Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 131

[p. 683]

Benno Barnard
Vlaanderen door een verrekijker

New York, 24 juni 1986

In de New York Times van vandaag, dinsdag, staat een artikel over België, waarin het beeld wordt geschetst van een land dat sinds de bevrijding onder de Amerikaanse atoomparaplu heeft liggen dommelen. Ik lees dat België een ‘sleepy country’ is.

Slaperig? Wat weet de New York Times daarvan?

Het incompetente geklets van een grote krant over een klein land. Ik neem de lift naar het dak van mijn wolkenkrabber en tuur door een verrekijker naar de stip aan de overkant van de oceaan. De stip wriemelt, en in het gewriemel onderscheid ik de separatistische slaperigheid waarmee Vlamingen en Walen elkaar de hersens inslaan, het apathische alcoholisme van een uitgaansleven dat doorgaat tot de dageraad, de literaire lethargie waarin Hugo Claus sinds Het verdriet van België alweer twee boeken heeft geschreven, de...

En zie ik daar Angèle Manteau niet een middagdutje doen in de stoel van Julien Weverbergh?

In 1976 verhuisde ik vanuit Nederland naar Brussel, waar ik een appartement in een zijstraat van de Nerviërslaan betrok. En ik begon door de stad te zwerven, op zoek naar het uitzicht dat Multatuli van achter zijn potkachel moest hebben gehad, de trammen die Du Perron door de lange straten had zien tuim'len en de straathoek waar Jeroen Brouwers in de sneeuw op zijn gezicht was gevallen. Maar het uitzicht van Multatuli was weggevaagd (hij had trouwens geen tijd om op te kijken van het manuscript van de Max Havelaar), de trams uit de dagen van Du Perron waren allang als schroot verhandeld, en de afdruk van Brouwers' gezicht was alleen in een verhaal bewaard gebleven.

Het verhaal staat in Groetjes uit Brussel, en met dat dunne grijze boekje als vademecum maakte ik duizend wandelingen - tot er een tweede, onzichtbare stad binnen het publieke stratenplan van Brussel ontstond: punten die met elkaar verbonden werden, schrijvers wier levens in eikaars verlengde kwamen te liggen (en pas nu realiseer ik mij dat ik in eerste instan-

[p. 684]

tie alleen de uitgewiste aanwezigheid van andere Nederlanders zocht, alsof ik eerst hùn sporen terug moest vinden. Waarom? De schim van Du Perrons gezicht achter de moderne vitrage van het appartement aan de Lesbroussartstraat, boven een door geesten gedreven negotie in handtassen: terwijl ik aan de overzijde sta te kijken, gaat het rolluik van het winkelraam ratelend omhoog; de verstorven stem van Jan Greshoff die bij de dode ober Michel in de Galerie de la Reine een mousseux bestelt... de enige Vlaming aan wie ik weleens dacht was Marnix Gijsen, die met sterven heeft gewacht tot ik in Antwerpen woonde).

Nadat ik alle denkbare routes uit de Groetjes had gevolgd, liet ik de hand van mijn Vergilius los en begon mijn eigen sporen te volgen. Ik bedacht wegen die de topografie van het geheime Brussel steeds ingewikkelder maakten, een labyrint van literaire, architectonische en erotische associaties. Naar het café in de Troonstraat, waar ik me omdraaide en in het grauwe doodshoofd van een dronken neger keek: het negatief van een negatief. Van het café naar het spoorwegstation van de Leopoldswijk: ergens in de berm boven die delta van rails moest zich de plek bevinden waar Paul Delvaux ooit, lang voor de oorlog, zijn ezel had opgesteld om het station en een stoomtrein te schilderen. Van Quartier Leopold naar de Waverse Steenweg, waar een Marokkaanse hand Sales Belges op een blinde muur had gekalkt, met de s'en in spiegelbeeld. Van de blinde muur naar de barmeisjes van het Jourdanplein.

Petite histoire van mijzelf.

In 1982 schreef ik op verzoek van Maatstaf het verhaal Brussel bij maanlicht, dat in mijn Brussel was gesitueerd. En ik ontdekte dat ik zes jaar lang herinneringen had opgehoopt, als Croesus goud.

In 1981 debuteerde ik met een dichtbundel. Naar aanleiding van mijn debuut werd ik in 1982 geïnterviewd door de Haagse Post. Op dat moment wist ik niets van het Vlaamse literaire leven in Brussel: misschien werd er jaarlijks een landjuweel gehouden in de weilanden van Tervuren, misschien werden er allerlei stimulerende congressen en bijeenkomsten georganiseerd met drank en lauweren, misschien werd dat allemaal voor de Nederlander die ik was verborgen gehouden. Misschien.

In het interview praatte ik vooral over wat ik met Brussel ‘had’. De journalist Geert van Istendael, wiens publikaties mij nooit onder ogen waren gekomen, las mijn liefdesverklaring aan zijn stad en schreef mij een briefje. We bleken aan weerszijden van de Nerviërslaan te wonen, vanaf ons dak konden we naar elkaar zwaaien. Onze eerste ontmoeting was tevens mijn allereerste kennismaking met een schrijvende Vlaming. Sindsdien zijn we goed bevriend geraakt; niet geheel toevallig is mijn uitgever in Amsterdam ook de zijne geworden.

[p. 685]

Nu, vier jaar later, is Geert van Istendael nog steeds mijn enige schrijvende vriend in Brussel: het hoofdstedelijke literaire leven ligt verspreid over de dodenakkers van Elsene (Conscience), Beersel (Teirlinck), Ukkel (Van Nijlen) en elders. Ik weet niet waar Gijsen is begraven.

In de zomer van 1983 woonde ik Poetry International in Rotterdam bij. Tijdens de ontvangst herkende ik in de schemering van onbekende gezichten Herman de Coninck, met wie ik kort voordien tijdens een literaire avond in Aarschot enkele verlegen woorden had gewisseld. Die avond vroeg hij me wat ik van de gedichten van mijn vader vond (tot dan toe had iedereen me altijd gevraagd wat mijn vader van de mijne vond). Daarna begon hij te vertellen over het Nieuw Wereldtijdschrift, dat toen nog niet bestond: een opgewonden vader over zijn ongeboren kind.

Herman de Coninck was de tweede Vlaamse dichter die ik leerde kennen, en die kennismaking heeft mijn leven nogal drastisch beïnvloed. Merkwaardig genoeg vond onze ontmoeting niet in Vlaanderen maar in Nederland plaats, in de geboortestad van mijn vader. Ik realiseer mij dit nu pas.

De terugwerkende kracht van mijn verrekijker: hiervandaan overzie ik niet alleen het land waar ik de afgelopen tien jaar heb doorgebracht, ik overzie bovendien de tijd die ik er heb doorgebracht. Door het ene glas zie ik België, door het andere de periode van 1976 tot 1986; deze beide beelden vallen samen in de donkere spiegel van mijn geheugen. Pas door er een tweede spiegel voor te plaatsen kan ik mijzelf zien.

Sinds Brussel bij maanlicht heb ik een hele serie Brusselse verhalen in Maatstaf gepubliceerd, waarin ik geleidelijk mijn positie van Belgische Hollander ben gaan toelichten (maar blijkbaar niet duidelijk genoeg: ik kan niet in Amsterdam komen of er wordt mij gevraagd wat ik toch ‘heb’ met België. Waarvan ken ik die vraag? Ik ‘heb’ met België ongeveer wat Cees Nooteboom met de hele wereld heeft). Ten dele ben ik deze positie zelfs gaan innemen als gevolg van mijn toelichtingen (niet opschrijven wat je beleeft, maar beleven wat je opschrijft: water dat naar boven stroomt).

De Brusselse bijdragen vormen bovendien mijn antwoord op de Groetjes uit Brussel.

In de herfst van 1983 begon ik, op voordracht van De Coninck (mijn criticus en kruiwagen), voor Humo te werken. Eerst als vertaler van interviews met film- en popsterren, later als eindredacteur. De schim van Brouwers, die jarenlang om mij heen had gezweefd, vermomde zich in het redactielokaal als klopgeest: om de andere dag noemde iemand wiens laatste meesterwerk ik zojuist taalkundig had ontvlooid mij ‘de opvolger van Jeroen Brouwers’.

In april 1984 werd het eerste nummer van het Nieuw Wereldtijdschrift

[p. 686]

in een Brussels café voorgesteld aan de pers. Bij de ingang zat een dikke man in een rode coltrui, die ik herkende als Julien Weverbergh. Hij deelde exemplaren van het tijdschrift aan genodigden uit. Wie ik was. Een genodigde van Herman de Coninck. Hij gaf me een exemplaar, met een gebaar alsof hij me liever een oplawaai had verkocht.

In mei 1984 begon ik potloden te slijpen voor het Nieuw Wereldtijdschrift.

In november 1984 trad ik in dienst bij uitgeverij Manteau zaliger, directeur J. Weverbergh, en verhuisde naar Antwerpen. Binnen een half jaar had ik met vrijwel iedere levende Vlaamse schrijver weleens een glas geheven, soms zelfs tot de dageraad.

In januari 1985 bezocht ik Angèle Manteau, uitgeefster in ruste, bij haar thuis. Ze had me een vriendelijk briefje geschreven met aanwijzingen hoe ik haar, diep in de provincie, vinden kon. Er zou een verlichte kerstboom in haar tuin staan, al voelde zij voor een ‘strenge ontritualisering’ (waarom? Later zou ze zeggen dat ze, mocht ze zich in haar levensavond nog tot het geloof bekeren, zeker ‘streng’ calvinistisch zou worden. Weer dat woord). Hoe ik met haar in contact was gekomen, weet ik niet meer. Waarom ik haar bezocht wel: ik wilde haar uithoren over de dagen van Forum, toen zij als jong meisje bij de familie Greshoff in huis had gewoond. Ze ontving me hartelijk, maar moest binnen een uur ergens een bezoek afleggen: ik had god weet hoe lang rondgedwaald, op zoek naar haar kerstverlichting. We maakten een nieuwe afspraak, voor een wandeling door haar Brussel.

Inmiddels was ik redacteur van het Nieuw Wereldtijdschrift geworden, en plotseling bleek ik bij wijze van spreken iedereen te kennen, ook mensen die ik niet kende. Alsof ik een medaille op mijn borst droeg: ‘redacteur’.

Sinds die tijd ben ik door mensen die ik niet ken van alles genoemd, bijvoorbeeld ‘veels te goed vriendje van De Coninck en Piryns’ (door Johan Anthierens, in De Volkskrant). Alsof de redacteursmedaille ook een keerzijde moest hebben.

In het vroege voorjaar (maart?) van 1985 stond ik met Geert van Istendael en Angèle Manteau voor het huis van Jan Greshoff aan de August Reyerslaan; er woei een ijzige oostenwind, die boven het verkeer uit hoorbaar is op het bandje dat ik van onze wandeling heb gemaakt. De stem van Angèle Manteau, moeilijk verstaanbaar tegen de waterval van achtergrondgeluiden: een grijze Waalse dame, aangesteld om de kinderen van een Nederlandse schrijver Frans te leren, en die in plaats daarvan zelf Nederlands heeft geleerd. Een Haags accent in haar stem, die soms door de wind wordt opgetild en van de microfoon wegwaait. Claxons, knorrende beesten.

[p. 687]

Merkwaardig genoeg denk ik, is de enige grote Vlaamse uitgeverij in de geschiedenis door een Waalse opgezet. Verrezen uit de Brusselse fondsrestanten van A.A.M. Stols, wiens secretaresse Angèle Manteau werd. Een tot uitgeefster gepromoveerde au pair: zij verdient mijn bewondering, voor ik haar verwijten maak.

We bezoeken de plaatsen in het centrum van Brussel waar uitgeverij Manteau successievelijk gehuisvest is geweest. We drinken koffie in de Galerie de la Reine, in het hoekje van Greshoff. We horen de verhalen: hoe alle grote Vlaamse schrijvers in de loop der jaren naar Nederland zijn gegaan, omdat ze daar meer geld kregen voor hun boeken. ‘Boon wilde een huis bouwen, zoals alle Vlamingen had hij een baksteen in zijn buik.’ De stem van Angèle Manteau, later tegengesproken door andere stemmen: dat het haar wanbeleid en feodale arrogantie waren die Boon en Claus en god weet wie nog meer naar de Bezige Bij en de Arbeiderspers hebben gejaagd.

En we bezoeken dat ene adres van uitgeverij Manteau, op de Nerviërslaan: en hier zat Jeroen, wijst mevrouw Manteau. Op dat moment realiseer ik mij voor het eerst dat ik hier acht jaar lang in de eerste de beste zijstraat heb gewoond, en dat de stoel van Jeroen Brouwers, waar ik door een lapsus van het lot nu zelf op zit, al die tijd in Brussel vlak voor mijn deur heeft gestaan. In een blinde hoek.

In april 1985 bezoek ik de Vlaamse schrijver Herman Portocarero in Jamaica. Van mijn bezoek breng ik een half jaar later verslag uit in het Nieuw Wereldtijdschrift.

In de zomer van 1985 ben ik in New York, net als nu. Ik stuur Angèle Manteau een prentbriefkaart van de Brooklyn Bridge; thuis vind ik een lief briefje van haar, waarin ze me vertelt dat de Brooklyn Bridge haar favoriete plek in New York is.

In de herfst van 1985 laat uitgeverij Elsevier, de ontaarde moeder van Manteau N.V., het Nieuw Wereldtijdschrift vallen; het blad wordt overgenomen door de Weekbladpers.

In de lente van 1986 laat Herman Portocarero telefonisch weten dat ik een schoft ben die zijn vertrouwen misbruikt heeft. Hij belt daarvoor niet mij, maar Julien Weverbergh. Niet alleen ben ik een schoft, maar ook en vooral een arrogante Hollander. Voortaan moet ik met mijn poten van zijn manuscripten afblijven.

Hè?

Het blijkt dat het ministerie van Buitenlandse Zaken Portocarero om uitleg over mijn Jamaica-artikel heeft gevraagd: in het artikel schrijf ik dat ‘de vorige Belgische ambassadeur’ ganja verbouwde achter zijn ambtswoning. P. wil weten hoe ik aan die roddel kom; ik schrijf hem dat hij me dat zelf

[p. 688]

heeft verteld, dat ik me tegenover de ambassadeur in kwestie telefonisch heb verontschuldigd voor het geval dat ik hem ten onrechte heb besmeurd, dat ik de indruk krijg dat hij meer gepikeerd is over het feit dat uit mijn verhaal blijkt dat ik zijn boek heb geredigeerd, en ten slotte dat ik wel zo ongeveer de laatste Hollander ben die van arrogantie tegenover Vlamingen beschuldigd kan worden.

Stekelige brief terug: dat ik een schoft blijf.

Zeer uitvoerige brief mijnerzijds, verbaasd en verontwaardigd. Dat hij niet wil luisteren, dat hij een bange bediende is, een echte diplomaat en een namaakschrijver, dat hij aan een idioot Hollandercomplex lijdt, maar dat ik mij misschien in hem vergis en dat ik hoop dat hij rustig naar mijn toelichting op de gerezen misverstanden...

Ongeveer halverwege dit steekspel wordt Julien Weverbergh op staande voet ontslagen als directeur van Uitgeverij Manteau N.V., dochter van Elsevier. (In 1984 had Weverbergh geregeld dat de auteurs hun contracten rechtstreeks met hem sloten, intuitu personae. Juridisch gesproken overschreed hij als zetbaas van het grootkapitaal daarmee natuurlijk zijn bevoegdheden. Maar het is een amusante gedachte dat ze bij Elsevier twee jaar nodig hadden om die Latijnse clausule te vertalen: één jaar per woord.)

Een dag later zit Angèle Manteau op de stoel van Weverbergh. Ik vertel haar wat ik denk van de toekomst van een uitgeverij met tien dode en drie gepensioneerde auteurs. Ik gebruik het woord ‘knekelhuis’, en vanaf dat moment neemt Angèle Manteau voetstoots aan dat ik heul met Houtekiet. Ze hoort in alles wat ik zeg ‘His Master's Voice’, en de meester is Julien Weverbergh. Angèle's Voice klinkt Haagser dan ooit, en zonder dat ze naar mij wil luisteren behandelt ze me als een negentiende-eeuwse douairière haar stalknecht.

Afgekat door het kindermeisje van Jan Greshoff.

Angèle Manteau vliegt naar New York en poogt tevergeefs om Herman Portocarero, die inmiddels voor de Verenigde Naties werkt, voor het fonds van Manteau te behouden.

In mei 1986 vertrek ik naar New York voor de zomer. In verband met een nieuw manuscript van Portocarero, waar ik al voor onze ruzie aan werkte, bel ik hem op. Hij weigert mij te ontmoeten en blijkt mijn tweede, uitvoerige, verontwaardigde en verbaasde brief niet eens gelezen te hebben. Ik smijt de hoorn op de haak en stuur hem een kaart met een kwaad rijmpje.

Vuile was die ik kwijt wou.

Ik stop mijn verrekijker in het foedraal; de wriemelende punt in de verte

[p. 689]

beweegt nog even na op mijn netvlies en lost dan op. Diep onder mij rumoert de stad. Elders, aan de overkant van de Brooklyn Bridge, zit Leo Vroman onverstoorbaar een superieur gedicht te schrijven.

Terwijl ik dit schreef werd ik vanuit België opgebeld door een zenuwachtige mannenstem van Elsevier: dat men mijn vaste contract wilde omzetten in een ‘free lance-werkverhouding’, of woorden van gelijke strekking. Laten we zeggen dat ik ontslagen ben: van de contractuele verplichting om te werken in de morgue van Manteau.