Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 306]

Thea Beckman
Ervaringen met lezers en critici

‘Is het allemaal echt gebeurd of heeft u het verzonnen?’

Altijd wanneer ik een school bezoek en iets vertel over het schrijven van jeugdboeken, wordt door een van de jonge toehoorders die vraag gesteld. Ik probeer dan uit te leggen dat elk boek, hoe fantastisch of realistisch het ook mag zijn, altijd een mengeling is van feit en fictie. Zelfs als je bij de conceptie uitgaat van eigen ervaringen of van gebeurtenissen die in de realiteit wortelen: helemaal zonder fantasie, zonder er iets bij te verzinnen, zonder het verhaal in een bepaalde vorm te gieten, het te stileren en te veranderen, gaat het niet!

‘Ik schrijf een verhaal, geen reportage voor de krant.’

Dat is iets wat ze kunnen begrijpen. Waarna de volgende onvermijdelijke vraag komt: ‘Waar haalt u die feiten vandaan?’

Ze vinden het prettig een kijkje te kunnen nemen in de keuken waar hun lievelingsboeken worden gebrouwen.

Uit de vraag: is het echt gebeurd? blijkt de voorkeur van de (oudere) jeugd voor boeken waarin ze kunnen geloven. En waarmee ze ook tijdens kringgesprekken en spreekbeurten op school uit de voeten kunnen. Dat wijst dan weer op de invloed die uitgaat van de leerkrachten, die vinden dat kinderen vooral moeten lezen om er ‘wijzer’ van te worden.

Sedert leerkrachten ontdekt hebben dat jeugdliteratuur een grote hulp kan zijn bij het onderwijs - en niet alleen bij het leesonderwijs - lijkt het hek van de dam. Jeudgboeken kunnen in de klas gebruikt worden om kinderen duidelijk te maken hoe de wereld in elkaar zit, hoe het vroeger was, waar de knelpunten en problemen in de maatschappij zitten, hoe sociale verhoudingen zijn gegroeid, respectievelijk veranderd kunnen worden, hoe het in de Derde Wereld toegaat, hoe minderheden, gastarbeiders, mensen uit andere culturen in ons midden leven. En ten slotte kunnen jeugdboeken nog worden gebruikt om er landkaartjes, maquettes en andere handvaardigheidsprodukten bij te maken. Toch werden die boeken alleen maar geschreven om te worden gelezen!

In wezen leven we nog steeds in een zeer moralistisch tijdperk.

[p. 307]

Ofschoon opvoeders, leerkrachten, bibliotheekmedewerkers en critici van de daken roepen dat bij kinder/jeugdboeken het leesplezier voorop moet staan en de boeken vooral moeten worden beoordeeld volgens literaire criteria, merken wij auteurs daar in de praktijk weinig van. De prijzen en bekroningen gaan voornamelijk naar auteurs van ‘nuttige’ boeken waarin bovengenoemde thema's worden aangesneden. Kinder/jeugdboeken worden geacht bij te dragen aan de vorming van het karakter, de persoonlijkheid en wereldbeschouwing van de jonge lezers! Het leesplezier is dan slechts een aangename bijkomstigheid.

Het gevolg hiervan is dat puur humoristische boeken, boeken vol met kwajongensstreken, boeken in het fantastische genre of science-fiction zonder maatschappelijke of politieke implicaties niet meer als jeugdliteratuur beschouwd worden. Wie het nog waagt zoiets te schrijven, komt automatisch terecht bij de pulp-uitgevers.

Geen criticus vraagt zich ooit af of een literaire roman wel genoeg karaktervormend of informatief is, of er wel voldoende aandacht wordt besteed aan de problemen van minderheidsgroepen, of de lezers er wel iets van opsteken. Zodra het werk bestemd is voor de jeugd echter komen deze criteria om de hoek kijken. Eigenlijk ervaren we dit als een vorm van discriminatie, als nog steeds niet geheel voor vol worden aangezien. Waarom zou een kinderboek niet gewoon goed gek mogen zijn, of gewoon mooi, of gewoon spannend? Waarom altijd die zwaarwegende bijkomende eisen?

‘Wat bedoelt u met uw boeken?’

Ook die vraag wordt onvermijdelijk gesteld wanneer ik voor een groep jonge lezers de ups-and-downs van het schrijverschap uiteenzet.

Boeken zonder ‘boodschap’ kunnen blijkbaar niet meer. Weer is de invloed van het onderwijs bespeurbaar. Het kind moet een spreekbeurt houden, een opstel of uittreksel maken of vragen beantwoorden omtrent het gelezen boek en daarbij aangeven wat de auteur ‘bedoelde’. Wat is de dubbele bodem, aan wiens zijde staat de auteur, wat is zijn maatschappijvisie? Een moeilijke opgave voor zo'n kind, dat zijn leesplezier danig kan frustreren. Wanneer mij gevraagd wordt naar de ‘boodschap’, raak ik flink geïrriteerd.

‘Hoor eens, voor boodschappen moet je bij de supermarkt zijn, niet bij mij’, zeg ik dan. Dat vinden ze leuk. Maar daarbij laat ik het natuurlijk niet.

‘Luister eens: wie ben ik om jullie voor te schrijven hoe je moet denken, hoe je tegen de wereld moet aankijken, wat goed is en wat verkeerd?

[p. 308]

Wie ben ik om mijn ideeën aan anderen op te dringen? Ik heb natuurlijk bepaalde ideeën over de wereld en de maatschappij en daarvan zal zeker een en ander doorsijpelen in wat ik schrijf, dat is onvermijdelijk. Maar het is nooit mijn bedoeling die ideeën aan anderen op te leggen. Elke lezer heeft het volste recht mijn mening naast zich neer te leggen of te zeggen: dat is onzin. Het is niet mijn taak jullie op te voeden; jullie hebben allemaal al opvoeders. Het enige wat ik wil is boeiende, leesbare boeken schrijven waaraan mijn lezers machtig veel plezier beleven. Ik probeer dat zo goed mogelijk te doen, zonder moedwillige geschiedvervalsing of flauwe kul, zonder van andere schrijvers te gappen, zonder concessies aan de commercie te doen, dus zonder mijn ziel te verkopen. Ik durf via mijn hoofdpersonen wel bepaalde inzichten te verkondigen, maar niet met de vooropgezette bedoeling dat jullie die inzichten klakkeloos overnemen, want ze kunnen wel glad verkeerd zijn. Ik weet wat goed voor mij is, maar ik weet niet wat goed is voor elke willekeurige lezer.’

De ervaring leert dat een dergelijke uitspraak door de toehoorders op hoge prijs wordt gesteld, al trekken de aanwezige leerkrachten soms een bedenkelijk gezicht. Dat is begrijpelijk. Ze waren juist zo goed op gang om hun leerlingen op het spoor te zetten van een verborgen ideologie, een verkapte maatschappijvisie en nu komt de auteur zelf vertellen dat ze zich daarvan maar niets moeten aantrekken! Omdat die auteur niet alleen in theorie maar ook in de praktijk het leesplezier vooropstelt.

De laatste tijd wordt er veel getheoretiseerd omtrent jeugdliteratuur, vooral door hen die zelf geen kinder/jeugdboeken (kunnen) schrijven. Hebben auteurs nut van de theorievorming? Nauwelijks. Want al neem ik er zoveel mogelijk kennis van, zodra ik ga zitten werken, vergeet ik de theorie en schrijf zoals hart, verstand en inspiratie mij ingeven. Een honderden malen gestelde vraag als: ‘Aan welke eisen moet een goed kinder/jeugdboek voldoen?’ kan ik dan ook niet beantwoorden. Het ligt er immers aan wat het uitgangspunt is bij het opstellen van criteria. Een pedagoog zal andere eisen stellen dan een neerlandicus en die weer andere dan een feministe of een leerkracht. Daarom heb ik de vraag doorgegeven aan de kinderen zelf. Uit de antwoorden van een enquête onder honderden 10-12 jarige kinderen (5de klas L.O.) bleek dat ze het meest houden van boeken waarin veel gebeurt, waarin dappere en assertieve kinderen een belangrijke rol spelen, waarin ook wel eens flink ruzie wordt gemaakt. En ze houden van directheid in een verhaal. Geen lange omwegen, geen subtiele verwijzingen die hun toch ontgaan. De hoofd-

[p. 309]

personen moeten niet van de ene ellende in de andere narigheid verzeild raken, want dat is te depressief voor jonge lezers. Wat begrijpelijk is, want de kans dat de kinderen zich met die hoofdpersoon vereenzelvigen is levensgroot aanwezig. Vandaar ook het taboe op zelfmoord. Het moet de hoofdpersonen, volgens de kinderen, goed gaan, in elk geval aan het eind van het boek. Dat troost, dat geeft hoop. Ze houden van een dialoog die spanningen oproept, die geestig is of die de personages karakteriseert. Ook geloofwaardigheid wordt op hoge prijs gesteld; al lezend willen ze het gevoel krijgen dat ze de geschiedenis zelf beleven. En het boek moet ‘goed geschreven’ zijn, zeggen ze. Waarmee ze bedoelen: het moet meeslepend, direct en strak gecomponeerd zijn.

De roep om experimentele kinderboeken komt uit de volwassenenhoek. Critici klagen over het gebrek aan taalvernieuwing en vormvernieuwing in kinderboeken. Maar jonge lezers hebben daar geen behoefte aan. Zij hebben behoefte aan houvast. Ze willen de draad van het verhaal niet kwijtraken, niet afgeleid worden door taal- en vormexperimenten die hen in verwarring brengen en maken dat ze de plot niet goed meer kunnen volgen. Gemeenplaatsen, duidelijkheid, traditionele zinsbouw geven hun die houvast, evenals een strakke overzichtelijke compositie. Een open einde vinden ze dikwijls al moeilijk.

‘Het boek was plotseling uit,’ klagen ze dan, ‘en ik wil juist zo graag weten hoe het verder gaat.’

Slechts een klein percentage kinderen stelt een open einde op prijs, omdat dit hun de gelegenheid biedt er zelf op door te fantaseren.

Tijdens spreekbeurten op scholen en in bibliotheken probeer ik hun dan ook uit te leggen, dat een verhaal te vergelijken is met een snee brood, midden uit het hele brood.

‘Er gaat van alles aan vooraf en er komt nog een heel stuk achteraan. De enige uitzondering daarop zou zijn, dat de hoofdpersoon op de eerste bladzijde geboren wordt en op de laatste bladzijde dood gaat. Dan heb je het hele brood. Maar de meeste boeken beschrijven slechts een gedeelte van iemands leven.’

Dat begrijpen ze en ze vinden het logisch.

Het aardigst vind ik altijd de verbazing van kinderen over het feit dat er mensen zijn die hele boeken volschrijven (en het nog fijn werk vinden ook), terwijl zij al zo'n moeite hebben om één velletje vol te krijgen. Toen ik een kind was, verbaasde ik me daar ook over. En nu schrijf ik soms boeken van driehonderd bladzijden, minstens in drie versies...