Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 606]

Marcel Janssens
Kroniek
Polariteiten in ‘De vrouwen van de aartsengel’

Dikwijls heb ik me al de vraag gesteld of het oeuvre van Ivo Michiels (vanaf ongeveer Het boek alfa uit 1963) niet teruggevoerd en tevens inzichtelijk gemaakt zou kunnen worden door het te schematiseren in een paar basisgegevens, bij voorbeeld in een aantal fundamentele polariteiten die het in zijn diepte zouden structureren. De auteur zelf heeft aanleiding gegeven tot dergelijke ‘vereenvoudigingen’ in de diepte, doordat hij in commentaren bij zijn werk zelf altijd grote, doordringende en al-verbindende ontwikkelingslijnen trekt, die aan zijn oeuvre zowel thematisch als formeel een hechte samenhang moeten verlenen. In tal van lezingen over de Alfa-cyclus, bij voorbeeld, heeft hij de manier waarop delen 1, 2, 3 over 3 1/2 naar 4 elkaar a.h.w. procreëerden, voorgesteld als een soort logisch-immanente ontwikkelingsketen, waarvan de vier fasen op vrij abstracte noemers konden worden gebracht. Ivo Michiels zelf noemt als ultieme fundamenten abstracte dingen als: twijfel tussen tegendelen (Alfa), gelijkschakeling der tegendelen (Orchis Militaris), enzoverder.

De verleiding is groot om dat nu ook te gaan doen. Nu weet ik wel dat Ivo Michiels is begonnen aan een in tien delen geprogrammeerde ‘nieuwe’ cyclus Journal brut, waarvan pas het eerste deel, De vrouwen van de aartsengel (Amsterdam, De Bezige bij, 1983, 268 blz.) verschenen is. Misschien passen de sleutels (de sleutelwoorden) van de Alfa-cyclus niet te best meer op de nieuwe Journal brut-cyclus. Maar hier stoten we misschien al op een eerste fundamentele polariteit bij Michiels, met name de verworteling van het vroegere in het nieuwe, met - als dialectische keerzijde daarvan - de terugkoppelende zingeving die het nieuwe verleent aan het vroegere. Daarmee zijn we verzeild in de hamvraag rond het werk van Michiels sinds ongeveer 1960: is het plausibel dat een auteur zo nauwkeurig een heel oeuvre ontwerpt, uittekent, structureert, voorspelt..., dat hij in 1966, toen de Alfa-cyclus nog niet voor de helft gepubliceerd was, kon schrijven dat daarna de Journal brut-cyclus zou volgen, en dat hij die metterdaad in 1982 zou gaan schrijven?... Beloofd is beloofd, zegt hij. Zo zie je maar, zou je zeggen, maar zestien jaar op

[p. 607]

voorhand zo iets als dit tiendelige opus van Journal brut voorspellen, en die belofte warempel gestand doen,... die combinatie van zelfverzekerdheid (programma) en gok (toeval) blijft mij boeien.

Michiels zelf komt in een stukje van De vrouwen van de aartsengel op die boude beloften terug met dat mengsel van ernst en zelfironie dat hem kenmerkt wanneer hij het over eigen werk heeft. Hij kan nu aan de bekende nawoorden uit 1966 en 1973 bij de vijfde en zesde druk van de voorlopige bundeling Verhalen uit Journal brut nog een naschrift uit 1982 toevoegen, waarin hij kan zeggen zelf versteld te staan over de uitstippeling - zestien jaar vroeger - van de curve van zijn toekomstig schrijfproces. Die dialectiek van continuïteit en herstructurering is een eerste fundamentele pijler waar een Michiels-lezer niet naast kan kijken. Want wat gebeurt met sommige oudere stukken in dit eerste deel van Journal brut?. Ze krijgen hier hun definitieve plaats en bestemming toegewezen in een tekstgeheel dat nu voorgoed in zijn uiteindelijke plooi gelegd wordt. De eerstgenoemde polariteit kan immers ook herhaling én transformatie genoemd worden, wat op hetzelfde mechanisme neerkomt: iets dat uit een ervaringsgrond van vijftig jaar opdoemde en dertig jaar geleden al werd geschreven, krijgt in het nieuwe tekstmilieu een toegevoegde waarde.

De auteur herhaalt hier kennelijk sommige tekstgedeelten voor het laatst, ze van auteurswege definitief in Tekst opbergend. Zo wordt Ikjes sprokkelen als in een thuisdok gemeerd in het eerste boek van de nieuwe cyclus; de stukjes ik die daarin werden verzameld, de vele meisjes en vrouwen (die eigenlijk allemaal An heten...) die in tal van vroegere teksten figureerden, duiken hier weer in andere tekstgedaanten op, herhaald en toch niet identiek. Alles is voer voor zijn journaal, niets gaat nu nog verloren, óp naar het tiende deel, bij leven en welzijn! Zo kan de schrijver, die zich meer dan ooit als de schepper van een tekstterritorium manifesteert in de volle uitoefening van de rechten over zijn rechtmatige bezittingen, zichzelf citeren, of laten citeren, of zich gedragen als de succesrijke schrijver van de Alfa-cyclus of als de ontwerper van de Journal brut-cyclus. Hijzelf neemt in het zeer goede verhaal De toverberg in Sankt Seb de naam aan van een personage, Andreas, uit een ooit verloochend boek uit de pre-Alfa periode. Dat kan allemaal, nu hij zich soeverein heeft opgesteld te midden van zijn eigen teksten, een heerlijkheid waarin hij de dubbel-zinnigheid van hier-en-ginder kan toetsen aan toen-en-thans, zonder dat de kopie of de verschuivende transformatie plagiaat worden (212). Ivo Michiels nu compromisloos als schrijver van het definitieve opus: daartoe is hij bij het begin van de nieuwe cyclus gekomen.

[p. 608]

Wekt het dan verwondering dat hij dat element van logische voorspelbaarheid niet alleen in zijn schrijven, maar ook in zijn leven meent terug te vinden? Zo zegt hij in het fragment Sarah of het onophoudelijk begin: ‘Alles, zo blijkt het, vooraf neergelegd (en nog wel neergelegd in de juiste bedding van Tijd en Historie als ik zeggen mag), voorbeschikt en dus aanwezig nog eer de dingen reëel in het bewustzijn, het mijne, het jouwe (het jouwe?), hun precieze plaats konden vinden’ (228). In de titel van het ontworpen opus staat niet toevallig Journal als duidelijke verwijzing naar een ordenende inbedding in Tijd en Historie.

En toch vertoont de combinatie Journal brut alweer een andere polariteit: tegelijk in de Tijd verlopend, maar toch ‘een journal “brut” want zonder orde en zonder ordering, zonder de logica van de kalender en de klok zoals voor een journaal passend is’ (25).

Als Ivo Michiels zegt dat hij een boek gaat componeren ‘zonder orde en zonder ordening’, klinkt dat zeker m.b.t. dit journalopus, het opus van de uiteindelijke ordening, zeer ambigu. Een tekst, zo schrijft hij, voert in z'n vaart een dosis intellect en een dosis warmte mee (18). Dat samenspel van vernuftig overleg en intuïtieve aandrift heeft zeker het arrangement van de tientallen fragmenten in De vrouwen van de aartsengel bepaald, zoals het ook de structuur van de cyclus in z'n geheel wel zal bepalen. Berekening en emotionele gloed, het zijn weer twee andere namen voor de fundamentele dialectiek aan de basis van dit oeuvre.

Of we zullen het de relatie tussen tekst en erotiek noemen. In het tweede stuk, Hermine, nu mijn naam in je lichaam staat, dat in een paar opzichten als sleuteltekst kan fungeren, staat al heel duidelijk: ‘er is niets meer te schrijven nu de naam in je lichaam staat’ (22). En verder staat dat het Woord met de vrouw begint (52). Het eerste deel van de cyclus is dan ook aan meisjes en vrouwen gewijd en cirkelt met tal van varianten en variaties rond de sterk lichamelijk ervaren relatie tussen het schrijven (textus) en de eros (sexus). Het hoofdmotief van dit boek is ‘sex en tranen’ (43). Tekst wordt extase genoemd, zoals de ervaring van de erotiek (51). Dat zou nog een tweespan kunnen zijn dat Michiels' schrifturen kan typeren: de polariteit (complementariteit) van roes en rem of, als gezegd, van warmte en mathesis. Dit boek zegt hij, is het boek der modi (ik lees: mathesis) en der zegeningen (ik lees: roes, extase, warmte).

In dezelfde zin is zijn boek meetkunde én op z'n kop gezette meetkunde. Het eerste geladen symbool of embleem van dit boek is de cirkelvormige deksteen boven de put in de Provence, waarop Hermine danst en waarop de letters ‘Danger’ staan geschreven. De cirkel (tevens de vorm

[p. 609]

van het rozenkruis op het kaft) moet het grondpatroon van De vrouwen van de aartsengel uitmaken, maar dat lukt weer niet zoals zo netjes gepland (Michiels' plannen worden wel eens doorkruist - men leze de drie nawoorden bij Ikjes sprokkelen waarover wij het al hadden -, maar ook die stoornis is ingecalculeerd, reken maar). Die cirkel zendt stralen uit in alle richtingen, maar Antwerpen kan noordwaarts en Uppsala zuidwaarts liggen op de tijds- en ruimte-lijnen. Zo werkt het systeem als geprogrammeerd toeval. Schrijven is ontsnappen aan ook maar de geringste vorm van gevangenschap, maar - weer de evenwichtbrengende tegenkracht - niet zonder rem, op de eerste plaats niet zonder de rem van de zelfdiscipline en van de berekening, dus niet zonder orde en zonder ordening.

Over het gebruik van de litanievorm bij Ivo Michiels is al heel wat te doen geweest. Hijzelf heeft bij voorbeeld altijd bestreden dat de inlassing van de litanie van Loreto in Het boek alfa niet functioneel zou zijn. Dus daar ook weer het roesachtige taaldriftige ritme gepaard aan berekend overleg. Het treft me hoe vaak in dit eerste boek van de nieuwe cyclus de litanievorm opduikt, zij het embryonair, als de erotische extase naderbijkomt. Geen wonder dat de naam An, die voor Michiels de waarde van een geladen paradigma heeft gekregen, zich daar goed toe leent. Maar ook rond andere vrouwennamen komt het litanieritme op gang. In dit boek blijkt nog maar eens hoe beelden bij Michiels versmelten met ritmen. Nog een tweespan in onze reeks, dit keer misschien analoog met de (experimentele) klankfilm?

De belangrijkste polariteit, ten slotte, is die van schrijven en leven. Hoe levensecht is papier? ‘Ik schrijf je adem en je lichaam / neer op gelijnd muziekpapier’, zei Hugo Claus ooit over een vrouw in Een huis dat tussen nacht en morgen staat, en dat tracht Michiels ook te doen m.b.t. zoveel afschaduwingen van de éne An in dit boek. Hij gelooft dat boeken mensen bij elkaar kunnen brengen (58), dat eenmaal neergeschreven woorden geschiedenis(sen) maken (98), dat je moet schrijven om iets van de schaamte en de schuld uit de diepte te voorschijn te roepen (111), dat je met een geschrift lidmaten van je Lichaam Verleden af kunt hakken (119), dat liefde alleen een door het woord in het leven geroepen realiteit is (189), enzomeer. Schrijven is in zijn ogen een kracht die bergen kan verzetten. Hij noemt die kracht (die tevens een koude koorts is) ‘het Grote Beven’ aan de schrijftafel, dat in het verlengde ligt van het Grote Beven in het leven (120).

Maar (weer de polariteit!) hoe armzalig zwak blijft de schrijver tegenover de realiteit buiten zijn papier? Er wordt van hem gezegd dat hij hen-

[p. 610]

geit, delft, peutert met de pen... Vooral dit speciale project van Journal brut, dat tegelijk journaal/autobiografie én roman wil zijn en dat de autobiografie wil hanteren om in een tekst boven het biografische uit te komen, blijkt een onhaalbaar project te zijn. Hoe echt kan een tekst zijn? Bijzonder representatief lijkt nogmaals De toverberg in Sankt Seb: heeft Andreas die vrouw met wie hij die uitstap in de bergen maakte, nu écht gekend, of heeft hij alleen maar ‘een tekstrelatie’ met haar gehad (218)? Het is een frustrerende gedachte. Het is de relativerende weergalm van de juichende geloofsbelijdenis dat woorden vrouwen in het bestaan roepen. De meest fundamentele polariteit in dit boek, allicht: het proces-van-schrijven dat, in de molen van Tijd en Historie gemangeld, vecht tegen de vergetelheid dat het lot is van alle dingen die voorbijgaan.

Ik kan de ambities van dit schrijven met Michiels' eigen woorden uiteindelijk formuleren als volgt: wat geschreven is en gelezen kan worden, is werkelijk gebeurd en waar (78), of nog anders gezegd: het leven doet het boek na (105). Dat het allemaal niet zo een-voudig maar (op z'n minst) twee-voudig is, dat het verkeer tussen tekst (als weefsel) en vrouw (als levende realiteit) in de twee richtingen moet verlopen, dat de éne pool altijd om de andere roept..., dat kan dit hengelen, delven, peuteren naar polariteiten wel duidelijk hebben gemaakt.