Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 113

[p. 296]

Marcel Janssens / Jan Wolkers' ‘Horrible Tango’

Jan Wolkers' jongste roman Horrible Tango (Amsterdam, Meulenhoff, 1967, 159 blz.) behandelt niet meer zo gruwelijke noch zo obscene onderwerpen als zijn vroeger werk. Zijn onderwerpen worden ‘gewoner’, hoewel anderzijds de symbolische meerwaarde van zijn verhalen aan gewicht wint. De thematiek van zijn werk blijft vrij constant, ze wordt alleen op minder schokkende manier in beelden omgezet. Zo blijft bijvoorbeeld de overleden oudere broer in het bewustzijn van de ik-figuur uit Horrible Tango (laten we hem Jan noemen) aanwezig als tegelijk bewonderde én gehate tegenspeler; de dood van de broer die als de sterkste van de twee de kinderjaren van de ik-figuur heeft overschaduwd, wekt een vreemd gevoel van schuld en van wraak. De spanning tussen de aanwezigheid en afwezigheid van de broer werpt een kille slagschaduw op al de nieuwe verhoudingen in Horrible Tango. Welnu, in Kort Amerikaans lijdt Erik van Poelgeest aan een zelfde trauma. Ook Eriks bewonderde oudere broer, die als mán zoveel ondernemender en succesvoller was dan hijzelf, is gestorven. De uitbeelding echter van dergelijke door trauma's en neurosen vertroebelde psychismen lijkt mij inmiddels milder geworden te zijn. Er doet zich, naar ik meen, bij Wolkers een evolutie voor, die in hem meer dan vroeger de koele beschouwer aan het licht brengt, terwijl de lust- en onlustgevoelens bij het evoceren van schokkende taferelen zich minder agressief manifesteren.

Twee driehoeksverhoudingen vormen het gegeven van Horrible Tango. In zijn kindertijd stond de ik-figuur (Jan) als gefrustreerd toeschouwertje tegenover zijn oudere, sterkere broer en het Hongaarse vluchtelingenmeisje dat bij hen in huis woonde en van de broers de naam Gazelle-Meisje kreeg. De broer stierf en Jan houdt er een onverteerbaar schuldgevoel aan over, omdat hij de dood van zijn broer, zijn rivaal, gewenst had. Een sabel met in het lemmet gegraveerde en met goud ingelegde rozen legt het verband tussen de trauma's van de kindertijd en de latere spanningen in de ik-figuur. Toen de jongen de sabel van een oom kreeg, zegde deze dat het geronnen zwarte bloed van een broedermoord nog om de gouden rozen kleefde. De sabel die boven het bed van Jan opgehangen werd als hij na de dood van zijn broer in diens kamer wonen mag,

[p. 297]

wordt dus wel degelijk met een broedermoord in verband gebracht. Het symbool van de broedermoord zal in het hele verdere verhaal aanwezig blijven, zij het in een andere context. Want er is de nieuwe driehoek.

Jan, student in de kunstgeschiedenis geworden, leeft met Dodie, ook een Hongaarse met ‘net zulke zwarte ogen en zulk slordig haar’; zij is studente in de etnologie. De tegelijk gehate én bewonderde broederfiguur treedt op in de persoon van een beeldschone neger uit Guadeloupe. Jan pikt de neger van de straat op, neemt hem op in zijn flat en bezorgt hem een baan in een oudpapierhandel. Nu toont de tweede driehoek toch sterk gewijzigde verhoudingen ten opzichte van de eerste. Jan beschikt nu over Dodie, die er in zijn dromen en in de werkelijkheid uitziet als het Gazelle-Meisje; de neger (broer) kreeg de rol van toeschouwer. Maar de broer speelt nog mee. De ik-figuur draagt zijn broer de hele tijd op de rug. De hele roman bestaat precies in een poging om zich te bevrijden van alles wat de ik-figuur achtervolgt en sart, o.m. de vernederingen en de schuldgevoelens uit de kindertijd. Gedreven door de schuld, wil Jan zelfs Dodie afstaan aan de neger, maar zover kan hij de zelfkwelling niet drijven. De broer blijft rondspoken in een paar prachtig beschreven droomsequenties waarin Jan (met de sabel!) op leven en dood duelleert met de neger. Jan droomt dat hij de neger - de plaatsvervangende broer - doodt; de neger draagt in die angst-wensdroom het pak van de broer. Elders droomt hij dat hij de dode neger in een baal begraaft, maar hij constateert dat het lijk verdwenen is; ‘de enorme bonzende stappen die nader denderen’ en die hem het angstzweet als bloed in het gezicht jagen, zijn de stappen van zijn broer. Als Jan de neger gaat opzoeken in het labyrint van de papieropslagplaats, roept hij op de neger alsof deze hem zou kunnen beschermen tegen zijn angst en ...roept ineens de naam van zijn broer! Als Jan in een andere droomsequentie met de neger naar zee rent, verdwijnt de neger plots; Jan begint in het zand te graven waar zij Dodie begraven hebben en wat naar boven komt is het ontvleesde lichaam van zijn broer. Zelfs tussen Jan en Dodie staat de sabel, het wapen van de broedermoord. Jan legt hem zelfs eens tussen hen beiden in bed. Dodie leest ook voor uit haar studieboeken over etnologie, o.m. over gebruiken in Nieuw-Guinea waar jonge mensen soms iemand moeten doden om voor zichzelf plaats te maken in de wereld. Het dragen van maskers bij primitieve volkeren, zo leert Dodie, heeft ook als functie de doden te doen herleven door een identificatieproces. Het duidelijkst van al is de slotscène. Ze herhaalt de droomsequentie van het begin. Jan doodt eindelijk de neger met de sabel in een duel dat gelijkt op een paringsdans van krabben, en dan rent hij weg ‘op stevig

[p. 298]

zand’ en voelt dat hij eindelijk vrij is, dat hij zich los heeft gelopen van alles wat hem achtervolgt. Slechts de moord op de plaatsvervangende broer kon hem genezen van de trauma's die hem sinds de kindertijd beheksten, de verhouding met Dodie vergiftigden en hem het slapen beletten.

Het is duidelijk dat wij hier weer eens te doen hebben met Wolkers' gecomplexeerde wereld - een wereld van trauma's en neurosen, een wrede wereld waar ook de genezing nog kwelling is. Ook sex komt terecht in die verstikkende sfeer van kwelling en marteling. Zo denkt Jan eraan, samen met de neger Dodie te versmachten in een dodelijke omhelzing. Het Desdemona-motief blijft op zijn relatie met Dodie wegen. Sex en dood vormen immers van bij de aanvang een afstotend paar in Wolkers' werk. Maar er is de neger. Ook deze haveloze man uit Guadeloupe, die mij op de een of andere manier deed denken aan de drie Pakistani's uit W. Elsschots Het Dwaallicht, lijdt aan het trauma van eeuwenlange vernedering. Zo kan hij bij gelegenheid als plaatsvervanger van Jan fungeren en kan Jan zich met hem, zoals destijds met zijn broer, identificeren, bij zover dat hij hem Dodie toespeelt. Maar de belangrijkste functie van de neger ligt elders. We zien hem altijd even schuldeloos en verlegen met zijn reeogen ronddrentelen, hij zit altijd in zichzelf gedoken wezenloos te mijmeren en te staren, hij tipt de as van zijn sigaret in zijn rozige handpalm, hij luistert gedwee, hij doet zijn onmogelijk werk tussen de drassige papierhopen, hij kruipt in zijn slaapzak in de keuken. Op zijn brede rug staat getatoueerd: ‘Living Summertime. Full of Soul.’ Jan kan niet begrijpen waar de apathische mistroostigheid van de neger vandaan komt. De neger blijft een geheimzinnige en onkwetsbare tegenspeler, een goeie poedel op zijden poten. Hij wordt op Jans flat een mak huisdier dat 's nachts op zijn matje komt liggen.

Deze zuivere man wordt geassocieerd met het nachtvlindersymbool dat op een paar betekenisvolle momenten in het boek voorbijflitst. De nachtvlinder ‘leeft van honing van nachtbloemen en niet van menselijk bloed’; de neger ook. In verband met de neger komt ook het vertederend symbool van de bloem voor. Tijdens een wandeling buigt Jan zich over bloemen op het water en plukt de neger een bloem voor Dodie: het is een subliem gebaar van passieloze aanhankelijkheid vanwege die schuldeloze, buitenwereldse oermens die, zoals de drie zwartjes van Laarmans, immuun is tegen Jans complexen en op zoek lijkt naar een zekere Maria Vandam. Hij staat volledig buiten het neurotisch conflict van Jan. Hij vormt een wereld apart, hij is met zijn getatoueerde rug uit het universum van Crusoe en Vrijdag weggelopen en onverhoeds verzeild - als een wezen van de overzijde - in de broeiende wereld van gevallen engelen. Hij is de

[p. 299]

met geronnen bloed besmeurde gouden roos op het lemmet van Jans sabel. Deze roman toont dus weer eens op het symbolische vlak de belangrijkste componenten van Jan Wolkers' wereld. Aan de ene kant is er het zwarte geronnen bloed, d.w.z. de gebroken wereld van sex en dood, van de ‘dodelijk omhelzing’, die voortkomt uit ongeneeslijke trauma's. Deze modderwereld, die Jan Wolkers koel observeert, is een hel op aarde. Aan de andere kant is er een wereld ‘full of soul’, gaver en zuiverder, maar voor altijd verloren. Het is ‘een paradijs van heel lang geleden’ (60), verloren achter de einders van Guadeloupe. Als Jan de neger ondergebracht heeft in een huurkazerne voor armeluizen en afscheid van hem neemt, zegt hij: ‘Ik pakte zijn hand vast en greep hem bij zijn schouder. Zo bleven we staan. Hij had zijn ogen neergeslagen. Toen ik bij de deur omkeek, keek hij me aan. Ik kon niet raden wat hij dacht. Zijn gezicht zag er onbewogen uit. Ik wist niet of hij me haatte. Of hij van me hield. Hij haalde ineens de sigaret uit zijn mond en drukte die uit in de palm van zijn hand. Toen sprongen, zonder dat zijn gezicht van uitdrukking veranderde, de tranen in zijn ogen.’ (150). Men kan zulke afscheidscène sentimenteel noemen. Ik noem zo iets subliem. Zo iets lees je met een krop in de keel.