Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 57]

Rudolf van de Perre
Kroniek
Verdisconteerd in taal

Hedwig Speliers, Het heraldieke dier. Manteau-Antwerpen, 1983, 35 blz.

Jaren geleden, in 1946, maakte Karel Jonckheere de poëtische balans op van een veertigjarige met zijn Spiegel der zee, waarvan de aanhef menig lezer in de oren is blijven klinken: ‘Wie veertig jaar wordt zal zichzelve kennen/of anders is het beter dat hij sterft...’ In hetzelfde jaar had zijn leeftijdgenoot Jan Vercammen een gelijkaardige dichterlijke zoektocht ondernomen met De parelvisser. Ze zijn niet de eersten en ook niet de laatsten geweest, die in medio vitae de behoeften voel(d)en, hun plaats te bepalen of hun weg te (her)oriënteren in de maalstroom van het leven.

Van Herwig Speliers (1935) verscheen Het heraldieke dier in chronologische orde nà zijn vorige bundel Van het wolkje af (1980), maar de colofon leert ons dat de bundel tot stand gekomen is in zijn veertigste levensjaar, meer bepaald tussen 16 januari en 23 november 1975. Een tweede versie ontstond tussen 2 maart 1976 en 12 december 1978 en in de volgende jaren gaf hij gedeelten ter publikatie vrij, tot de bundel in de winter 1981 in zijn definitieve vorm werd voltooid. Deze gegevens over de langzame en moeizame ontstaansgeschiedenis van deze bundel, zijn niet onbelangrijk, omdat ze inherent zijn aan het wezen van Speliers' dichterschap.

Wie met zijn poëzie iet of wat vertrouwd is, weet hoezeer hij met ‘taal’ bezig is en hoe sterk zijn belangstelling voor taalfilosofie, linguïstiek en structuralisme zijn werk bepaalt. Ook de werking van beeld en metafoor in het menselijke communicatieproces is voor hem van grote betekenis.

Als Hedwig Speliers dan als veertiger een balans van verleden en heden opmaakt, ligt het voor de hand dat dit niet gebeurt in de vorm van de klassieke belijdenis, zoals zijn voorgangers het deden, maar dat zijn verkenningstocht van het leven parallel loopt met de exploratiemogelijkheden van de taal.

In het eerste gedicht, dat ‘Plaatsbepaling’ heet - een plaatsbepaling tegenover ouders en voorgeslacht - spreekt hij over zichzelf, de zoondichter, als:

[p. 58]

 

Hij die zijn bestaan totaal

 

in taal verdisconteert,

 

een besmette buizerd, prooiloos

 

proevend hoe de kern ontsnapt.

 

Welaan dan, het geleefde leven

 

is een vondst van letters.

 

Val in overvalste beelden. (5)

Hij is besmet door de taal, maar precies omdat hij leeft, kan hij zichzelf niet absoluut in taal ‘vertalen’. Terwijl hij zijn ervaringen ‘verdisconteert’, gaan er weer nieuwe bewustzijnslagen open. Van de andere kant is hij er steeds meer van overtuigd dat poëzie meer doet dan de eigen ervaringswereld langs de natuurlijke communicatieve weg openbaren, dat poëzie een soort ‘metataal’ is, een taal naast de andere, die haar zelfstandig bestaan leidt en aan het woord, door zijn diepte- en dubbelwerking, een dimensie geeft, die het persoonlijke, reële beleven tot een bovenpersoonlijke mythevormende werkelijkheid transformeert.

Met ‘het heraldieke dier’ bedoelt Speliers de dichter zelf. In de bundel komt een gelijknamig gedicht voor, maar ook een gedicht dat de titel ‘Animal symbolicum’ draagt, een term ontleend aan de Duitse filosoof Ernst Cassirer. De titel van de bundel is voor verschillende interpretaties vatbaar: het ‘heraldieke’ verwijst naar de in de wapenkunde vastgelegde symbolen en naar het adellijke, mutatis mutandis de taal van de dichter. Anderzijds roept het ook het zich te weer stellen, het agressieve op, uiteraard nog versterkt door het beeld van het ‘dier’ Heel de bundel kan pas begrepen worden in het licht van de dubbel-zinnigheid van de symboolwaarde.

In wezen komt de inhoud neer op een innerlijke inventaris, balans èn afrekening tegelijk. Waar staat de mens ‘in 't midden zijner dagen’? Hij bakent zijn positie af tegenover herkomst, ouders en omgeving. Hij rekent af met de verwrongen (seksuele) opvoeding van het verleden en met de religie, gesymboliseerd door de God-de-Vader-figuur. Hij zet zich af tegen de gemeenschap, die door het massificatieproces vervlakt is, en het individu dat anders is - hier de dichter - uitwijst:

zover weet ik mijn ster
verwijderd dat het dorp
mij met de vinger wijst.
Hij, verwante van de waanzin. (7)

[p. 59]

Daartegenover staat de zuiverende en zingevende rol van natuur en eros, die bij Speliers vaker een symbiotisch karakter hebben. Ik denk aan het mooie gedicht ‘Wedergeboorte’ (10), waarin taal en landschap tot één taallandschap samenvloeien. In ‘Blaas wind’ (13) wordt de erotiek - elders verbonden met het thanatosmotief - in taal gezet. In de centrale gedichten ‘Metafysica’ (16) en ‘Animal symbolicum’ (17) wordt de taal in feite zelf tot religie verheven. Het metafysische en filosofische denken neemt het besef van de alles-vernietigende vergankelijkheid niet weg.

De waarheid wordt een weidse waarde,
de chaos laat niet los en holt
ons lichaam uit tot in het honderd. (17)

Alleen door de mythologiserende kracht van de taal, waar ‘het dier’ van droomt, kunnen de dingen zich staande houden. Als ‘de toegevoegde waarde van het woord’ ontbreekt, valt de mens zoals Icaros naar omlaag. In ‘Icaros' val’ (19) heeft Speliers dat op indringende wijze geassocieerd met het beeld van de herfst, die het verval van de seizoenen inluidt. Het maakt van de dichter een gekwelde opstandeling, een Tantalusfiguur, die zich als ‘vertikale mens’ in een ambiguë situatie bevindt en voortdurend geslingerd wordt tussen verlangen en onmacht, tussen de opvlucht en de zwaartekracht van de aarde. Het is niet om het even wie of waar gegeven te leven in ‘een witte glans van louter melk’, zegt hij, en op aarde verdraagt zelfs het zand de mens ‘zijn sporen niet, maar wist ze uit’ (21). De mens voelt zich machteloos tegenover het onbereikbare, het Absolute, dat tegelijk het Niets is. Hij kan in de hemel boven hem alleen maar kijken naar het ‘feest van eenzaamheid’, de wankele driehoek van de wegvliegende ganzen:

(...) En ik,
de vlaktemens vermenigvuldig in hun trek
de teller van de wens met de noemer van de droom. (22)

En zelfs:

Het landschap lijkt een vlucht, een vluchten
in het verlangzamende gebaar van het heelal. (23)

In de volgende gedichten overheerst het ondergangsbesef en meteen ook een sterk gevoel van beklemming. Het bestaan wordt ervaren als een misdaad ‘die ik bega’ (24).

[p. 60]

Eens te meer echter plaatst hij tegenover de gesel van de vergankelijkheid, de scheppende kracht van de eros èn van de taal, als vorm van zelfbevrijding en zelfbevestiging. Met de taal gaat hij het raadsel mens te lijf, geeft hij een antwoord aan de herfst, ‘deze gebieder/van ons halfrond’, en nestelt hij zich in de schoot van de ‘Magna mater’, die tegelijk vrouw, aarde en taal is.

(...) In de wurggreep van de stilte
- as die valt - verhuist het lichaam
naar een taalschaal ongenoemd,
siddert sidderaal binnen de straal
van eigen zonnen, werpt in het foedraal
van beelden vormen vele van bloed en begeerte
en van het vlees het taalverterend weefsel. (32)

De slotverzen van deze bundel tonen nog eens aan hoe Speliers alle semantische en syntactische lagen van de taal aanboort, om zijn doel te bereiken en via de taal te overleven. Aan deze gedichten is gewerkt en geschaafd. Zij bestaan, op een paar na, telkens uit twintig niet te lange versregels, waarin het rijm slechts occasioneel gebruikt wordt, maar alliteraties en assonanties des te meer de klankwaarde verhogen. Door de metaforische geladenheid krijgt de poëzie van Speliers een surplus dat we zelden aantreffen. Mede door de intellectualistische inslag en de integratie van de eigen lectuur - hij verbergt o.a. niet dat heelwat gedichten letterlijke citaten bevatten uit De Toverberg van Thomas Mann - is zijn werk zeker niet gemakkelijk. Bovendien is het gevaar voor narcisme niet denkbeeldig. Hij is zich daarvan bewust. Dit thema komt in diverse facetten in de bundel voor.

Het heraldieke dier bevat poëzie die de moeite waard is en anders is dan wat in de regel wordt aangeboden, door haar densiteit en haar meerzinnigheid. Dat hij ook op een eenvoudiger wijze, zonder zichzelf te verloochenen, diep in de werkelijkheid kan dringen en haar onthullen, bewijst hij b.v. met het gave gedicht ‘Vogels, vogels’ (29).

Hedwig Speliers is een rusteloze, een bezetene en gedrevene door de taal, die wellicht altijd opnieuw zal zoeken naar andere exploratie- en expressievormen, om te bouwen aan het nooit voltooide ene gedicht of de ene bundel, die de kern van zijn streven zou moeten overspannen, want:

het meest mysterie blijft de mens
tot in de mist toe bijzit van zijn schaduw. (31)