Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 143]

Boekbesprekingen

Nieuw proza

Na z'n debuutroman De verdwazing (1980) en de verhalenbundel De werkmier (1982) pende Andreas Roels een derde roman (novelle?) Hete zeeprikkels (Uitg. Epo, Antwerpen, 1984).

'n Dunne tekst, ontspannende lectuur voor op het strand (afleiding is toegestaan!) of op de tafelrand tussen mossels en friet. De verhaalfabel is vakantieachtig leeg. Fre, een zestienjarige bouwvakker, trekt met ouders, oom en tante naar zee. De nadruk voor het zich ontspannende kwartet ligt op zonnen (voor de dames), vissen (voor de mannen), winkelen (samen), eten (voor de dames) en zuipen (voor de mannen). Hoogstaande genoegens die de frustratie van de dagdagelijkse beperking opheffen. Het viertal koestert dan ook z'n losbandige vulgariteit.

Gelukkig is er Fre: hij neemt afscheid, kijkt kritisch toe (terloops ook even net te veel naar Kiki, een weelderig geschapen jongedame die optrekt met een bouwvallige charmeur (voor de poen?)), ontvlucht het viertal en zoekt de eenzaamheid en de openheid. Niets is moeilijker te vinden in dit milieu van billenkletserij en vaginale grappen. Daarom voelt Fre zich erg onbevredigd en begint hij zelfs aan z'n eigen psychische stabiliteit te twijfelen (eindelijk wat diepgang!). Maar de vier zgn. ‘volks’-mensen snappen er niks van. Integendeel. Ze bespotten Fre en bekritiseren z'n voorbije schooluitslagen. Fre zit in stof en as en rebelleert, zodanig dat het kwartet springt: er blijven twee onbevredigde duo's. De vakantie mislukt!

Heel deze gecomplexeerde situatie wordt nu en dan ietwat ironisch-humoristisch voorgesteld. Maar al te zeldzaam! Lees de schets van de obers.

‘Beide broers stormen de eetzaal in en uit. Armenzwaaiend zoeven ze geruisloos langs de vele kromgebogen ruggen. Ze lijken veeleer dolgedraaide maratonlopers. Kampioenen die aftakelen. Straks gaan ze er nog onderdoor. Kijk maar aan. Zweetstraaltjes vloeien over de bloedloze en ingevallen wangen. Rondom de oogleden tekenen zich blauwachtige randen af. Niet te geloven hoe de jongens lijden onder de zware hitte.’ (blz. 60)

Die zomer aan zee had ik willen beleven (geen storm, geen wind of regen, geen dagenlang kniezend wachten op 'n waterzonnetje).

Uiterst moeilijk lijkt het voor Roels de afstand tussen werkelijkheid en wens te vergroten, al te ernstig projecteert hij de volksmens in z'n kleinheid en pietluttigheid.

'k Dacht bij het lezen aan Mazelen en Groenten uit Balen, maar Roels mist momenteel zeker iets fundamenteels om dat niveau te halen: taalvermogen. Hij lijkt wel gelukkig als hij een korte, strak gebouwde zin op papier krijgt. Schrijven veronderstelt lenigheid, inspiratie en creatieve luciditeit. Dat mist Roels in deze tekst volkomen. Erger nog, nu en dan krijgen de machtigen onzer samenleving nog een hekelende veeg uit de pan. Pardoes: heet dan uitgesproken sociaal engagement. Schrappen zeg ik: het sociale spreekt (al dan niet) uit de situatie, niet uit de beschouwing.

[p. 144]

Van dergelijke teksten, spaar ons Heer!

Op de achterflap staat in alle naamloze objectiviteit: ‘Het is een prangende roman van één van de meestbelovende schrijvers in Vlaanderen.’ Indien juist: arm Vlaanderen!

Eerder toevallig kwam ik in contact met Geertje Gort. Op zoek naar goede jeugdboeken werd mij door één van m'n studenten een promotiecassette aangeboden waarin Filiz, jonge loot werd gepresenteerd.

Via kranteknipsels, interviews, lectuur-fragmenten en algemene beoordelingen plaatsten ze het boek in een ruimere textuele contect. 'n Knap werkstuk.

Via Geen weg terug (Leopold, Den Haag, 1984) ontmoette ik Geertje Gort een tweede keer.

Thematisch vertoont dit boek nauwe verwantschap met Filiz: ook hier staat de ontvoogding van een Turks meisje centraal.

Suna, de zeventienjarige dochter van Jurten en Hüseyin, keert samen met d'r familie naar Turkije terug. In haar geboortedorp zal ze haar vriend Osman, waarmee ze reeds drie jaar correspondeert, terugzien. Suna verheugt zich op het weerzien want Osmans vader zal haar hand komen vragen voor z'n zoon Osman. Suna heeft evenwel niet veel vertrouwen in de gesprekken tussen de twee vaders en vreest dat Hüseyin z'n toestemming zal weigeren. Dit blijkt juist. Osman en Suna ontvluchten de beperking van het dorp en vluchten naar Istanbul. Van het verliefde ogenschouwen blijft evenwel na een tijdje niet veel omdat Suna onweerstaanbaar en zelfstandig haar eigen leven wil leiden.

Dit zoeken en streven naar het onafhankelijk uitbouwen van een eigen leven is het centrale romanthema. Om dit te kunnen moet Suna evenwel afrekenen met traditie en verleden, die belichaamd worden door haar vader en grootouders.

Als jonge Nederlandse Turkse wordt ze tevens heen en weer geslingerd tussen twee verschillende culturen die qua waarden, levensvisie en rollenverdeling tegen mekaar opbotsen. Suna moet trachten deze invloeden te synthetiseren en positief aan te wenden.

Centraal in haar hele leefhouding staat de achterdocht. Voortdurend voelt ze zich in haar zelfstandigheid bedreigd en groeit er argwaan en onrust. Vandaar dat ze de opdringerige bazigheid van Osman niet tolereert.

‘Ruilde ze de ene dictatuur voor de andere in? (blz. 120). Ze wil voor zichzelf zorgen, werk zoeken en film gaan studeren.

In de roman komen een aantal dames voor die net wèl die vrouwelijke zelfstandigheid belichamen: tante Gönül, de twee Nederlandse reizigers Margriet en Noortje en Deniz (Osmans nicht). Ze zijn erin geslaagd vrijheid en zelfstandigheid te integreren in een maatschappelijke context. Ze begrijpen Suna's levensdoel en helpen haar bij de ontsnapping uit de ouderlijke beperktheid.

De voornaamste verdienste van Geen weg terug zit in de nauwe verwevenheid van de diverse thema's en motieven. Traditie contra modernisme, huwelijk en trouw, kwetsbaarheid en zelfstandigheid vormen een nauw gestructureerd geheel. Suna belichaamt in min of meerdere mate deze hele romanentiteit.

De roman zit overzichtelijk in mekaar. In 16 hoofdstukken die tijd- en ruimteoverkoepelend functioneren (en via een open einde) wordt Suna's cruciale levensperiode voorgesteld.

De exotisch-oosterse sfeer wordt handig maar minimaal in het boek verwerkt via woordkeus, ruimtetypering en kleine, heldere tekstillustraties.

Geertje Gort schreef een sterk verhalend boek met een boeiende thematiek die klaar wordt voorgesteld. Helemaal niet moeilijk, maar lekker ontspannend! Dit maakt deze tekst zeker ook geschikt voor jongeren.

[p. 145]

Zowel in de Vlaamse als in de Nederlandse letteren heeft zich een exotische thematiek ontwikkeld die zich ruimtelijk situeert in de overzeese koloniale gebieden. De onherbergzaamheid, het oorspronkelijke, het mystieke en vitale van de kolonies hebben een reeks auteurs geïnspireerd. Jef Geeraerts, Gerard Soete, Hella Haasse, Louis Couperus, Multatuli e.a. situeren sommige van hun teksten in de onbestemdheid van de overzeese oneindigheid.

Dit grenzeloze onbetreden maar risicovolle natuurlijk kader staat ook centraal in De hongertocht (Manteau, Amsterdam, 1984) van M.H. Székely-Lulofs.

Het boek wordt gedragen door een boeiend verteld dramatisch avontuur.

Het bivakkamp van Meureudoe op Sumatra wordt geregeld door inlandse opstandelingen aangevallen. Onder leiding van drie Europeanen (Nyhof, Scholten en Lederer) wordt een patrouille samengesteld die op zoek gaat naar de opstandelingen. Ze verdwalen evenwel in de onmetelijke wildernis. Honger en ziekte slaan toe en slechts weinigen overleven de patrouilletocht.

De thematische nadruk ligt op de schets van de langzame, gestadige aftakeling van de patrouilleleden. In het begin gaan ze koelbloedig, zelfbewust en trots het avontuur tegemoet, geleidelijk groeit de twijfel en onzekerheid om uiteindelijk om te slaan in waanzin, hallucinaties en een haast vegetarisch gelaten afwachten. Ze worden schimmen voor de deur van de dood.

Naarmate de mens kleiner wordt, groeit de natuur! 't Hoogtepunt is duidelijk de plotselinge regenval die de rivieren doet wassen, insekten tot leven brengt en de mens verzwakt.

Ontroerend maar toch afstandelijk-neutraal wordt de onmetelijkheid en het geheimzinnige van de woeste natuur beschreven.

‘Rechts ligt een groot zwart monster met zijn kop in het ravijn: de begroeide bergrug. De hemel is van een diepe, glazige klaarte, doorzichtig en donkerblauw, bezaaid met sterren, middenin de melkweg, een vlokkige sluier met lovers, verder onvertroebelde sterrenbeelden. Hoe ontzettend hoog is dat alles boven hem uit (...)’ (blz. 163)

De menselijke pietluttigheid blijkt ook uit z'n onzekerheid, z'n twijfel die hem overvalt. Nyhof schippert voortdurend tussen voorttrekken en terugkeren, tussen hoop en wanhoop, zekerheid en twijfel. Die interne spanning loopt parallel met de ontwikkeling van het patrouille-avontuur.

De twijfel en de innerlijke labiliteit wordt in de roman ingebracht via interne monologen van het hoofdpersonage maar ook via auctoriële pro- en retrospectieve bemoeiingen van de verteller. Dit doet ietwat verouderd aan maar biedt het voordeel van de vertellende gezelligheid. Als lezer sta je niet alleen, er is iemand die je begeleidt en helpt bij het interpreteren en verklaren en juist dit ontspant.

Ook de klassieke structuur van dit episch-avontuurlijk verhaal maakt de tekst makkelijk toegankelijk: voorstelling (hfdst. 1 en 2), opdracht (hfdst. 3), tocht⁺ (hfdst. 4), tocht^- (hfdst. 5) en ontknoping (hfdst. 6).

Binnen de tekst wordt niet alleen de hoofdfiguur psychologisch getekend maar ook de overige patrouilleleden worden systematisch in hun verleden en toekomstverwachting geportretteerd. Erg rationeel maar functioneel.

M.H. Székely-Lulofs schreef een boeiend avontuur dat door z'n epische handeling en spanning, z'n klassieke opbouw en z'n focalisering deed denken aan de Winnetou en Karl Mayverhalen uit m'n jeugd. Boeiend en zonder literaire pretentie.

Fons Vandergraesen