Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 259]

Rafaël Vandermeerschen
Het verschil tussen kunstzijde en zijde is kunst. Over pulp.

Haast onmerkbaar ironiserend en met een attent knipoogje naar de didactici onder de lezers kan men bij wijze van inleiding beweren dat pulp een restant of bijprodukt zou zijn van een uitvinding van Johann Gensfleisch. Deze uitvinding werd ontzettend populair en kreeg zoveel toepassingen dat Mc Luhan ze vijfhonderd jaar later zag als een startpunt voor een nieuw tijdperk, genaamd ‘The Gutenberg Galaxy’. Het aantal mensen dat moest leren lezen steeg van lieverlede even snel als de vraag naar belastingontvangers en ambtenaren. Ter lering werden hooggeleerde boeken in het Latijn gedrukt en tot vermaak ontwikkelde zich vrij snel een literatuur in de volkstaal. En toen was de pulp bij lange na nog niet uitgevonden.

Sinds de Renaissance wordt bruut machtsvertoon in de hordenloop naar de top in beschaafde kringen taboe; cultuur en beschaving groeit uit tot een statussymbool: het hof en de aristocratie treden op als smaakmakers. De gracht tussen het vulgaire of volkse en het culturele of beschaafde wordt steeds opnieuw uitgebaggerd. Zo wordt Shakespeare hier beschouwd als bizar en volks, een zekere vulgariteit is hem niet vreemd, maar hij blijft een kunstenaar. Later, veel later, beschouwt men de mensen die pulp plegen niet als kunstenaars.

Ongeveer drie en een halve eeuw blijft de drukkunst op een zelfde pitje branden. Dan reiken allerlei technologieën elkaar de hand en trouwt de stoommachine met de drukpers. Het wordt een populaire bedoening, voor herhaling vatbaar. Op 29 november 1814 wordt The Times op die manier gedrukt. In dezelfde eeuw wordt het met de hand zetten vervangen door mechanische procédés zoals de linotype en de monotype. Pas van dan af kan er snel en efficiënt op een directe en grote vraag worden ingespeeld.

In Frankrijk vallen na de grote revolutie politieke en literaire carrières vaak samen. Literaire bekwaamheid geldt als de onmiskenbare voorwaarde voor een politieke carrière en politieke invloed wordt de beloning voor literaire verdiensten. Als de kloof tussen industrie en literatuur geslecht is wordt het gedrukte woord de spil waarrond de samenleving

[p. 260]

draait: de krant. Het aantal abonnees verdrievoudigt in nauwelijks tien jaar. De concurrentieslag woedt; de krant is voor de Parijse lezer zowel een kleine huisbibliotheek als een encyclopedie.

Belangrijk voor dit opstel is dat de grootste attractie van de kranten de romans in vervolgen zijn. Deze worden door allen verslonden, door de toonaangevende aristocratie en bourgeoisie, de petit monde en de intelligentsia, jong en oud, man en vrouw, heer en knecht. La Presse begint haar serie ‘feuilletons’ met de publikatie van de werken van Balzac. Hij levert tussen 1837 en 1847 ieder jaar een roman. Ook Eugène Sue bestemt de meeste van zijn werken voor dit label. Tegen de auteursstal van de Presse speelt Le Siècle een Alexandre Dumas uit. Zijn Drie Musketiers kennen een overweldigend succes en leveren de krant en de auteur aanzienlijk winst op.

Iedereen is tevreden: de lezers hebben op maat gemaakte lectuur en de producenten veranderen proza in goud. Onze Conscience vormt een van de uitzonderingen op de regel; hij ligt met Alexandre Dumas in proces in verband met een vermeend of echt plagiaat van De Loteling. Zoiets kan voorvallen. Het mengelwerk zorgt voor een cultureel-industriële revolutie. Zo ontstaan bijvoorbeeld literatuurfabrieken. Hier verzint de meester boeken en daar schrijven de koelies ze aan de lopende band uit. Al is er hier en daar in een groot bedrijf wel een meesterknecht die autonoom een afdeling leidt. Alexandre Dumas wordt meermaals voor de rechtbank gedaagd en uit de verslagen blijkt dat hij meer letters op zijn naam heeft staan dan hij dag en nacht schrijvend zou kunnen produceren. Deze grossist in fictie heeft op een bepaald ogenblik niet minder dan drieënzeventig slaafjes in dienst. Romans worden herleid tot handelswaar en er bestaan geen verbruikersverenigingen die de kwaliteit in het oog houden. De fabrikanten doen schitterende zaken, al worden ze niet meer betaald dan filmsterren of vedetten uit televisiefeuilletons. En toch is het nog te vroeg om het woord pulp in de mond te nemen.

In Engeland neemt deze evolutie enigszins andere vormen aan. Ook daar zoekt het volk in de verbeeldingswereld van de roman een surrogaat voor de verloren illusies. In die tijd ontstaan er openbare leesbibliotheken, die de peperdure boeken verhuren. Aanvankelijk zijn zij het die het potentieel aan lezers vergroten, doch de echte doorbraak geschiedt pas wanneer romans in maandelijkse afleveringen, in goedkope uitgaven verschijnen. Zij kunnen zelfs op afbetaling gekocht worden. ‘Met behulp van de goedkope maandelijkse afleveringen verovert hij (Dickens) voor de literatuur een volkomen nieuw publiek, een klasse van mensen die vroeger nooit romans hadden gelezen en vergeleken met wie de lezers

[p. 261]

van de oudere romanliteratuur absoluut verfijnde geesten schijnen te zijn. Een schoonmaakster vertelt dat de mensen in het huis waar zij woonde, iedere eerste maandag van iedere maand bijeenkwamen bij de bezitter van een snuiftabakwinkel en tegen betaling van een klein bedrag thee geschonken kregen: na de thee las de huiseigenaar de laatste aflevering van Dombey voor en alle bewoners van het huis werden zonder betaling tot deze lezing toegelaten. Dickens was een producent van amusementsliteratuur voor de massa's, de voortzetter van de oude griezelroman en de uitvinder van de moderne “thriller”, kortom, de schrijver van boeken die, afgezien van hun literaire waarde in ieder opzicht overeenkomen met onze “Best-sellers”, onze Schlagers’ (Arnold Hauser). Dickens is ongetwijfeld een van de succesvolste auteurs aller tijden, niet het minst omdat zijn werk ontstaan is in volkomen overeenkomst met de eisen van zijn publiek. In zijn boek over Dickens merkt Chesterton op dat de populaire schrijvers van tegenwoordig in tegenstelling tot Dickens altijd het gevoel hebben dat zij tot hun publiek moeten afdalen.

Het opzet van die schrijverij is het allemaal zo gemakkelijk en aangenaam mogelijk te maken, er al het moeilijke en ingewikkelde, het betwijfelbare en kwellende, aan te ontnemen en het artistieke terug te brengen tot het duidelijke, het prettige en het vleiende. Die kunst wordt ontspanning en het publiek daalt bewust of onbewust, opzettelijk of misleid, af beneden het eigen geestelijk peil. Wanneer dit soort romans te gortig wordt, grijpt het publiek niet massaal terug naar het traditionele genre, maar slaat modieus een andere weg in en kiest voor het toneel: de ‘pièce bien faite’ maakt opgang, vooral omdat ze gebouwd is op het uitspelen van effecten en troeven.

De kloof tussen de traditionele schrijvers en het publiek verbreedt zich al te snel. De morele oordelen, die reeds bij de naturalisten opdoken, dat kunst ondelicaat, onfatsoenlijk en liederlijk zou zijn, stimuleren zeker niet tot het komen van wederzijds begrip. Deze schijnheiligheid en verontwaardiging gaan gepaard met een ongekende daling van het cultuurpeil en schenkt tegelijkertijd het leven aan de slechte moderne smaak, de kitsch en de pulp. Er ontstaat een markt voor gelikt prulwerk, geroutineerd en geraffineerd gemaakt.

Pulp stelt zich diametraal op tegenover een kunst die zich in een cocon opsluit. Zijn publiek moet niets hebben van symbolisten, decadenten, surrealisten of dadaïsten. Zijn lezers pikken het niet langer dat puzzel-boeken worden uitgegeven in een vorm die bedrieglijk veel op een roman lijkt. ‘Personages moesten onderling verwisselbaar zijn tussen het ene boek en het andere. Het gehele lichaam van de bestaande literatuur zou

[p. 262]

moeten worden beschouwd als een voorraadschuur waaruit scherpzinnige auteurs hun karakters naar behoefte zouden kunnen halen om slechts dan scheppend te werk te gaan als een geschikt bestaand voorbeeld niet aanwezig was. De moderne roman moest voornamelijk een boek met verwijzingen zijn.’ (Flann O'Brien in At Swim-Twi-Birds). Pulplezers houden niet van een dagelijkse portie volkshogeschool of cryptogrammen.

De pulplezer verlangt in de eerste plaats duidelijkheid. Hij wil zonder te struikelen over artistieke dubbele bodems een illusie induiken en zorgeloos zonnen in een fantasiewereld. Directe verbanden leggen tussen de werkelijkheid en het gelezene behoort niet tot zijn leesgewoonte, het interesseert hem hooguit achteraf. Waar of onwaar is een onbruikbare categorie geworden. De geloofwaardigheid van het gebeuren is wel belangrijk. De lezer weet zeer bewust van bij de aankoop van het boek dat zijn ‘romannetje’ fictie is, maar wil tijdens het genietend lezen deze illusie niet doorgeprikt zien. Hij zit als het ware te kijken naar een goochelshow en het ontdekken hoe alles werkt doodt het plezier. In een wereld vol desillusies krijgt men angst voor de illusie, voor de hoed van de goochelaar. Mensen met een ernstig ontwikkeld zelfbewustzijn hebben het moeilijk om in een fantasiewereld binnen te stappen.

Zorgeloos kuieren in het disneyland van de verbeelding wordt vaak onmogelijk gemaakt door kunstig geplaatste bordjes: ‘Let op, dit is geen echt paradijs.’ Westerns zijn sinds de uitvinding van de spaghetti niet langer cowboy- en Indianenverhalen. Al sinds grootmoeders tijd zijn schilderijen geen geschilderde prentjes meer en in een politiefilm zitten meer knipoogjes naar het publiek dan spanning. Sinds kunstenaars doktertje spelen is het boordkarton door schimmels aangetast en rot het langzaam weg.

Pulp is recht voor de vuist, eerlijk, voor het volle pond klatergoud. Het verkoopt marsepeinen appeltjes als snoepgoed en zit niet te zeuren dat het geen echte appels zijn, laat staan onbespoten appels. Het is fictie, hedendaags en in het geheel niet wereldvreemd. Zijn publiek houdt niet van ingewikkeldheid en rond-de-pot-draaierij. Pulp is er voor de lezer en niet voor de criticus of kunstenaar, niet voor de rupsen die zich als pop in een cocon inspinnen en niet beseffen dat het verschil tussen kunstzijde en zijde kunst is. Pulpauteurs zijn over het algemeen niet zo decadent om kunstzijde te prefereren boven ‘soie naturelle’. Het eerste verwerkt beter, draagt makkelijker en wast eenvoudiger.

De drang om een zo ruim mogelijk publiek te bereiken werkt een ongenuanceerdheid in de hand en het geschetste wereldbeeld vertoont vaak

[p. 263]

triviale trekjes. De complexiteit van het leven wordt ten voordele van de duidelijkheid ontroomd. Hierdoor ontstaat bij de kritische en niet meegesleepte lezer een indruk van voorspelbaarheid. Een achteraffe uitspraak als ‘dat was te voorzien’ duidt eerder op een geloofwaardige coherentie van het verhaal dan op voorspelbaarheid. Vele verhalen draaien rond het leven van een mondaine bovenlaag. Deze evolueert van graven en baronnen over dokters en filmsterren naar vrouwelijke artsen, computerdeskundigen of astronauten. Pure pulp schildert in zijn optimisme hun elitaire leven als het boeiende ideaal van de beschaafde wereld. Er treden nog echte helden op, er komen sterke, dappere, onzelfzuchtige, beschaafde ridders in voor, uitverkorenen zijn het of jongelingen die door de helden in hun rijen worden opgenomen. Hier houdt de directe voorspelbaarheid op, om terug te komen in een obligaat happy end: de prins trouwt de prinses of de ridder heeft de duivel verslagen.

Terwille van de duidelijkheid worden emoties vertaald naar uiterlijke tekenen en herleid tot sentimenten. Kwistig en ongestoord groeien er in het nirwana rode rozen als een teken van echte liefde. Pure tekens van pure emoties maken gewone stervelingen, die hokken in een gevoelsarme wereld, jaloers en blind. Hun haat tegenover JR in Dallas richt zich niet tot de klasse waartoe hij behoort, zijn oogverblindende rijkdom koopt geen jaloezie, maar de negatieve gevoelens worden opgeroepen door de manier waarop JR zich als mens gedraagt. De emoties die JR ontketent, ontkrachten de morele of ethische vragen die zijn situatie zou kunnen oproepen.

Pulpse duidelijkheid en zijn klatergouden eerlijkheid scheppen met het publiek een band, die zelden door ironie of door het zichzelf in vraag stellen wordt verstoord. Het publiek kent de regels van het spel en treedt ongegeneerd het romannetje tegemoet. Een zeldzame situatie in de kunst, een situatie die schril afsteekt tegen een kunst vol kunstig gekokketeer met kunst en een kunst vol ik-arme ikjeszoekers.