Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 136

[p. 589]

Ruud A.J. Kraaijeveld
Kroniek
Wachten op Katja

Koos van Zomeren, Het schip Herman Manelli. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1990, 206 p., 599 BF, fl. 27,90.

De schrijverscarrière van Koos van Zomeren is tot nu toe merkwaardig verlopen. Hij publiceerde tussen 1965 en 1967 een gedichtenbundel en drie romans waarvan de laatste twee door de critici stevig aangepakt werden. Van Zomeren trok zijn conclusies en besloot zich terug te trekken uit de literatuur. Hij trad als journalist in dienst bij de socialistische krant Het Vrije Volk en kwam terecht bij een politieke splintergroepering, de Kommunistische Eenheidsbeweging Nederland, waaruit later de Socialistiese Partij zou ontstaan. In 1975 keerde Van Zomeren de politiek de rug toe en begon opnieuw te publiceren: tussen 1977 en 1981 verschenen negen detectives en thrillers die vaak in een politiek milieu spelen. Kennelijk is dit luchtiger werk de opstap geweest naar een terugkeer in de literatuur, want in 1983 verrast Van Zomeren met een nieuwe literaire roman, Otto's oorlog. De meeste critici zijn vol lof over dit ‘tweede debuut’. Dan verschijnt in vlot tempo nieuw literair werk, zoals De witte prins (1985), Het verkeerde paard (1986), Het verhaal (1986). Sterk water (1987), Een jaar in scherven (1988). Hoewel Van Zomeren zich met dit werk van een vaste plaats in de literatuur verzekerd heeft, wil het met de publieke belangstelling maar niet vlotten: een echt verkoopsucces kon hij nog niet boeken.

Zijn nieuwste roman, Het schip Herman Manelli, is door de dag- en weekbladkritiek opnieuw veelal positief beoordeeld. Het weekblad Vrij Nederland, dat dit jaar als tegenhanger van de AKO-nominaties een eigen lijst van twaalf uitverkoren boeken publiceerde (30 maart 1991), neemt Van Zomerens roman zelfs in die lijst op, naast toppers als De wetten van Connie Palmen, De advocaat van de hanen van A.F.Th. van der Heijden, Zomervlucht van Jeroen Brouwers, Het beloofde land van Adriaan van Dis en Berlijnse notities van Cees Nooteboom. In een toelichting wordt recensent Frans de Rover geciteerd, die spreekt van ‘een perfecte roman in vele opzichten’. Deze kwalificatie lijkt me te veel van het goede en ook Van Zomerens plaats tussen de coryfeeën van de Nederlandse literatuur geeft hem meer dan waar hij met zijn nieuwe roman recht op heeft. Het schip Herman Manelli is een matige roman en ik voorspel dat het publiek Van Zomeren opnieuw in de steek zal laten.

Het verhaal is op zichzelf aardig opgebouwd. Heel geleidelijk aan komt de lezer er achter dat het probleem van Herman Manelli de verdwijning van zijn 18-jarige dochter Katja is. Manelli, een cabaretier in zijn nadagen (hij is bijna vijftig), zit thuis en doet niets, al acht jaar, sinds Katja met een psychose in een kliniek werd opgenomen. In het eerste deel van de roman wordt verteld hoe Manelli's carrière met zijn groep Distel is verlopen. Dit gebeurt deels in de vorm van gesprekken tussen Manelli en de ik-persoon Bruno Rusteloos, die een boek over Manelli wil schrijven, en deels door middel van het beschrijven van Manelli's gedachten.

Ook krijgt het privé-leven van de hoofdpersoon alle aandacht: hoe hij opgroeide, op welke manier hij zijn

[p. 590]

vrouw ontmoette, hoe hun dagelijks leven verliep. Dan komen er kinderen: eerst Katja, later Paul. De verhouding tussen Katja en haar vader zit vreemd in elkaar. Zij heeft een grenzeloze bewondering voor hem en hij voelt zich enorm tot haar aangetrokken, zozeer zelfs dat er sprake is van latente incestueuze gevoelens. Manelli verdringt die gevoelens en probeert Katja zo volwassen mogelijk op te voeden.

Al op jonge leeftijd vertoont Katja merkwaardig gedrag. Enerzijds is ze heel dwars, maar anderzijds heel aanhankelijk. Ze verzint een zusje dat als het ware als schild dient tussen haarzelf en de werkelijkheid. Als ze in de tienerleeftijd komt, raakt ze meer en meer van het gewone leven vervreemd. Op school lukt niets, thuis droomt ze. Langzamerhand wordt duidelijk dat ze een gespleten persoonlijkheid heeft. De gebeurtenissen rond Katja worden fragmentarisch in terugblik verteld vanuit Manelli's perspectief. Doordat de fragmenten betrekkelijk kort zijn, blijft Katja een nogal schimmig meisje. Haar ziekte wordt slechts aan de hand van heel beperkte voorvallen verduidelijkt en wat er nu precies met haar aan de hand is en hoe haar ontwikkeling precies verloopt, blijft raadselachtig.

Op een dag, Katja is dan achttien, moet ze met spoed in een inrichting opgenomen worden. Herman Manelli is dan niet thuis. Door de leiding van de kliniek wordt ze van haar ouders afgeschermd. Als Manelli er na een tijdje in slaagt tot de verantwoordelijke begeleiders door te dringen, blijkt dat Katja ontslagen is, omdat ze op geen enkele manier aan de therapie wilde meewerken. Sindsdien is ze spoorloos. Erg geloofwaardig is deze sleutelpassage niet: een vader die zich zoveel zorgen om z'n dochter maakt, zal zich toch niet telefonisch laten afschepen?

Manelli is in ieder geval totaal in de war en sluit zich vanaf dat moment op in zijn werkkamer en wacht op haar, tegen beter weten in. Hij was vaak weg met zijn cabaretgroep, te vaak, en nu wil hij in ieder geval thuis zijn voor het geval zijn dochter terugkeert. Bij elk telefoontje springt hij op, bij elke klepperende brievenbus rent hij naar beneden, hij bestudeert alle krantefoto's in de hoop dat hij haar ergens ontdekt, maar steeds is het tevergeefs. Katja is geen moment uit zijn gedachten.

Sinds Katja's verdwijning houdt Manelli een tamme spreeuw op zijn kamer. Dit dier, dat William heet en door Katja vlak voor haar opname in de inrichting mee naar huis is genomen, fungeert blijkbaar als een soort surrogaat voor zijn dochter. Het is 't enige wat Manelli nog van haar heeft. Hij zorgt er angstvallig voor dat het dier niet kan ontsnappen. Als, op het eind van het verhaal, Bruno Rusteloos een gat in het raam slaat, waardoor het dier kan wegkomen, raakt Manelli buiten zinnen en komt het tot een gevecht met Rusteloos. Daarna vernemen we plotseling niets meer van die biograaf en wat later zegt Manelli bij zichzelf: ‘William was teruggekeerd in een groter geheel. Daarbij kwam zijn hart volmaakt tot rust.’ (p. 198). Of we hierin moeten lezen dat Manelli zich uiteindelijk verzoent met de verdwijning van Katja, wordt niet erg duidelijk, temeer niet omdat hij daarna een figuur uit de andere verhaallijn, de jeugdvriend Bernard Ringeling, om het leven brengt.

In die tweede verhaallijn, die een nog ongeloofwaardiger indruk nalaat, maakt Manelli vroeg in het verhaal kennis met een oude ‘vriend’ uit zijn legertijd. Toen was Ringeling een slap, burgerlijk en belachelijk volgzaam ventje. Als Manelli hem na al die jaren weer ontmoet, is zijn oude kennis niet alleen een ontzaglijk vermogend zakenman, hij blijkt zelfs een enorme fan van Manelli te zijn. Manelli is eigenlijk niet gediend van die belangstelling, maar laat zich toch wel het een en ander aanleunen. Op alle mogelijke manieren probeert Ringeling Manelli

[p. 591]

weer aan het werk te krijgen. Zo stuurt hij Manelli een tv-producer op zijn dak die Herman een serie programma's probeert te ontfutselen. Ook krijgt Ringeling de cabaretier zover dat deze de regie van een schooltoneelstuk op zich neemt, waarbij Manelli in contact komt met Ringelings dochter, Barbara. De verhouding tussen Manelli en Barbara verloopt vreemd. Het wordt niet duidelijk wie nu wie probeert in te palmen. In het verwarde hoofd van Manelli komt uiteindelijk de gedachte op dat het de vader, Bernard Ringeling, is die zijn dochter aan Manelli wil koppelen. Dat blijkt althans uit de laatste woorden van Manelli in het politiebureau, kort nadat hij Ringeling onder de tram geduwd heeft: ‘“Hij was een fan van me,” zegt Manelli. “Hij steunde me op alle mogelijke manieren. Hij zorgde voor geld, voor relaties, voor nieuwe uitdagingen. Als ik gewild had, had-ie me zijn dochter gegeven. Zeg nou zelf, is het logisch dat je zo iemand onder de tram duwt?”’ (p. 206) Het is wel duidelijk dat Manelli zelf een traumatische ervaring met zijn dochter heeft en dat de gedachte dat Ringeling zijn dochter aan een vriend zou geven hem uiterst absurd voorkomt, maar de moord op Ringeling wordt toch niet geloofwaardig voorbereid. Daar komt nog bij dat de directe gebeurtenissen die aan het ‘ongeluk’ voorafgaan, een heel andere, even absurde, kant op wijzen. Op de vraag van Manelli of Ringeling ervoor gezorgd heeft dat hij een rondvaartboot naar Manelli heeft laten noemen, antwoordt Ringeling bevestigend. Het is duidelijk dat Manelli niet gediend is van het bemoeizuchtige gedrag van Ringeling, maar het is me toch een beetje al te dol om daar een moord voor te plegen. Zelfs als je ervan uitgaat dat Manelli geestelijk niet helemaal normaal meer is door het verlies van zijn dochter, is de moord op Ringeling een onwaarschijnlijke gebeurtenis.

De eerste verhaallijn rond het verlies van dochter Katja komt nog best wel helder, invoelbaar en redelijk geloofwaardig over, al heb ik daar als gezegd ook zo mijn bedenkingen over, maar de tweede verhaallijn valt niet anders te kwalificeren als gemaakt, onwaarschijnlijk, onlogisch en psychologisch onaannemelijk. Waarschijnlijk wil Van Zomeren duidelijk maken dat Herman Manelli na het verdwijnen van Katja een periode afgesloten heeft en absoluut niet gediend is van een bewonderaar die hem op alle mogelijke manieren weer op het spoor van vroeger wil zetten. Manelli kan en wil zijn carrière als cabaretier niet meer vervolgen. Hij wil geen come-back. Hij heeft 't gevoel dat hij Katja in die jaren tekort gedaan heeft en wil nu goedmaken wat hij toen verzuimde. Maar de verhaalfeiten die gekozen zijn en de vorm waarin ze gegoten werden om die situatie duidelijk te maken, acht ik buitengewoon zwak. Het is een opgeklopte, gemaakt literaire geschiedenis, psychologisch nauwelijks aanvaardbaar, gelardeerd met allerlei diepzinnige, aforistisch aandoende uitspraken en afgemaakt met een flinke dosis dramatiek, waar weinig lezers zich serieus in zullen kunnen verplaatsen.

Sommige gebeurtenissen komen totaal onvoorbereid uit de lucht vallen, zoals het feit dat Wilma op p. 200, vlak voor het eind van het verhaal, plotseling bij Manelli wegloopt. Daarnaast mist men verklaringen voor allerlei gebeurtenissen. Waarom gaat Manelli er in het conferentiecentrum, waar de voorbereidingen voor het schooltoneel plaatsvinden, zomaar vandoor? Waarom neemt hij trouwens die regie op zich? Dat past toch totaal niet in de logica van het verhaal? En waarom snijdt Manelli zich steeds in zijn voeten? Moeten we daar een symbool in zien voor zijn roerloosheid, voor het niet meer willen bewegen? Dat is toch wel wat erg flauw, dunkt me. En het feit dat Bruno Rusteloos plotseling uit het verhaal verdwijnt, lijkt me ook niet al te voor de hand liggend. Die man schrijft een boek over

[p. 592]

Manelli. Stopt hij er plotseling mee na alle moeite die hij gedaan heeft? Het is trouwens evenmin erg aannemelijk dat Manelli, die niets meer met vroeger te maken wil hebben, over die jaren lange gesprekken gaat voeren met Rusteloos.

Het is erg jammer dat Van Zomeren zich niet beperkt heeft tot de thematiek van de tobbende en schuldbewuste man die wil weten wat er met zijn dochter gebeurd is. De dramatische effecten in de tweede verhaallijn, rond Bruno Rusteloos, Bernard Ringeling en zijn dochter Barbara, doen op ingrijpende wijze afbreuk aan de sterke passages in de eerste verhaallijn en daardoor aan de hele compositie van het werk.

In het taalgebruik valt op dat Van Zomeren steeds de behoefte heeft Manelli diepzinnige uitspraken te laten doen. In de loop van het verhaal krijg je sterk de indruk dat deze algemene diepzinnigheden een literair tintje aan de roman moeten geven. Het zijn vaak uitspraken waarvan je je afvraagt: wat wil je er nou mee? Enkele voorbeelden: ‘alleen idioten lieten zich doodschieten voor een idee’ (p. 67); ‘Je was namelijk nooit helemaal degene die bewonderd werd. Bewondering had bovendien altijd betrekking op dingen die voorbij waren.’ (p. 74); ‘wat je ook zegt, je zegt altijd dat je gelijk hebt. Je zou moeten zwijgen.’ (p. 167)

Al met al is Het schip Herman Manelli niet de perfecte roman die sommigen erin zien. Opnieuw zal Van Zomeren er niet in slagen een groot publiek te bereiken. Daarvoor bevat een deel van het verhaal te weinig herkenbare aanknopingspunten, te weinig interne logica, te weinig psychologische aannemelijkheid, te veel op effectbejag beluste gebeurtenissen en te veel in de lucht hangende diepzinnigheden.