Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 112

[p. 124]

Marcel Janssens
Een staatsprijs voor Piet Van Aken

Piet Van Aken kreeg voor zijn roman Slapende Honden, uitgegeven door Ontwikkeling, de driejaarlijkse staatsprijs voor de roman. Misschien heeft de bedoeling, met deze bekroning het hele episch oeuvre van de laureaat te eren, de beslissing van de jury mede beïnvloed. Misschien heeft alles wat achter Slapende Honden stond, het relatieve gewicht van deze roman ten overstaan van de andere die op dat ogenblik ter discussie lagen, enigszins vergroot. De voorstanders van de ‘nieuwe schriftuur’ waren wellicht niet helemaal tevreden met de bekroning van dit werk, maar de jury heeft niettemin het tot dusver meest ‘moderne’ boek van Van Aken verkozen. Appreciaties over de relatieve waarde van romans zijn natuurlijk voor een groot deel subjectief en voor betwisting vatbaar. Zo zullen sommigen beweren dat ook na Slapende Honden, de roman Het Begeren van 1952 Van Akens sterkste boek blijft, of dat hij, in het novellistisch genre dan, misschien nooit meer het peil van zijn Klinkaart (1954) zal bereiken. Men kan ook beweren dat Van Aken reeds modernistischer proza schreef dan Slapende Honden. Dateert De Duivel vaart in ons niet reeds van 1946, en begon hij toen niet reeds, ongetwijfeld in het spoor van de Amerikanen, te experimenteren met het romangenre en wel op ingrijpender wijze dan hij zulks met later werk volhield? De Duivel vaart in ons, met het driemaal vanuit een ander bewustzijn vertelde gebeuren, verscheen bij voorbeeld vier jaar vóór De Metsiers en negen jaar vóór Menuet. Wat op dit ogenblik reeds procédé is geworden, waar de epigonen geen last meer mee hebben, was kort na de oorlog in het Vlaamse proza een innovatie. De structuur van Slapende Honden is verre van een innovatie, maar het is een boek, een roman, zoals wij er nu graag een lezen te midden van het omvormingsproces waarvan de traditionele vertelstructuren in het Nederlandse proza het voorwerp zijn.

Piet Van Aken geniet de tegenwoordig wat onprettige faam, een rasverteller te zijn. Bij Van Aken, zo pleegt men te horen, is de spontane vertelkunst nog springlevend, nog onaangetast door het hedendaagse literairtheoretisch en epistemologisch Grübeln over de mogelijkheden van

[p. 125]

de vertel- en schrijfakt. De wilde Jaren, De Nikkers, De Verraders en zelfs nog De Jager, niet de Prooi verstevigden vooral zijn faam als verteller. Op de Antwerpse Boekenbeurs kreeg hij de populaire prijs van de lezer voor De onschuldige Barbaren, inderdaad een karakteristiek Van Aken-entertainment op het gebied van de eerder makkelijke vertelen typeringsvaardigheid, vrucht van een métier met bescheiden ambities. Welnu, deze ‘verteller’ vertelt ánders in zijn jongste bekroonde roman Slapende Honden.

Bij oppervlakkig toezien is ook dit boek een gebeurtenissenverhaal met een boeiende detective-intrige, in een dynamisch vertelritme, opgeschort én tegelijk voortgejaagd door eivolle tussenhaakjeszinnen die de onstelpbare vertellust verraden. Zoals De Jager, niet de Prooi is de bekroonde roman het relaas van een speurtocht naar de ware toedracht van een gebeurtenis in het verleden. Slapende Honden is allereerst een spannend speurdersverhaal dat de lezer aanspoort tot medeactiviteit bij het lijmen van een ingewikkelde puzzle, die slechts bij het inlassen van het laatste fragmentje zijn geheim prijsgeeft. Op dit niveau van de lectuur moet de roman zonder voorbehoud geslaagd genoemd worden, want de suspense is volledig tot het laatste hoofdstuk. Dit kan een oppervlakkige appreciatie lijken, maar de ongeschreven wetten van een vrij gekozen genre, in dit geval het speurdersverhaal, eisen dat de schrijver ze eerbiedigt, en dat deed Van Aken met onverbeterlijke beheersing van dit apart métier. Op dit niveau geraakt de lezer hier verwikkeld in een nog prikkelender ‘affaire’ dan in De Jager, niet de prooi.

Van groter belang is nochtans de techniek of de ‘organisatie’ waarmee de schrijver dit gegeven tot roman heeft gemaakt. Een man, Jean Absilis, romancier en vertegenwoordiger van een uitgeverij, ontmoet Henk Laporte, een oude vriend uit het Verzet, en deze ontmoeting wekt bij Absilis de ‘slapende honden’. Sinds de lintjesceremonie, waarop de leden van de verzetsgroep gedecoreerd werden - dat is al 17 jaar geleden - heeft Absilis de vrienden van toen niet meer teruggezien. Het gesprek met Laporte is het startsein voor een zoektocht naar de waarheid omtrent een gebeuren dat zich nog verder in het verleden, nl. 20 jaar geleden, tijdens de tweede wereldoorlog, heeft voorgedaan. De ‘jager’ Absilis gaat alle leden van de toenmalige verzetsgroep één na één (soms twee per twee) opzoeken om hun getuigenissen te horen. Het gaat om een mislukte sabotagedaad die de dood van zijn vriend Claude Morrens in een concentratiekamp tot gevolg had. Een gewaarschuwd lezer vermoedt misschien dat Mady, die de geliefde van Claude was op het ogenblik van de feiten en die achteraf met Absilis trouwde, een rol kan gespeeld hebben bij de mislukking van de aanslag en de aanhouding van Claude,

[p. 126]

maar tot in het laatste hoofdstuk heeft hij daaromtrent geen zekerheid.

Elk hoofdstuk draagt de naam van een der verzetsleden. Het begint met Laporte en eindigt met Absilis zelf. Er zit naar mijn gevoel iets mechanisch aan deze opeenvolging der bezoeken. Van dit standpunt uit heb ik bij de lectuur iets gekunstelds ervaren aan de organisatie van Absilis' speurtocht. Het mechanisme van de beurtrol der zeven personen en de groepering twee aan twee van sommige vroegere verzetsleden (Mady bij Absilis zelf, Mimi als bediende bij Roef, het zwakzinnige Paulke bij Servaes) leek mij een nogal gemakkelijke en doorzichtige oplossing. De gang der gesprekken is, gezien de steeds herhaalde vragen die Absilis hun moet stellen, wat stereotiep, en het wegmoffelen van ongewenste luisteraars die niets terzake kunnen bijbrengen in het onderhoud, is soms goedkoop. Het doorzichtige van het hele mechanisme gaat dan, zoals gezegd, gepaard met een steeds onaangetast blijvend mysterie. De beurtrol der bezochten zou de indruk kunnen wekken dat Absilis tewerkgaat met eliminatie; in feite elimineert hij gaandeweg geen enkele mogelijkheid en stapelen de vragen en vermoedens zich integendeel nog maar op wanneer hij die of die heeft gehoord, totdat hij ten slotte in het laatste hoofdstuk bij zijn eigen vrouw Mady de sleutel tot het geheim meent gevonden te hebben. Hij heeft - als het beeld niet te ongepast is - al die tijd met de ‘slapende honden’... geslapen. Nu hij de slapende honden gewekt heeft, zal hij, zelf prooi geworden, onder zijn eigen dak nooit meer de rust vinden die hij sinds zijn huwelijk met Mady meende te hebben verkregen.

Het belangrijkste in dit boek is de manipulatie van de tijd. De roman ontwikkelt zich op ten minste vier tijdsniveaus: een nu, het tijdstip van de lintjesceremonie, het tijdstip van de verzetsdaad, de jeugd van al de betrokkenen in het hoofdstuk dat aan hun persoon gewijd is, met daar tussenin nog soms een belangrijke fase met een gebeuren dat ogenschijnlijk slechts één der acht personen aanbelangt, maar dat in feite toch dienstbaar blijkt te zijn in het raam van Absilis' zoektocht. Deze middelpuntzoekende tendens bij het manipuleren van zoveel verschillende tijdsniveaus beschouw ik als de grootste verdienste van het boek. Een nadere analyse dan hier kan gebeuren zou verschillende eenheidscheppende elementen in de schuifjes-structuur van de roman aan het licht kunnen brengen. De schrijver verwijdert zich soms zeer ver van Absilis' belangrijkste oogmerk, nl. de ontdekking van de schuldige aan het verraad. Maar, vooral door het boren in de jeugdervaringen van alle betrokkenen, krijgt de verteller de kans meteen acht personages te typeren die nochtans nergens op zichzelf gaan leven, maar altijd in het boek aanwezig blijven in functie van Absilis' zoeken. In dit opzicht is het

[p. 127]

basterdtaaltje van Henk Laporte, die in alle hoofdstukken zijn ‘taaleieren blijft klutsen’, hoewel slechts het eerste zijn naam draagt, een goed gevonden eenheidscheppend element. En er zijn er zoveel andere. Deze middelpuntzoekende tendens concentreert de exploratie der verschillende chronologische lagen rond de voortschrijdende speurtocht. Al deze tijdsstroken liggen niet als geologische lagen netjes boven elkaar getast in de roman of in Absilis' geheugen. De roman gehoorzaamt geenszins aan een rechtlijnige chronologie. De tijd is een compacte en complexe gegevenheid in dit boek; hij is een simultane grootheid in het bewustzijn van de jager en tevens in de organisatie van de roman. De tijdsbeleving als legéring van wat onherroepelijk geschied is én van wat zich nog steeds op dat onherhaalbare verleden vastzet, lijkt mij het hoofdgegeven van Slapende Honden te zijn. Slapende Honden is Van Akens meest moderne roman, om deze geslaagde epische voorstelling van hét bewustzijnsgegeven bij uitstek, de tijd.

Dit komt ten slotte het duidelijkst tot uiting in de typering van Absilis zelf, rond wiens innerlijk zich de symboliek van de roman kristalliseert. Absilis is de spil waarrond het boek zich waaiervormig opbouwt. Hij is de onrustige, de weifelzuchtige, die in onvrede leeft met zichzelf door zijn onkreukbare eerlijkheid en door zijn morbiede drang naar zelfkennis. Zijn zoektocht wordt in feite een aftasten van zijn eigen wezen, en het resultaat is wellicht een zekerheid nopens de schuld voor de verklikking, maar het is in nog veel groter mate het zelfpijnigend bewustzijn van zijn ongeneeslijke onbestemdheid. Hij wordt doorlopend gecontrasteerd met de anderen, die de sedentairen zijn: zij hebben hun bestemming en hun vrede gevonden; hijzelf echter kan het kleinste schuldgevoel niet dragen, hij is de uithuizige, de nomade per definitie. Absilis organiseert een drijfjacht op zichzelf. De dosis zekerheid die hij ten slotte gepuurd heeft uit de vele verhoren, uit de moeizaam afgewogen en in elkaar gepaste vermoedens en gissingen, heeft hemzelf nóg geen gemoedsrust geschonken. Nu de slapende honden voor goed gewekt zijn, is de tijd in hem zijn slopingswerk voor goed begonnen. Zijn herinneringsbeelden heeft hij hertoetst, het verleden herijkt in de geest van wat het heden hem bijbracht, met de hoop van de tijd verlost te worden. Hij heeft zijn eigen ervaringen trachten te herstructureren, maar wat hij bereikt, is het onrustige besef dat hij na het wekken der honden nooit meer arriveren mag. Het eindpunt van de zoektocht in Absilis' bewustzijn is niets anders dan een amper formuleerbare vraag. De rusteloze speurtocht naar buiten, waarvan het onrustige, compacte stijlbeeld van de roman een eerlijk spiegelbeeld vormt, blijkt een queeste naar binnen geweest te zijn. Absilis is een man die meent de tijd te kunnen over-

[p. 128]

meesteren, maar die door hem integendeel voortdurend meer en meer wordt verward en in de luren gelegd. Dit gegeven van een man die zijn vingers verbrandt door een slapende hond te wekken, was wel, relatief gezien, een driejaarlijkse staatsprijs waard.