Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 696]

Rudolf van de Perre
Kroniek
De adem van het leven

Op het vogelrek (Stichting Mercator-Plantijn, Antwerpen, 1983, 63 blz.) is de zesde bundel van José de Poortere (1935). De titel is typisch voor deze dichter, die zich in het geven van namen reeds vaker een ‘vinder’ heeft getoond. Het vogelrek zijn de ijzeren banden, aangebracht op een vuurtoren aan zee. Daar komen de vogels op uitrusten, aangetrokken door het licht. Het is een mooi beeld voor de dichter die zich even onttrekt aan de branding van het leven, ‘uitrust’ in het gedicht en meteen zijn situatie verheldert.

Uit de negen gevarieerde afdelingen in deze bundel blijkt hoe zeer de poëzie van De Poortere steunt op existentiële gegevens. Zijn gedichten vinden hun voedingsbodem in een zelf doorleefde realiteit, in zijn contacten met mensen en dingen. En toch is het de dichter in de eerste plaats te doen om de wijze waarop hij deze ervaringen verwerkt tot taal. Niet toevallig opent de bundel met de reeks ‘Groeiprocessen’. Het gedicht is niet alleen het resultaat van een technisch proces - hij vergelijkt het met het model dat door de scheepsbouwer wordt opgezet -, maar ook van een herwaardering en herijking van woorden. Ik ken bij ons weinig gedichten (er klinkt een echo in door van Jos de Haes bv.), waarin dit zo pregnant gebeurt als in het eerste van de reeks. Bovendien heeft het woord bij hem ook een bevrijdende functie. Het therapeutische wordt in medische termen zelf uitgedrukt. Met het woord nadert hij ‘chirurgisch door de navel / het eigene’. Elders zegt hij:

Mijn taal tandt in het rad
ze heft de dood naar boven
gaat als een guillotine open.
Ze daalt, onthalst,
snijdt tussen hoofd en hart
de bloedbaan open. (9)

Juist daardoor reiken zijn gedichten verder dan de anekdotiek, die er vaak de aanleiding toe vormt: een reis, een bezoek aan moeder of vrienden,

[p. 697]

een begrafenis (bv. Wies Moens), de dood van een kind, de IJzerbedevaart, reacties op het eigen dichtwerk enz. Ik noem maar enkele onderwerpen die De Poortere inspireren en/of dwingen tot zelfonderzoek.

En toch zijn er in die verscheidenheid van thema's enkele constanten aan te wijzen. Het treft hoe dikwijls de zee en het water terugkeren in zijn poëzie, die hij trouwens ‘groeizaam water / van mijn metalen taal’ noemt. Ze zijn symbool van moederlijke geborgenheid en het ligt dan ook voor de hand, dat heimwee naar de kinderjaren vaker verbonden wordt met ‘de jongen’, spelend op strand of in/met water. Dat heeft o.m. ook te maken met zijn kwetsbaarheid als mens èn als dichter. Zijn priesterlijke staat werd meer dan eens - ten onrechte - verward met zijn dichterlijke aanleg. In een ‘Zelfportret’ schrijft hij:

(...) Toen achttien zag ik een blauw bergmeer

ging vluchten mij verbergen

tussen kovels en psalmen

als een blatend lam.

Maar Hij rukte mij weg

Hij dwong mij te schrijven

als een lam met een pen

aan de rand van de afgrond. (23)

Bijzonder schrijnend is zijn antwoord ‘Aan G.W.’, als hij precies omwille van zijn levensstaat te kwader trouw wordt geraakt in zijn kunstenaarschap:

(...) noem mij mentaal gehandicapt

verwar nog verder wat ik zeg

ik heb nog nooit een vis zien schreien

toch raakt uw modder in mijn ingewand

al kan een vis niet schreien. (29)

Het beeld van de vis is overigens een ander terugkerend symbool, telkens met een andere geladenheid. De sterke reeks ‘Gebeden’ toont ons hoe het geloof voor José de Poortere geen sentimenteel, maar een existentieel gebeuren is. Dat neemt niet weg dat hij als mens zijn twijfels kent, zijn verscheurdheid tussen ziel en zinnen, zijn eenzaamheid en verdriet. Er is in Op het vogelrek veel van dat alles, veel meewarigheid, ontgoocheling en pijn, maar anderzijds ook hoop en vertrouwen.

José de Poortere is erin geslaagd ons, dank zij het gecondenseerd taalge-

[p. 698]

bruik en de persoonlijk verworven beeldspraak, aan die ervaringen deelachtig te maken, meer dan eens op ontroerende wijze. Men leze bv. het mooie gedicht over zijn moeder (p. 21) of het gave slotgedicht ‘Wie niet van glas is’. Ondanks alles eindigt het op de, in religieus perspectief, lichtgevende slotverzen:

(...) Wie niet gepijnigd werd

doorgloeid in alle zinnen

kan u niet zien

de nacht doorstaan,

wordt niet door u gesticht

tot beeld en licht. (60)

Zijn generatiegenoot Julien Vangansbeke (1936) publiceerde met Avondliederen (Gent, Yang Poëziereeks 1982, 41 blz.) eveneens zijn zesde bundel, al dateert zijn vorig werk reeds van 1972. Zoals bij De Poortere is het persoonlijk gebeuren uitgangspunt van een gedicht en heeft de poëzie een therapeutisch karakter in haar dubbele hoedanigheid van genezen en bewaren.

Avondliederen is een bundel met zes afdelingen van telkens vier gedichten. Het aan Schopenhauer ontleende citaat ‘Wat geweest is dat is niet meer, is er evenmin als dat wat nooit geweest is’, vat goed de thematiek èn de houding van de dichter tegenover de werkelijkheid weer. De cyclus ‘Schrappen wat overbleef’, die door het citaat ingeleid wordt, gaat over de dood van zijn in 1975 overleden dochtertje. Pas jaren later rekent hij met de feiten af in een moeizaam aanvaarden. Alles blijft hem aan haar herinneren. Enerzijds wil hij nooit genezen ‘van de laatste kus die ik je gaf’, van de andere kant zegt hij:

In het gras rept een appel
in alle talen van de dood.
Ik raap hem op, en bijt er in. (8)

Er is trouwens een voortdurende ambiguïteit waar te nemen tussen een intense drang naar leven, die zich uit in de beelden van zijn omgeving en de ontnuchterende vaststelling hoe alles onherroepelijk aan vergankelijkheid onderhevig is. Als hij urenlang ‘monddood’ rondloopt in het tot leven wekkende landschap, kan hij, terug op haar kamer, niet anders dan een blad papier nemen en noodgedwongen schrappen ‘wat van je beeltenis overbleef’.

[p. 699]

Zelfironie (of is het wrevel?) kenmerkt zijn houding tegenover de vrouw, of liever tegenover de herinnering aan wat door opvoeding, tijd en omstandigheden aan ervaringsmogelijkheden werd gemist.

In een gedicht over de dood van zijn vader heet het reeds bij de aanhef:

Wat ik me nog meen te herinneren,
heeft meer en meer te maken met het verschiet
dat nog voor me is weggelegd.

Hij besluit:

O dons op de bovenlip van mijn zoon,
wanneer wordt het laken geweven
waarin ik mijn leden niet langer zal warmen? (16)

Wat voorbij is, is inderdaad onomkeerbaar. Het dwingt hem steeds meer tot een confrontatie met wat nog voor hem rest en met de illusies die nooit werkelijkheid zullen worden.

Onder mijn hoofdkussen ligt een boek verborgen,
dat ik nooit zal openslaan. (19)

De dagelijkse realiteit, de dagtaak bevestigt het illusoire karakter van het leven. Juist dàt zet hem aan tot schrijven, want ‘als ik zwijg, / spreek ik mezelf het hardst tegen’. Ondanks het vaak beklemmende besef van de vernietigende tijd, inclusief het ouder worden (bv. in de cyclus ‘Vergezichten’), blijft de wil tot overleven werkzaam. In die optiek kadert het op de voorgrond treden van de thematiek van de verbondenheid der geslachten. De door het Masereelfonds bekroonde cyclus ‘Avondliederen’ krijgt daardoor een schrijnende dimensie, omdat het hier gaat om personages die, uit de aard van hun situatie, onvruchtbaar (moeten) blijven.

De kostbare bittere ervaringen heeft hij ‘renteloos’ belegd in de toekomst.

Met het stoffig telraam van mijn zoontje
binnen handbereik, kom ik tot de slotsom:
Wat ik afweet van de wereld,
is te verwaarlozen voor wie rekenen kan tot tien. (37)

Het is de wat schrale, maar realistische balans van ‘Het ogenschijnlijke

[p. 700]

leven’ (laatste cyclus). Dat hij het nog uitzeggen kan, heeft dan weer een heilzame invloed. De onvoldane wensen van het leven vloeien uit de inkt van zijn pen die, zodra hij opgedroogd is, ‘in een oogwenk / verandert in een klankrijk raadsel’ (39). Daarmee heeft hij toch wel een belangrijke functie van zijn poëzie aangeduid. Zelfs al beweert hij in de slotregel: ‘Woorden bewijzen nauwelijks dat ik nog leef’, dan heeft Julien Vangansbeke met deze bundel toch aangetoond dat hij althans als dichter nog meetelt.

Avondliederen bevat lezenswaardige poëzie, met een krachtige, vooral aan het landleven ontleende beeldspraak. Op het taalcreatieve vlak is ze niet zo eigen-zinnig als de poëzie van De Poortere, maar ze ontstaat evenzeer aan een oprecht doorleefde menselijkheid, waardoorheen de adem van het leven vaart.

Ten slotte nog even aandacht voor twee andere publikaties. Was het maar bij deze woorden gebleven (Manteau, Antwerpen, 1983, 55 blz.) bevat een keuze uit de bijna onvindbaar geworden fabels, balladen en elegieën van Karel Jonckheere, aangevuld met enkele ongepubliceerde verzen. Dat Jonckheere deze genres met een zekere voorkeur en met verve beoefend heeft, ligt in de lijn van zijn dichterschap. De rechtstreekse band met het leven, het anekdotische karakter, de elegische toon en de neiging tot moraliseren, zijn altijd kenmerken geweest van zijn poëzie. Met zijn taalvaardigheid en spitsvondigheden heeft hij aan die genres zelfs nieuwe mogelijkheden gegeven. Daarom is het goed dat deze gedichten hier nog eens samengebracht werden. Zij behoren tot zijn meest bekend en wellicht blijvend werk. De ‘nieuwkomers’ in deze bundel voegen echter niets meer aan het oude toe.

De Meermin (Gent, Poëziecentrum, 1983, 47 blz.) is een bloemlezing, samengesteld door Clara Haesaert en Jan van Coillie.

Ze is het resultaat van een keuze uit de ingestuurde gedichten voor de poëziewedstrijd ‘Dichter bij Jeugd’ voor Vlaamse dichters. Het gedicht ‘De Meermin’ van Hugo Brems werd er unaniem bekroond.

Het lijkt erop dat poëzie voor kinderen tijdens de laatste jaren een nieuwe impuls gekregen heeft en het spelen met woorden, in zijn echte betekenis, hier meer aan bod komt dan in poëzie ‘voor volwassenen’. Voldoende ruimte dus voor taalinventiviteit. Het leuke daarbij is, dat achter dit spel vaak de ernst van het leven schuilgaat, maar door het ludieke karakter gerelativeerd of geneutraliseerd wordt. Dat blijkt zowel uit het bekroonde gedicht als uit enkele andere reussites in deze bloemlezing. Een verademing.