Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 678]

Hein de Belder
Groot landschap, kleine schets

Hugo Claus, die in de lanceringscampagne voor Het verdriet van België handig de media bespeelt - Herman Portocarero, die met Het anagram van de wereld van de Boekenbeurs van 1984 af al wordt gedoodverfd als winnaar van de Debuutprijs bij de Boekenbeurs van 1985 - De uitgevers Julien Weverbergh en Roger Binnemans, die van huis veranderen - Cultuurminister Patrick Dewael, die minder boeken zou gaan aankopen - De Debuutprijs, die in 1985 ten slotte helemaal niet wordt toegekend - De brand die in de zomer van 1985 in één klap levenswerk van Standaard-auteurs vernielt... Zulke gebeurtenissen samen, is dat ‘het literaire leven’?

Het heeft er alle schijn van. Maar voor mij is ‘leven’ iets anders dan een toevallige bundeling van flitsen. Meestal associeert men ‘literair leven’ met een beeld als dit: een bijdehante uitgever gooit met doordachte promotiemiddelen een opmerkenswaardig boek van een door de muze verrast schrijver (die uit het niets lijkt te verrijzen) op de markt. Het rolt door de kranten, wordt geplugd door de teevee. Verkoopcijfers raken quasi terloops bekend. In zijn luie zetel zit ‘de literair geïnteresseerde’: hij is erg onder de indruk, kijkt naar ‘Wie schrijft die blijft’, leest een interview. Mogelijk leest hij zelfs het boek in kwestie, aan zee, in zijn volgende vakantie. Hét ‘literaire leven’??

Er is een ander beeld, dat met de media niets te maken heeft, en als veel organischer overkomt. Een veel ruimer landschap, waarop ik in deze bijdrage een beetje licht wil doen vallen. Het is het landschap van al die organisaties en organisatietjes die zich over het hele Vlaamse land in stad en dorp inzetten om het publiek meer vertrouwdheid met en inzicht in literatuur bij te brengen. Dat landschap wisselt voortdurend, is de hele tijd in beweging, met verenigingen en vereniginkjes die komen en gaan en daardoor het landschap fris houden. En steeds is het behoorlijk bezet.

Mag het een gelukkige omstandigheid heten dat dit geheel zichzelf spontaan vernieuwt, het leidt er ook toe dat het niet in kaart gebracht is en wel nooit in kaart zal kunnen worden gebracht. Laat dat geen reden zijn om het belang ervan te miskennen. Naast de school (die buiten het bestek van deze bijdrage valt), de huiskring (die aan ieder bestek ontsnapt) en de media (met

[p. 679]

te ruim bemeten bestek) zijn het deze organisaties die aan literaire vorming doen. En dat is op twee terreinen vruchtbaar. Op het commerciële (zin krijgen in het kopen van een boek) en op dat van de creativiteit (zin krijgen in het schrijven van een boek), en dan laat ik de individuele geestelijke verrijking nog onvermeld. Zijn we ‘het literaire leven’ niet te veel los van zijn basis, zijn teelaarde, gaan zien? Feit is dat men zich nogal eens smalend uitlaat over de kwaliteit van wat deze verenigingen bieden. Ik hoop maar dat dit niet gebeurt door schrijvers en publicisten die tegelijk met de inzet van deze verenigingen hun profijt doen. En hoe betrekkelijk de ‘kwaliteit’ is van wie zich boven de verenigingen verheven wanen, daarover wil ik het verderop nog hebben.

Manke maatstaf

Vooraf een andere bedenking. Waaraan zou het liggen dat we tussen het zogenaamde ‘grote literaire leven’ (de media) en het zogenaamde ‘kleine literaire leven’ (deze verenigingen) die grote kloof aanvaarden, of erger zelfs: niet eens zien dat aan de andere kant iets ligt dat er moet worden bijgerekend? In Vlaanderen lopen 90.000 kinderen en volwassenen 's avonds en in het weekend naar de muziekschool. We nemen geredelijk aan dat die ruime belangstelling een goede zaak is voor ons professionele muziekleven, een vruchtbare bodem. Amateurfilmers worden beroeps. Een zondagsschilder is tegenwoordig veel beter af dan een zondagsschrijver. Want tot dé literatuur behoort men pas als men uitgeeft bij De Bezige Bij of Manteau, een kijk op literatuur wordt pas ernstig genomen als hij onder woorden wordt gebracht door een prof. dr. of een geaccrediteerd recensent in een blad als dit. Als men erin geslaagd is zich in de wereld van de VIP's te nestelen.

Zou dat aan het instrument liggen: de taal? Muziek boezemt ontzag in. Ze heeft te maken met een gave die in onze samenleving niet vanzelf wordt ontwikkeld. We kijken ertegenaan als tegen een technisch kunnen. Hetzelfde geldt voor schilderen, tekenen en met een camera omgaan. Maar lezen en schrijven dat kan zogenaamd iedereen, daar zien we de techniciteit niet van. Om uit te maken of iemand écht kan lezen en écht kan schrijven beschikken we niet over een algemeen aanvaarde concrete maatstaf. Terwijl in de andere takken in eerste instantie het technische kunnen als bepalend wordt aangevoeld, laten we in de literaire tak het antwoord op de vraag naar de bekwaamheid over aan het vrije spel van media en commercie. Deze verklaring heeft natuurlijk slechts de waarde van een hypothese, er zou over gediscussieerd moeten worden.

[p. 680]

Per fiets, per auto

De gamma van verenigingen waarover ik hier schrijf, is erg breed. Een paar keer per jaar springt mijn zoontje van elf tegen zeven uur 's avonds op zijn fiets en rijdt naar de andere kant van het dorp. Naar de Mevrouw van de Bond van Grote en Jonge Gezinnen. Met haar en zijn leeftijdgenootjes kletst hij een uurtje vol over een boek dat ze voordien thuis gelezen hebben. Bewustmaking van leeservaringen. Koekjes en fruitsap bouwen mee de stemming op. Soms is de auteur van het boek erbij, soms iemand die een figuur van het boek belichaamt, zoals voor Het wereldje van Beer Ligthart van Jaap ter Haar een blinde uit de omgeving. Literatuur en werkelijkheid. 150 fr. per jaar.

Een buurvrouw van me doet hetzelfde, op haar niveau, en betaalt 1.200 fr., omdat de begeleiding moeilijker (?) is en de prijs volgens inkomen wordt bepaald. Zij rijdt zes keer per seizoen met de auto naar de volkshogeschool van de Stichting Lodewijk de Raet in Antwerpen, waar in een programma ‘Hedendaagse Schrijvers’ om de drie weken een thuis gelezen boek wordt uitgebeend. Close reading. Zij zit er tussen leraars en bibliothecarissen, en zegt zo boeken te hebben leren kennen waarvoor ze uit zichzelf geen belangstelling zou hebben gehad, en inzichten te hebben verworven die haar anders vreemd zouden zijn gebleven. Kruisbestuiving der lezenden. In haar cursus komen geen auteurs of ‘buitenstaanders’ aan het woord, men ontleedt er literatuur onder leiding van een professionele lezer.

Nu en dan slagen mijn vrouw en ik erin om eens binnen te wippen op de Middag van de Poëzie in Mechelen. Goedkoop entreekaartje. Auteur draagt werk voor en licht toe. Boekjes te koop. Mijn moeder zit aan een ‘Literaire Tafel’ in Gent. Een vrouwenclub van in literatuur geïnteresseerden van wie de meesten ook zelf de pen voeren. Overgang van de ‘basis’ naar ‘het grote literaire leven’. Ooit mogelijk?

Het kan gebeuren dat ik tóch naar het jaarlijkse poëzieweekend in Keerbergen ga. Meestal stemt de wat bombastische aanpak ervan me kregelig, maar ik moet erkennen dat er telkens opnieuw een oprechte belangstelling voor het literaire aan de oppervlakte komt waar het grote mediagebeuren geen weet van heeft. Ook op de Vlaamse Poëziedagen in Deurle ben ik wel eens present, al mijd ik graag bijeenkomsten waar dichters naar dichters luisteren. Kunst komt niet voort uit kunst, maar uit leven. In het eerste geval ligt beroepsnijd ook al te veel op de loer.

En nu ben ik tot hiertoe nog binnen mijn eigen kring en horizon gebleven. Daarbuiten en daarachter vermenigvuldigt zich dit patroon. Ze zijn nagenoeg ontelbaar, de leesclubs, literaire vormingsprogramma's, Literaire Zolders, Literaire Kringen. Middagen van de Poëzie niet alleen in Meche-

[p. 681]

len, maar ook in Antwerpen, Brussel, Gent en Brugge. Gerenomeerde programma's als dat van Moritoen in Brugge, maar ook dorpsbibliotheken die eens een schrijver uitnodigen. De laatste zijn me ruim zo lief. Behoud de Begeerte (Gent en Leuven), Davids-, Willems- en Vermeylenfonds, eenmalige manifestaties als Letter en Tetter (Brussel) en Nacht van de Poëzie (Aalst). Maar ook plaatselijke jeugdclubs en ontmoetingscentra. Allemaal houden ze op hun eigen manier (discussie, interview-voor-publiek, of uiteenzetting-ex-cathedra) in hun eigen stijl (stil-lezen of show) met hun eigen doelstelling (van gezelligheid tot demonstratie) en op hun eigen niveau de literaire prikkel levendig. Wie zegt niet dat mede uit deze voedingsbodem schrijvers opstaan? Die komen wel heel zelden uit een niemandsland. En gehaaide reclamejongens kijken geïntrigeerd naar het raadsel en effect van mondreclame.

Fuik

Hoe een overzicht te krijgen? Al moeten we niet wensen dat de landmeters dit landschap gaan betreden om het vast te pinnen. Laat het leven het leven zijn. Het enige gevolg van regulering is op de duur deregulering.

De bevoegde departementen van de Gentse en Leuvense universiteit hebben geen weet van literatuursociologisch onderzoek op dit terrein. Gaat men van de onrealistische veronderstelling uit dat deze verenigingen zich voor de betaling van auteursrechten bij het daarvoor aangestelde orgaan, Sabam, zouden melden, dan kan men daar misschien een (zeer onvolledig) lijstje krijgen? Maar dit soort van inning van auteursrechten wordt er niet apart behandeld. De documenten ervan zitten in de pot van de ‘kleine rechten’, op het niveau van de plaatselijke agenten, tussen de concerten en dergelijke.

Als een soort van fuik waarin namen van kleinere verenigingen terechtkomen, werkt tegenwoordig wel de Dienst Letteren van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Al is het niet zijn bedoeling die namen te ‘vangen’. Dat gebeurt enkel als een - voor ons onderzoek gunstig - neveneffect van een andere opzet.

Men kent vanouds het systeem ‘schrijver houdt spreekbeurt op school’. De Dienst Letteren heeft dat systeem in 1985 uitgebreid. Aan de hand van een brochure - tweede uitgave dit jaar - maakt hij bekend welke auteurs zich aanbieden voor lezingen niet alleen op school, maar nu ook voor verenigingen. Komen in aanmerking: auteurs van wie het ministerie op advies van zijn commissie ten minste twee boeken heeft gekocht. De Dienst betaalt de spreker 4.000 fr., de vereniging treft alle andere organisatorische maat-

[p. 682]

regelen. Om te vermijden dat steeds weer voor dezelfde schrijvers op de regeling een beroep wordt gedaan, geldt per auteur een limiet van zes lezingen per jaar. Andere beperkingen bestaan niet.

De verenigingen komen vlot af op deze kans om hun eigen kas te ontzien. In 1985 bedroeg het aantal aanvragen 271, tot mei van dit jaar 439 (in 1984 stond het op 209, nadat de mogelijkheid om lezingen alleen op school te houden per spreker tot zes was opgevoerd. 1983: 53, 1982: 83. In die laatste jaren was men strikter gaan toekijken op de traditionele beperking van drie lezingen, waarmee men het in 1981 nog niet nauw had genomen - toen bedroeg het aantal nog 145). De begroting voor deze activiteit is in 1986 verdrievoudigd: 3,5 miljoen tegenover 1,1 miljoen in 1985.

Als men op deze Dienst de klasseermappen met aanvragen voor lezingen doorbladert, treft men een grote variëteit van kleine verenigingen aan (grotere verenigingen en manifestaties, zoals Middagen van de Poëzie, het Antwerpse Literair Salon, Leuven Literair, de manifestaties van het tijdschrift Zefier en van het Trefcentrum Y' worden geholpen op een andere begrotingspost): een jeugdclub, een cultureel centrum, een organisatie voor de derde leeftijd, een vriendenkring, een organisatie voor tweede-kansonderwijs, bibliotheken... De gamma is even breed als wat men merkt wanneer men steekproefgewijs bladen van vormingsorganisaties en de nationale en regionale edities van kranten napluist.

‘Amateurs’

Ik zou het nog hebben over de betrekkelijkheid van ‘kwaliteit’. Tot slot dan. Het is voor mij niet zonder meer waar dat alles wat aan de ene kant van de genoemde kloof op het gebied van literatuur en uitspraken over literatuur wordt geproduceerd, betekenisvol zou zijn, omdat het zogenaamd professioneel is, terwijl werk en opvattingen van de andere kant als verdacht worden beschouwd, omdat ze van ‘amateurs’ stammen. Ik wil daar niet te ver in gaan. Niemand moet beweren dat ik de zaak wil omkeren, dat de ware literatuur volgens mij in feite bij die ‘amateurs’ te vinden zou zijn. Maar ik heb van hen al wel dingen gelezen en standpunten gehoord waarvoor ik sommige levensvreemde boeken en artikels van schrijvers en critici die behoren tot de VIP's, graag laat liggen voor wat ze waard zijn. Of men tot die bovenlaag behoort, wordt ook in zo ruime mate bepaald door andere dan literaire factoren: temperament, modegevoeligheid, vertrouwdheid met ‘de kringen’, promotie. Daarom mogen deze bedenkingen gerust gezien worden als een pleidooi voor meer aandacht en respect voor de levendige, wriemelende ‘benedenlaag’. Natuurlijk is deze bijdrage niet meer dan een schets. Een kleine schets van een groot landschap.