De Franse Nederlanden / Les Pays-Bas Français. Jaargang 1984

[p. 127]

Hagepreken in het Vlaamse Westkwartier (mei-december 1566)
Drs. Marcel Backhouse

Blackfen (GB)

Na de repressie die volgde op de massademonstratie te Boeschepe op 12 juli 1562 was de verspreiding van het calvinisme in het Westkwartier van Vlaanderen tot stagnatie gekomen. Toen echter in december 1565 de graancrisis en de daarmee gepaard gaande hongersnood en ellende in Vlaanderen een hoogtepunt bereikte, werd de bevolking van het Industriegebied weer onrustig en rumoerig.⁽¹⁾ Meteen kwamen de calvinisten uit hun schuilplaatsen tevoorschijn en namen de gelegenheid te baat om pamfletten en vlugschriften tegen Filips II en Landvoogdes Margaretha van Parma te verspreiden. Tegelijkertijd intensiveerden de autoriteiten de persecuties en begon men, terecht, voor een ontvolking van het Westkwartier te vrezen.

De aanbieding van het Smeekschrift der Edelen op 5 april 1566 echter, was een nieuwe stimulans voor de gereformeerden. In de hoop dat ze de godsdienst die ze aan de overzijde van het Kanaal vrij hadden beoefend nu ook in hun geboortestreek zouden kunnen belijden, kwamen talrijke vluchtelingen en ballingen vanuit Engeland naar het Westkwartier terug. Onder hen bevond zich de beruchte predikant Sebastiaan Matte, die al omstreeks 1560 actief was. Op een plaats nabij Roesbrugge, Ten Vyf Weghe genaamd, begon hij te preken in de nacht van 26 mei.⁽²⁾

Onmiddellijk daarop traden predikanten als Karel Daneel, Jan Strubbe, Anthonis Algoet e.a. eveneens op de voorgrond. Hun

(1) Voor meer bijzonderheden over de toestand in het Westkwartier, cf. m. backhouse, Beeldenstorm en Bosgeuzen in het Westkwartier (1566-1568), in H.G.O.K.K., Nieuwe Reeks, Dl. XXXVIII, Kortrijk, 1971, pp. 69-73.

(2) Meer details over het gebeuren tijdens deze preek vindt men bij ch. wynckius, Geusianismus Flandriae Occidentalis, uitg. R.D.F. Van de Putte, Soc. Emul. Bruges, 2^e reeks, Brugge, 1841, p. 4.

[p. 128]

activiteiten namen zienderogen toe. Werden de sermoenen, zoals in het begin van het decennium, oorspronkelijk nog 's nachts gehouden, vanaf juni 1566 preekte men in het openbaar en de maand daarop hielden Matte, Algoet en Jacob de Buyzere⁽³⁾ bijeenkomsten over praktisch het hele zuidelijk deel van het Westkwartier.⁽⁴⁾ Het heeft er alle schijn van dat de sermoenen aanvankelijk een pacifistisch karakter hadden, maar geleidelijk werden de leerverkondigers agressiever. Het aantal toehoorders steeg voortdurend en ook nam de hoogspanning toe. Op 10 augustus 1566 brak toen, na een opruiende preek van Sebastiaan Matte en Jacob de Buyzere, in St.-Laurentius de Beeldenstorm los. De preken zouden nog voortduren tot december 1566.

_**_*

Het ligt geenszins in onze bedoeling in dit artikel in herhaling te vallen door een relaas te geven van de gebeurtenissen in het Westkwartier tijdens de hier behandelde periode. Daarvoor verwijzen we naar de talrijke studies en bronnenpublikaties in verband met het onderwerp. Het is echter in sommige gevallen onmogelijk het resultaat van ons onderzoek te verduidelijken zonder, zij het dan uiterst beperkt, enkele feiten aan te halen. De geraadpleegde bronnen geven informatie prijs over 155 calvinistische hagepreken, die tussen mei en december 1566 in het Westkwartier gehouden werden. Bovendien identificeerden we 357 toehoorders.⁽⁵⁾ Van deze 155 sermoenen stelden we van 79, d.i. 50,9%, de exacte datum vast, en van 36, d.i. 23,2%, konden we enkel de maand achterhalen waarin ze plaatsvonden. Van de overige 40, d.i. 25,8%, is de datum, of enige aanwijzing ervan, ons volledig onbekend; wel kennen we de predikant en de lokaliteit (cf. Appendix I). Meer in detail betekent dit, dat we gegevens vonden van 11 hagepreken van mei, 13 van juni, 16 van juli, 40 van augustus, 26 van september, 1 van oktober, 2 van november en 6 van december 1566. Uiteraard mogen we deze cijfers ‘so wie so’ niet aanvaarden en hopelijk zal de toekomst meer gegevens aan het licht brengen, maar we zijn van oordeel dat de beschikbare informatie toch voldoende draagkracht bezit om een aanvaardbaar besluit te geven.

(3) Voor meer details over predikant Jacob de Buyzere, cf. j. decavele, De dageraad van de reformatie in Vlaanderen (1520-1565), in Verh. Kon. Ac. Wet., Lett. & Sch. K. van België, Kl. Lett., XXXVII, 76, 2 dln., Brussel, 1975, I, pp. 402-403.

(4) Cf. Appendix I.

(5) Wij brachten onze gegevens bijeen aan de hand van de volgende werken: m. backhouse, op. cit.; - Dokumenten betreffende de godsdiensttroebelen in het Westkwartier: Jan Camerlynck en tien zijner gezellen voor de leperse vierschaar (1568-1569), in H.K.C.G., dl. CXXXVIII, Brussel, 1972, pp. 79-381; - Bronnen betreffende de godsdienstberoerten in het zuidelijk deel van het Westkwartier (1566-1568), in H.G.O.K.K., Nieuwe Reeks, dl. XLI, Kortrijk, 1974, pp. 95-121; - The Official Start of Armed Resistance in the Low Countries: Boeschepe 12 July 1562, in A.F.R.G., jaargang 71, 1980, pp. 198-226; - j. decavele, op. cit.; e. de coussemaker, Troubles religieux du XVI^e siècle dans la Flandre maritime 1560-1570. Documents originaux, 4 dln., Brugge, 1876; - i. diegerick, Archives d'Ypres. Documents du XVI^e siècle faisant suite à l'inventaire des chartes. Mémoire justificatif du magistrat d'Ypres (1566 et 1567), 4 dln., Brugge, 1874-1877; - p. heinderyckx, op. cit.; - e. kuttner, Het Hongerjaar 1566, Amsterdam, 1949, 2^e druk 1964; - j. opdedrinck, Poperinghe en omstreken tijdens de godsdienstberoerten der XVI^e eeuw, Brugge, 1898; - j. scheerder, De Beeldenstorm, Bussum, 1974; - ch. wynckius, op. cit.; - ph. mack crew, Calvinist Preaching and Iconoclasm in the Netherlands 1544-1569, Cambridge, 1978.

[p. 129]

Logischerwijze ligt het hoogtepunt van de hagepreken in augustus 1566. De Beeldenstorm en andere calvinistische activiteiten zoals plundering van particulieren en gewelddaden tegenover de geestelijkheid zijn daarvan een voldoende bewijs. De septemberacties van Sebastiaan Matte, hoofdzakelijk in de kasselrij van St.-Winoksbergen, laten ook geen twijfel. Tussen 10 augustus en 29 september werden in het Westkwartier meer dan 100 kerken, kloosters en abdijen verwoest;⁽⁶⁾ van de 66 preken in deze periode, waarover we gegevens vonden, vonden na minstens 23, d.i. 36,3%, beeldenbrekingen en gewelddaden plaats.

Totaal onaanvaardbaar blijkt dat er in juli 1566 slechts 16 sermoenen zouden plaatsgevonden hebben. Immers, op 22 juli schreef Georges Mattaert, lieutenant du baillage van Veurneambacht naar Margaretha van Parma: Sy esse, Madame, que j'advysse à Vostre Altèze que non obstant les dernières ordonnances de Sa Majesté publyés en se quartier surs les nouvelles assemblés et prédications qu'il se font journellement contre nostre anchienne et bonne foy catholique...⁽⁷⁾ Over predikant Jacob de Buyzere schreven de autoriteiten: On le voit à cette époque à Bailleul, à Cassel et dans un grand nombre de paroisses de ces deux châtellenies, tenir des prêches et exercer les pratiques du culte protestant,⁽⁸⁾ en... oocmede dat de predicatien ende vergaederingen vande sectarissen ontrent Ypre zeer vermeerderden, ende dat oock diverssche inwoonende van Ypre dezellve frequenteerden...⁽⁹⁾ De bronnen spreken duidelijk voor zichzelf.

De drastische daling van het aantal preken in oktober, november en december valt niet moeilijk te verklaren. Immers, noch de hagepreken noch de Beeldenstorm hadden hun doeleinden, o.m. godsdienstvrijheid, bereikt en de calvinistische activiteiten zouden nu op een andere leest geschoeid worden, nl. het rommelen van de trommel, het rekruteren van een Geuzenleger om op het slagveld het verder verloop van de gebeurtenissen te bepalen.

Wanneer we Appendix I aandachtig bekijken dan stellen we vast dat in mei 1566 de sermoenen zich hoofdzakelijk in de kasselrij van St.-Winoksbergen en gedeeltelijk in het zuiden van het Westkwartier concentreerden. De fundamentele economi-

(6) Cf. m. backhouse, Beeldenstorm, pp. 78-86.

(7) e. de coussemaker, op. cit., IV, p. 73.

(8) Idem, I, p. 54.

(9) i. diegerick, op. cit., I, p. 37.

[p. 130]

sche wijzigingen, gepaard gaande met fundamentele sociale wijzigingen in de loop van de zestiende eeuw, maakten van de uitgebuite textielarbeiders in de Hondschootse agglomeratie immers een zeer vruchtbare voedingsbodem voor de fanatieke leerverkondigers. Meer nog, de beeldenstormers die in het Industriegebied actief waren bestonden vooral uit te Hondschote tewerk gestelde arbeiders.⁽¹⁰⁾ De maand daarop waren de predikanten bedrijvig in het zuiden van de streek, zoals o.m. in Wulvergem, Niepkerke, Nieuwkerke en Kemmel. Evenals de omgeving van Hondschote was ook dit deel van het Westkwartier al in het begin van het decennium uiterst ontvankelijk voor calvinistische propaganda.⁽¹¹⁾ Het verbaast ons dus geenszins dat in juli 1566 de hagepreken over beide gebieden verspreid waren. Zoals in 1559-1562 waren dus de lokaliteiten waar de predikanten het meest actief waren zorgvuldig geselecteerd en niet zomaar uitgekozen.⁽¹²⁾

In augustus 1566 raasde de Beeldenstorm over het gehele Westkwartier en het lijkt dan ook vanzelfsprekend dat men in praktisch de hele streek preekte, vooral dan binnen de driehoek St.-Winoksbergen-Ieper-Stegers. Het blijkt dat de volgende maand de sermoenen zich beperken tot het noorden van het Industriegebied, nl. de kasselrij van St.-Winoksbergen en voornamelijk de omgeving rond Hondschote, zoals o.m. Herzeele, Bambeke, Arneke, Wormhout, enz. Eén der voornaamste kernfiguren van de beweging, Sebastiaan Matte, was nu de officiële predikant van het Hondschootse consistorie geworden. Terwijl het plakkaat van 25 augustus 1566, dat het beeldenbreken en de gewapende bijeenkomsten verbood, tijdelijk een domper zette op de hagepreken in het algemeen, negeerde Matte het verbod en samen met zijn volgelingen besloot hij de ‘kerkzuiveringen’ voort te zetten. Elk van zijn predikaties had rellen tot gevolg.⁽¹³⁾

In oktober, november en begin december zien we de actie verschuiven naar steden zoals Ieper en Veurne. Een der doeleinden van de calvinisten in het Westkwartier tijdens de Troebelen was immers het innemen van een ommuurde stad, waar men, naar het voorbeeld van de Anabaptisten te Münster, de nieuwe leer in veiligheid zou kunnen belijden. Men zou echter nooit in

(10) m. backhouse, Beeldenstorm, pp. 87-88.

(11) m. backhouse, De verspreiding van het Calvinisme in Vlaanderen in de XVI^e eeuw: Bijbellezingen en Conventikels in het Industriegebied (1559-1562), in De Franse Nederlanden, jaarboek 1982, Rekkem, 1982, pp. 70-71.

(12) Ibidem.

(13) m. backhouse, Beeldenstorm, pp. 83-84.

[p. 131]

dit opzet slagen en we constateren dat tijdens de tweede helft van de maand december de preken zich hoofdzakelijk in Mesen en Waasten concentreerden. In die lokaliteiten sloegen de calvinisten hun hoofdkwartier op om het Geuzenleger te rekruteren dat aan het einde van de maand te Wattrelos en Lannoy verslagen zou worden.⁽¹⁴⁾

_**_*

In het totaal identificeerden we 35 predikanten die tussen mei en december 1566 in het Westkwartier actief waren. De onderstaande tabel omvat de volgende gegevens: in kolom I vinden we de naam van de predikant en in kolom II het aantal sermoenen waarover we - per predikant - informatie bijeen konden brengen. De kolommen III en IV stellen respectievelijk zijn oorspronkelijk beroep en de plaats van herkomst voor. Kolom V verwijst naar vorige activiteiten. Tenslotte vermeldt kolom VI tot welke strekking de predikant behoorde, radikaal (R) of gematigd (G).⁽¹⁵⁾

I	II	III	IV	V	VI
Sebastiaan Matte	36	hoedenmaker	Ieper	reeds predikant in 1560 - kwam vanuit Engeland	R
Jacob de Buyzere	21	monnik	Hondegem	kwam vanuit Engeland	R
Anthonis Algoet	16	monnik	Belle	startte onmiddellijk	R
Pieter Hazaert	10	monnik	Dadizele	-	R
Karel Daneel	4	monnik	Ieper	startte onmiddellijk	-
Jan Strubbe	4	-	-	was in Engeland	G
Broeder Willem	4	geestelijke	-	-	-
Karel Ryckewaert	4	rijke man	Nieuwkerke	kwam waarschijnlijk vanuit Frankenthal	R
Jacob Pontfort	3	bezit eigendom	-	-	G
Julien	2	-	-	-	R
Robert Flameng	2	leraar Latijn	Ieper	kwam vanuit Engeland	G
Gillis Hoevenaghel	2	brouwer	Nieuwkerke	-	R
Pieter de Haze	2	-	Belle?	-	R
Mahieu Platevoet	2	kleermaker	Boeschepe of Berthen	-	G
Gillis de Queker	2	wever	Hondschote of Nieuwkerke	kwam vanuit Engeland	R
Gillis Dumont	2	-	Poperinge	-	R
Mahieu Loysier	2	-	Steenwerk	-	-
Maillaert de Honghere	2	wever	Ieper	-	R
François Hessels	2	volder	Ieper	-	-
Martin Robrecht	1	geestelijke	-	-	-

(14) Idem, pp. 112-114.

(15) Voor de bronnen waarop deze tabel gebaseerd is, cf. voetnoot (5).

[p. 132]

Pieter Dathenus	1	karmeliet	Kassel	kwam vanuit Frankenthal	R
Godfried van Wingen	1	tutor	prinsbisdom Luik	kwam vanuit Engeland	G
Andries Baerdeloos	1	welgesteld	Hondschote	kwam vanuit Engeland	G
Melchior van Hatthem	1	-	Alkmaar	-	R
Jehan de Brune	1	wever	Belle	kwam vanuit Engeland	R
Jan Lamoot	1	wever	Reningelst	kwam vanuit Engeland	-
Jacob van Sterkenbrugge	1	-	-	-	G
Jan Daneel	1	-	Strazele	-	R
Michiel de Messere	1	-	-	-	-
Mariette	1	-	-	-	-
Gillis Schoonhove	1	-	-	-	-
Matthys van Thomme	1	-	-	-	-
Nicasius de Wilde	1	volder	-	-	-
Rogier van Roubaix	1	geestelijke	-	-	-
Jehan Malpau	1	geestelijke	-	-	-

We stellen vast dat van de 35 leerverkondigers die we in de tabel aantreffen minstens 20 onder hen, d.i. 57%, uit het Westkwartier zelf afkomstig waren en samen hielden ze niet minder dan 104 sermoenen, d.i. 67% van het totaal aantal predikaties waarover we informatie vonden. Slechts drie predikanten kwamen uit andere lokaliteiten, en van de overige twaalf konden we de streek van herkomst niet bepalen. Van 22, d.i. 62,8%, waren we eveneens in staat de strekking te achterhalen: 15, d.i. 68,1% van 22, zijn radicalen, terwijl 7, d.i. 31,8%, tot de gematigden behoren. Ons baserend op het resultaat van ons onderzoek moeten we besluiten dat in het Westkwartier van Vlaanderen de radicalen ongetwijfeld de bovenhand hadden: in het totaal hielden ze immers op zijn minst 103, d.i. 66,3% van 155, sermoenen, terwijl de gematigde strekking er slechts 15, d.i. 9,6% voor haar rekening nam. Uiteraard zijn deze cijfergegevens geenszins definitief, maar onbetwistbaar oefenden fanatieke extremisten zoals Sebastiaan Matte, Jacob de Buyzere, Anthonis Algoet, Pieter Hazaert, die reeds in 1560-1562 in het Industriegebied had geopereerd, e.a. een enorme invloed uit op de bevolking van de streek en lagen ze aan de basis van de heftige woelingen in de streek tijdens de Beroerten. Zoals Ph. Crew stelt: ‘If the ministers chose, in 1566, to portray themselves and their doctrine as fundamentally ambiguous, persecution would induce them to

[p. 133]

become what many have always believed them to be - a band of revolutionary fanatics.’⁽¹⁶⁾

Wanneer we de situatie vergelijken met de periode 1559-1562, toen de bijbellezingen en conventikels in het Westkwartier een hoogtepunt bereikten, is de overeenkomst opmerkelijk. In die jaren, zoals in 1566, was de meerderheid der leerverkondigers afkomstig uit de streek zelf en uiterst fervente radicalen namen eveneens het leeuweaandeel van de acties voor hun rekening. De redenen daarvoor hoeven niet herhaald te worden.⁽¹⁷⁾ Toch moeten we op enkele verschilpunten wijzen. In 1559-1562 immers behoorden de conventikelhouders die niet uit het Westkwartier afstamden meer tot de ‘intelligentsia’, terwijl de overgrote meerderheid van diegenen die wel uit de streek kwamen uit het volk afkomstige predikanten waren. In 1566 krijgen we echter een totaal ander beeld. Van 15 predikanten uit het Westkwartier konden we het beroep opsporen: 8 onder hen behoren tot de zogenaamde ‘intelligentsia’ en 7 zijn geschoolde arbeiders. Het is dus duidelijk dat in 1566 de calvinistische aanhang zich uitbreidde, zij het dan niet zo massaal, van de onderste bevolkingslagen tot de middenstand en de hogere sociale klassen van het Industriegebied. In beide categorieën hadden de radicalen de bovenhand: 4 bij de geschoolde arbeiders en 5 bij de ‘intelligentsia’ en de welgestelden. We beschikken over onvoldoende gegevens om de predikanten die niet uit het Westkwartier afkomstig waren aan een nader onderzoek te onderwerpen. Wel weten we dat 2 van de 3 eveneens als ‘intelligentsia’ kunnen worden beschreven.

Het lijkt uiterst merkwaardig dat, hoewel we gegevens verzamelden over 155 hagepreken, we in feite niet de minste aanwijzing konden vinden over de inhoud van een sermoen, vooral dan kort vóór en na 10 augustus 1566. Wel weten we wat de reacties op bepaalde preken waren, maar om te weten wat de predikanten precies verkondigden moeten we ons baseren op de informatie van - meestal vijandige - tijdgenoten. Zo schrijft P. Heinderyckx: De ministers... vertoonden hun daerom, dat de oorbiechte niet noodigh en was om vergiffenis der zonden te verkrijgen, verfoeyden seer den vasten, den maechdelicken staet en het cloosterlick leven. Sy vielen seer uut tegen den

(16) Op. cit., p. 181.

(17) m. backhouse, Bijbellezingen, pp. 65-70.

[p. 134]

paus, de bisschoppen ende prelaten, midtsgaders het besit die sy hadden van soo groote goederen.⁽¹⁸⁾ En volgens Ch. Wynckius: Eodem tempore sectarii, ut plures ad se suaque dogmata pertraherent, in nundinis hebdomadariis et in plerisque locis suos virulentos libellos: ut, Exequias missae; Casum Babylonis; Antiquam fidei doctrinam contra novos errores papistrarum, et convitia contra R^um cardinalum Granvellanum; Rythmos suos et cantiones adversis R^um fidei inquisitorem (Titelmannum), diversas fidei confessiones Calvinistarum, Martinistarum, Anabaptistarum, et hujusmodi, in defesso studio spargunt, vel publice cantant.⁽¹⁹⁾ Wat er ook van zij, op basis van de beschikbare informatie is het toch mogelijk een beeld te scheppen van wat er zich in feite afspeelde en terzelfdertijd een evolutie van de activiteiten tijdens de hagepreken vast te stellen. Zo heeft het er alle schijn van dat tussen mei en begin juli 1566 de predikanten en hun toehoorders zich voornamelijk toelegden op het tekeer gaan tegen de Rooms Katholieke Kerk, het zingen van psalmen, het houden van dopen en huwelijken volgens de traditie van de nieuwe leer, het organiseren van geldinzamelingen en het uitdelen van aalmoezen aan de armen van de gemeenschap.⁽²⁰⁾ In de zomer van het ‘Hongerjaar’ keerde het tij echter. De leerverkondigers, nu wetend dat een groot gedeelte van de inwoners van de streek hen ondersteunde, begonnen nu langzamerhand de beeldencultus aan te vallen en eisten verder de bewapening van de bevolking. Tegen het midden van de maand juli waren de gewapende predikantenlijfwachten een algemeen verschijnsel geworden. De gebeurtenissen van 10 augustus en daarna zijn maar al te bekend. En zoals J. Scheerder stelt: ‘Het is niet altijd mogelijk formeel te bewijzen dat de predikanten uitdrukkelijk hun toehoorders aangespoord hebben tot de Beeldenstorm tijdens de preek, die daaraan onmiddellijk voorafging; het zou echter wel aan naïviteit grenzen te geloven dat er hoegenaamd geen verband mag gezien worden’.⁽²¹⁾

Dat een degelijke voorbereiding achter het organiseren van de hagepreken lag kan niet ontkend worden. We moeten er eerst en vooral op wijzen dat minstens 8 van de 35 leerverkondigers in 1566, d.i. 20,2%, uit Engeland waren overgekomen.

(18) Op. cit., pp. 11-12.

(19) Op. cit., p. 12.

(20) Cf. o.m. e. de coussemaker, op. cit., III, pp. 110-112. IV, pp. 73-74; e. kuttner, op. cit., p. 249.

(21) Op. cit., p. 101.

[p. 135]

Onder hen bevonden zich de meest fervente radicalen zoals Sebastiaan Matte en Jacob de Buyzere. En op het belang van de Engelse vluchtelingenkerken tijdens de periode 1559-1568 voor de geschiedenis van het Westkwartier hoeven we helemaal niet meer te wijzen.⁽²²⁾ Maar ook andere elementen tonen duidelijk aan dat het geheel zeer bewust gepland was. Zo schreef o.m. de magistraat van de kasselrij van St.-Winoksbergen in een verslag op 27 september 1567 over de preek van 16 juni 1566 die Matte hield nabij de Haeghe Muelen: ... il estoit impossible de sçavoir auparavant le temps et lieu, quant et où ladicte prèsche se debvoit faire...⁽²³⁾ Verder maken de bronnen ook duidelijk dat in sommige gevallen de inwoners van bepaalde lokaliteiten de predikanten aanspoorden om in of nabij hun woonplaats te komen preken. Dit was o.m. het geval te Ieper: ... bemoedende nietmin dat eeneghe van de persoonen uit voorgaende immediat article ghementionneert ende zonderlinghe Adriaen Walewyn, Daniel Walewyn, Charles Bouve ende Hendrik Oyseel zouden moghen cause gheweest hebben vande zelve predicanten by Ypre te komen doen prediken, ende overzulck heeft men by ghemeene maere verstaen dat Charles Bouve 't Ypre ghebrocht heeft, corts naer de kercke-braecke, eenen Jacob Pontfort, predicant calveniste, ghebooren van Ypre ende aldaer ghecommen uut Embden, de welcke ten huyze vande zelven Charles altydt converseerde ende logeerde.⁽²⁴⁾

De hagepreken en de daarmee gepaard gaande Beeldenstorm liepen, ondanks het succes bij de bevolking van het Westkwartier, op een mislukking uit. Geen enkel gesteld doeleinde, zoals het innemen van een ommuurde stad en de godsdienstvrijheid, werd bereikt. De desperate onderneming van de Bosgeuzen in dit gebied tijdens de jaren 1567-1568 moet dan ook in dit perspectief gezien worden. Maar ook deze actie mislukte en na 1568 waren de Troebelen in het Westkwartier, die op een bepaald ogenblik de loop van de geschiedenis van de zestiendeeeuwse Nederlanden bepaald hadden, praktisch uitgestorven.

(22) Cf. m. backhouse, Beeldenstorm, en Bijbellezingen.

(23) e. de coussemaker, op. cit., III, p. 187.

(24) i. diegerick, op. cit., I, pp. 8-9.

[p. 136]

Appendix I: Tabel van hagepreken gehouden in het Westkwartier tussen mei en december 1566.⁽²⁵⁾

Zondag 26 mei	‘Ten Vyf Weghe’ (nabij Roesbrugge)	Sebastiaan Matte	-	4
Dinsdag 28 mei	‘Bellaerts Boome’ (nabij Belle)	Karel Daneel	-	-
Vrijdag 31 mei	‘Zwarte Muelen’ (tussen Belle en Nieuwkerke)	Karel Daneel	-	-
Tussen 26 en 31 mei	Bulskamp	-	-	1
Tussen 26 en 31 mei	‘Langhen Bilck’ (Herzele)	-	-	1
Tussen 26 en 31 mei	Arneke	Jan Strubbe	-	1
Tussen 26 en 31 mei	‘Ter Lynde’ (Killem)	Sebastiaan Matte	-	2
Tussen 26 en 31 mei	Roesbrugge	Sebastiaan Matte	-	4
Tussen 26 en 31 mei	Steendam	Sebastiaan Matte	-	2
Tussen 26 en 31 mei	Nieuwkerke	Karel Daneel	-	-
Tussen 26 en 31 mei	Mesen	Karel Daneel	-	-
Dinsdag 4 juni	Stegers	Julien	-	-
Dinsdag 4 juni	Killem	Sebastiaan Matte	-	3
Dinsdag 11 juni	Wulvergem	Anthonis Algoet	>1000	-
Vóór zaterdag 15 juni	Niepkerke	-	-	-
Vóór zaterdag 15 juni	Nieuwkerke	-	-	-
Vóór zaterdag 15 juni	Kemmel	-	-	-
Zondag 16 juni	‘Haeghe Muelen’ (nabij St.-Winoksbergen)	Sebastiaan Matte	-	1
Begin juni	St.-Omaar	-	-	-
Begin juni	Hazebroek	-	-	1
? juni	Waasten	-	-	-
? juni	Mesen	-	-	-
? juni	Ieper	-	-	-
? juni	Oost-Kappel	-	-	-
Zondag 14 juli	Beveren	Sebastiaan Matte	4 à 5000	2
Zondag 21 juli	Meteren	Anthonis Algoet	-	24
Zondag 21 juli	Hondschote	Sebastiaan Matte	8000	27
Maandag 22 juli	Nieuwkerke	-	>4 à 500	-
Dinsdag 23 juli	Nieuwkerke	Anthonis Algoet	>4 à 500	-
Donderdag 25 juli	‘Benkies Muelen’	Sebastiaan Matte	-	3
Donderdag 25 juli	Waasten	Anthonis Algoet	-	-
Zondag 28 juli	‘'t Walleke’ (Meteren)	Anthonis Algoet	-	8
Zondag 28 juli	St.-Anthonius (Belle)	-	-
Zondag 28 juli	Belle	Anthonis Algoet	-	1
Zondag 28 juli	Poperinge	Jacob de Buyzere	-	1
Begin juli	‘Ten Groenen Driessche’ (Steenwerk)
Begin juli	Waasten	Anthonis Algoet	-	1
? juli	Proven	-	-	1
? juli	Haringe	-	-	1

(25) Deze tabel kwam eveneens tot stand na het raadplegen van de werken vermeld in voetnoot (5).

[p. 137]

Donderdag 1 augustus	Kemmel	-	-	1
Zondag 4 augustus	Ste.-Clara	Jacob de Buyzere	>150	2
Zondag 4 augustus	Ste.-Clara	Anthonis Algoet	>150	2
Maandag 5 augustus	Ste.-Clara	Jacob de Buyzere	-	1
Maandag 5 augustus	Poperinge	Jacob de Buyzere	-	1
Dinsdag 6 augustus	Poperinge	Jacob de Buyzere	-	1
Zaterdag 10 augustus	St.-Laurentius	Sebastiaan Matte	-	1
		Jacob de Buyzere
Zondag 11 augustus	Kassel	Jacob de Buyzere	-	2
Maandag 12 augustus	Kassel	Jacob de Buyzere	-	2
Maandag 12 augustus	Hazebroek	Jacob de Buyzere	-	4
Dinsdag 13 augustus	St.-Anthonius	Jacob de Buyzere	-	-
Dinsdag 13 augustus	Belle	Jacob de Buyzere	-	-
Woensdag 14 augustus	Poperinge	Sebastiaan Matte	-	11
Woensdag 14 augustus	Houtkerke	Sebastiaan Matte	-	2
Donderdag 15 augustus	Brielen	Sebastiaan Matte	-	7
Donderdag 15 augustus	Wormhout	Sebastiaan Matte	-	2
Donderdag 15 augustus	Stegers	Julien	-	16
Na 15 augustus	Ieper	Jacob Pontfort	-	29
Na 15 augustus	Brielen	Anthonis Algoet	-	-
Na 15 augustus	Brielen	Jacob de Buyzere	-	2
Na 15 augustus	Brielen	Pieter Hazaert	-	2
Na 15 augustus	Brielen	Jacob Pontfort	-	-
Na 15 augustus	Brielen	Robert Flameng	-	-
Na 15 augustus	Brielen	Broeder Willem	-	-
Na 15 augustus	Brielen	Martin Robrecht	-	-
Vrijdag 16 augustus	‘Nieuwklooster’ (nabij St.-Winoksbergen)	Sebastiaan Matte	-	15
Vrijdag 16 augustus	Lo	Sebastiaan Matte	-	4
Zondag 18 augustus	Brielen	Jacob de Buyzere	-	-
Zondag 18 augustus	Mesen	Jacob de Buyzere	-	-
Na 18 augustus	Mesen	Broeder Willem	-	-
Na 18 augustus	Poperinge	Broeder Willem	-	-
Na 18 augustus	Elverdinge	Broeder Willem	-	-
Vrijdag 23 augustus	Langemark	Anthonis Algoet	-	-
Vrijdag 23 augustus	Brielen	Anthonis Algoet	-	-
Zaterdag 24 augustus	Strazele	Jacob de Buyzere	-	2
Dinsdag 27 augustus	Westouter	Jacob de Buyzere	-	1
Dinsdag 27 augustus	Belle	Jacob de Buyzere	-	9
Donderdag 29 augustus	Houtkerke	Pieter Hazaert	-	2
Eind augustus	Hazebroek	Gillis Hoevenaghel	-	3
? augustus	‘Hemelryc Muelentkin’ (Meteren)	Anthonis Algoet	-	5
Zondag 1 september	Brielen	Jacob Pontfort	-	-
Donderdag 5 september	Warhem	Sebastiaan Matte	-	4
Donderdag 5 september	‘Nieuwklooster’	Sebastiaan Matte	-	2
Donderdag 5 september	Bambeke	Sebastiaan Matte	-	2
Dinsdag 10 september	Wulpen	Pieter de Haze	-	1
Dinsdag 10 september	Houtkerke	Sebastiaan Matte	-	3

[p. 138]

Dinsdag 10 september	Herzele	Sebastiaan Matte	-	1
Dinsdag 10 september	Ekelsbeke	Sebastiaan Matte	-	1
Dinsdag 10 september	Wormhout	Sebastiaan Matte	-	1
Dinsdag 10 september	Ledringem	Sebastiaan Matte	-	1
Woensdag 11 september	Ledringem	Sebastiaan Matte	-	1
Woensdag 11 september	Arneke	Sebastiaan Matte	-	1
Donderdag 12 september	Bambeke	Sebastiaan Matte	-	1
Donderdag 12 september	Herzele	Sebastiaan Matte	-	1
Donderdag 12 september	Wormhout	Sebastiaan Matte	>200	1
Zaterdag 14 september	Herzele	Sebastiaan Matte	>200	2
Zaterdag 14 september	Bambeke	Sebastiaan Matte	-	1
Zondag 15 september	Herzele	Sebastiaan Matte	>200	1
Zondag 15 september	Rexpoede	Sebastiaan Matte	>200	1
Zondag 15 september	Ieper	Karel Ryckewaert	-	22
Donderdag 19 september	Ieper	Pieter Hazaert	-	-
Zondag 22 september	Ekelsbeke	Sebastiaan Matte	-	22
Zondag 29 september	Ieper	Pieter Hazaert	-	22
Zondag 29 september	Watou	Jan Strubbe	-	1
Vóór zondag 29 sept.	Steenvoorde	-	-	1
Dinsdag 1 oktober	Veurne	-	-	2
Zaterdag 2 november	Ieper	Karel Ryckewaert	-	-
Zaterdag 2 november	Ieper	Pieter Dathenus	-	-
Zondag 8 december	Ieper	Karel Ryckewaert	-	-
Zondag 15 december	Ieper	Karel Ryckewaert	-	1
Zondag 15 december	Waasten	Pieter Hazaert	-	1
Maandag 16 december	Mesen	Pieter Hazaert	-	1
Maandag 16 december	Mesen	Anthonis Algoet	-	1
Zondag 15 december	Waasten	Anthonis Algoet	-	1
Datum onbekend	Meteren	Mahieu Platevoet	-	10
Datum onbekend	St.-Winoksbergen	Jacob de Buyzere	-	1
Datum onbekend	‘Kloosterbilck’ (idem)	Sebastiaan Matte	-	1
Datum onbekend	‘Benkies Muelen’	Jacob de Buyzere	-	2
Datum onbekend	St.-Winoksbergen	Gillis de Quekere	-	2
Datum onbekend	Hondschote	Jan Strubbe	-	1
Datum onbekend	Poperinge	Pieter de Haze	-	2
Datum onbekend	Vleteren	Robert Flameng	-	2
Datum onbekend	Meteren	Jacob de Buyzere	-	1
Datum onbekend	‘Callicanes’	Jacob de Buyzere	-	2
Datum onbekend	Kaaster	Gillis Hoevenaghel	-	1
Datum onbekend	Kassel	Godfried van Wingen	-	1
Datum onbekend	Hondschote	Andries Baerdeloos	-	-
Datum onbekend	Rexpoede	Melchior van Hatthem	-	-
Datum onbekend	Alveringem	Pieter Hazaert	-	2
Datum onbekend	Diksmuide	Pieter Hazaert	-	2
Datum onbekend	Steendam	Pieter Hazaert	-	2
Datum onbekend	Hondschote	Gillis de Quekere	-	2

[p. 139]

Datum onbekend	Steenvoorde	Pieter Hazaert	-	2
Datum onbekend	Belle	Jehan de Brune	-	-
Datum onbekend	Ieper	Jan Lamoot	-	-
Datum onbekend	Boeschepe	Mahieu Platevoet	-	-
Datum onbekend	Ieper	Jacob van Sterkenbrugge	-	-
Datum onbekend	Steenvoorde	Jan Strubbe	-	-
Datum onbekend	Belle	Jan Daneel	-	-
Datum onbekend	Ieper	Michiel de Messere	-	-
Datum onbekend	Poperinge	Gillis Dumont	-	-
Datum onbekend	Veurne	Gillis Dumont	-	-
Datum onbekend	Ieper	Mahieu Loysier (of Logier)	-	-
Datum onbekend	Poperinge	Mahieu Loysier	-	-
Datum onbekend	Ieper	Mariette	-	-
Datum onbekend	Wormhout	Gillis Schoonhove	-	-
Datum onbekend	Steenwerk	Matthys Van der Thomme	-	-
Datum onbekend	Elverdinge	Maillaert de Honghere	-	-
Datum onbekend	Mesen	Maillaert de Honghere	-	-
Datum onbekend	Ieper	Nicasius de Wilde	-	-
Datum onbekend	Ieper	François Hessels	-	-
Datum onbekend	Nieuwkerke	François Hessels	-	-
Datum onbekend	Ieper	Rogier van Roubaix	-	-
Datum onbekend	St.-Winoksbergen	Jan Malpau	-	-

[p. 140]

Appendix II: De voornaamste lokaliteiten in het Westkwartier waar tussen mei en december 1566 hagepreken werden gehouden.

[p. 142]

In kolom I vinden we de datum en in kolom II de lokaliteit waar het sermoen gehouden werd. Kolom III bevat de naam van de predikant, terwijl kolommen IV en V respectievelijk het aantal toehoorders dat door de tijdgenoten geschat werd en het aantal toehoorders dat we zelf konden identificeren als zijnde aanwezig bij de betrokken preek voorstellen.

Résumé:

Après la répression qui suivit la démonstration massive à Boeschèpe, le 12 juillet 1562, la diffusion du calvinisme dans le Westquartier se figea. Mais la crise du blé en décembre 1565 et la présentation de la ‘Supplique des Nobles’ quatre mois plus tard, remirent en mouvement la machine de propagande calviniste. De nombreux réfugiés revinrent d'Angleterre vers le Westquartier et, dans la nuit du 26 mai 1566, le célèbre Sebastiaan Matte commença ses prédications ne plein air, prédications qui trouveraient leur point culminant dans le mouvement iconoclaste le 10 août et se prolongeraient jusqu'en décembre de la même année.

Pour la période traitée, nous avons pu rassembler - au total - des données sur 155 sermons: 11 pour le mois de mai, 13 pour juin, 16 pour juillet, 40 pour août, 26 pour septembre, 1 pour octobre, 2 pour novembre et 6 pour décembre. Quoiqu'on ne puisse pas accepter ainsi ces chiffres sans plus, surtout pour ce qui est du mois de juillet, il est malgré tout évident que l'avènement du mouvement iconoclaste saute aux yeux, mouvement qui, dans la zone industrielle, durerait jusque fin septembre. La baisse nette des prédications en octobre, novembre et décembre provient du fait que les activités calvinistes s'appuient sur une autre base, notamment le recrutement d'une armée de Gueux, afin d'infléchir sur le champ de bataille le cours des événements.

Nous avons trouvé des informations sur 35 prédicateurs actifs en 1566 dans le Westquartier. Au moins 20 d'entre eux étaient originaires de la région même: 15 sont des radicaux, 7 des modérés. La ressemblance avec la période 1559-1562 est remarquable. A cette époque aussi la majorité des prédicateurs étaient originaires du Westquartier et les radicaux fervents étaient responsables pour la plus grande part des activités. Mais si, en 1559-1562, la majorité des prédicateurs de la zone industrielle était formée de gars rudes, issus du peuple, nous constatons, par contre, qu'en 1566, huit prédicateurs de la zone industrielle appartenaient à l'intelligentsia ou à la classe bourgeoise et que sept autres étaient des ouvriers qualifiés. Il est donc clair que le parti calviniste se fraya un chemin jusqu'aux classes moyennes et socialement élevées de la région, même s'il ne les atteignit pas en masse. Ce furent les radicaux qui, dans les deux catégories, occupèrent la place prépondérante.

Bien que nous n'ayons pas trouvé le moindre indice sur le contenu des sermons, il nous est cependant possible, sur base des données disponibles, de

[p. 143]

nous former une idée de ce qui se déroula et de constater, en même temps, l'évolution des activités lors des prédications en plein air. Entre le mois de mai et le début de juillet, les prédicateurs s'occupèrent surtout des baptêmes, des mariages, des psaumes etc., tandis que vers la mi-juillet le ton changea et, soutenus par une bonne organisation, ils commencèrent à critiquer, petit à petit, le culte des images et exigèrent l'armement du peuple. Le résultat nous est connu.

Malgré leur succès auprès de la population du Westquartier, les prédications en plein air et le mouvement iconoclaste échouèrent. Pas un seul des buts poursuivis, prise d'une ville fortifiée et liberté religieuse, ne fut atteint. L'action désespérée des Gueux des bois dans la région, pendant les années 1567-1568, doit être comprise dans cette perspective. Cette action aussi avorta et, après 1568, les troubles dans le Westquartier qui, à certains moments, ont déterminé le cours de l'histoire des Pays-Bas au 16^e siècle, étaient pratiquement éteints.

(Traduit du néerlandais par Paul Lecompte)