevat naar de invulmethode van een kleurboek voor kleuters (welk dier zit in deze tekening verborgen?). Enkele vaste punten geeft hij aan, en de welwillende lezer wordt uitgenodigd de verbindende streepjes tussen deze houvasthaakjes te trekken, zelf te trekken, zonder al te veel informatie door de auteur. Het resultaat van dit procédé is dus dat een aantal, op zichzelf toch wel essentiële elementen zonder scrupules zijn weggelaten, maar daar wordt dan later in het verhaal toch naar verwezen als ondersteld bekend en in het bezit van de lezer. Tot de gemoedsrust van de critici kan worden toegegeven dat

[p. 70]

de hele toer inderdaad vrij warrig blijft. Mij lijkt het nochtans zeker dat het met een nauwelijks ingehouden grimlach geprofeteerde kleurboekje alleen een vrij boosaardig understatement is van wat bij andere Duitse auteurs van nu kan worden aangetroffen. Uit de moderne lyriek heeft het proza de hyperbooltechniek overgenomen, de geschifte draad van het verhaal, het opgeschorte streepje dat de rechtstreekse psychologische lijn vervangt, het afwerpen van een als ballast aangevoelde veelheid van informatie en het methodische beperken tot de kernpunten. Dit besef houdt in dat Böll hier zijn eigentijdse vakgenoten op hun eigen terrein lijkt te ontmaskeren. Niet toevallig immers is dit verhaal uitgekomen in dezelfde reeks als waarin zijn satirenbundel. ‘Dr. Murkes gesammeltes Schweigen’ verscheen. Stilistisch hebben we hier bijgevolg met een satire te maken, maar die is dan zo handig geslaagd dat de verwoede supporters van een vermoedenstechniek à la Uwe Johnson of een Martin Walser er onfeestelijk ingelopen zijn. Zij menen immers te kunnen vaststellen dat Böll deze techniek ofwel uit modieusheid ofwel uit onmacht heeft ontleend. Ik heb veeleer het gevoel dat Böll de volgens hem zwakkere kanten (uitgestald cynisme, desillusionisme door zichzelf in de rede te vallen, verbreken van een taalstructuur) gewiekst en zelfzeker heeft aangedikt. Bovendien, het resultaat van deze maskerade blijft toch nog dat de fragmenten sterk dienstig blijken in verband met de gecompliceerde karakterologie van de held. Maar waarom hij zijn toevlucht heeft genomen tot deze jachtige, gemaniëreerde en niet altijd zuiver-beheerste overdrive, lijkt me in eerste instantie van literairsatirische aard te zijn.

Nog meer elementen zetten tot dit vermoeden aan. Als Böll zes hoofdstukjes lang deze labyrinthische rit heeft volgehouden, zwaait hij in het zevende plots naar het documentarisme om. Dat hoofdstuk bestaat uit historische citaten uit de Keulse kranten van 22 september 1938, de dag van de ik-desertie. Wel valt uit deze selectie en zeker uit de grimmige volgorde van de excerpta een duidelijke bedoeling af te lezen, maar de kritiek vermeldt toch eenstemmig als verliespunt dat zopas nog Alexander Kluge hem deze kunstjes heeft voorgedaan. Niettemin ligt hier een zwakheid van Böll. We moeten er beslist een poging tot objectivering in zien, vooral na de hoogst-subjectieve praattoon van de vorige fragmenten. Maar stilistisch stoort het door zijn bruuskheid en dit leidt tot de conclusie dat voor de opname andere redenen hebben gepleit dan louter literaire. Niemand kan aan deze weerzinwekkende realiteit van de krantenknipsels weerstaan; ze vormen de ondergrond van die motieven die Böll nu al jaren tot expressie noodzaken. Maar precies daarom hadden we mogen verwachten dat Böll deze realia optilde binnen de

[p. 71]

atmosfeer van het verhaal zelf. Tussen het eerste deel en dit tweede ontstaat zo een spanning die niet gelukkig geïntegreerd raakt in het geheel; waar het eerste deel suggereert met net iets te weinig informatie, drukt het tweede ons met onze emotie tegen de alleen maar informatieve feiten aan; de onliteraire spanning die eruit voortkomt, kan door het derde deel maar moeilijk tot een afrondende soepelheid worden gekristalliseerd. Natuurlijk fungeert dit tweede deel ook nog als onderdeel van een satire, maar de documentenshow brengt toch meer teleurstelling dan begrip.

Het derde deel is de zuivere, oerechte Böll. Hier ontplooit zich weer gedetailleerd en scherpgepunt de schildering van grootstad en kleine mentaliteit, van een als zelfvernietigend getekende chaos van orde en welstand. En daarin hoort de verteller, die mens die stil bleef staan met die vervlogen datum, niet thuis. Keer op keer wandelt hij over en weer naar die fatale dag waar een glimp van geluk bloeide en die meteen het einde van de al zo schaarse zin van zijn leven was. Hij is er zich van bewust dat hij heeft meegeholpen om zichzelf dit lot op te dringen. Maar het zijn de anderen die hem uit zijn baan hebben geslingerd. Nu teert hij zomaar voort op de verlangens van gisteren, zonder wrok, zonder zelfbeklag, zonder illusies. Alleen, eindeloos alleen. Dat is de vertrouwde wrange toon die van Bölls eigen desertie aan de Duitse huidige werkelijkheid bekend is. Niet vergeten maar ook niet haten. Maar vooral toch niet vergeten, waar dit anderen toch zo gemakkelijk schijnt te vallen. En dit zou met literatuur niets te maken hebben? Deze vermenselijking van een geweten dat zich inzet voor de elementaire inhoud van een leven? Dat lijken de critici nochtans te beweren als ze hem om zijn literaire voltiges beknibbelen. Dat is het eigen dilemma van hen die alleen de hedendaagse problemen menen te kunnen appreciëren en de lijn niet zien die voor Böll de actualiteit niet zinloos maar weerzinwekkend maakt. Deze pregnantie van Böll, die weliswaar niet helemaal zonder herhalingen is, is programmatisch en conditioneert zijn literaire resultaten. Bölls motieven loochenen is zijn plaats als literator ontkennen. Daarom hebben een aantal critici de veilige kant verkozen; ze vallen de literaire aspecten aan en geloven daardoor de motieven intact te laten. In laatste instantie impliceert de verhouding tot een werk van Böll altijd een relatie met zijn thematiek en pas vandaaruit kunnen zijn literaire normen worden begrepen. Dat betekent toch ook dat zijn persoonlijke afwijzen van en optornen tegen de meer modieuze vertelnormen (die meer op methode dan inhoud geconcenteerd zijn, althans in Duitsland) niet bijkomstig zijn, maar een zonder overbodigheid normale evolutie. Böll schrijft vanuit het geloof dat een veranderde

[p. 72]

techniek het gevaar inhoudt van de belangstelling voor en het besef van de levensnoodzakelijke inzet om het waarom van het heden verloren te doen gaan. Dat nu zou Böll de basis en de inhoud van zijn schrijverij ontnemen. Daarom is dit verhaal pijnlijk én belangrijk, omdat zelden een bekentenis van zelfinzicht dat van de verantwoordelijkheidsbewuste literator moet uitgaan, zo drastisch werd uitgewerkt. Er kan dan ook geen sprake van zijn, dit tussenverhaal een inzinking in Bölls waarde-curve te noemen.