Leesidee. Jaargang 4

[p. 660]

Niets menselijks was de laat-middeleeuwer vreemd

Dit zinnetje is zowel het uitgangspunt als de conclusie van Prinsen en poorters, een koninginnenstuk over het leven in de Nederlanden tijdens de Bourgondische periode: van Filips de Stoute in 1384 tot keizer Karel V. Het is merkwaardig hoe dergelijke eenvoudige uitgangspunten kunnen leiden tot zo'n schitterend boek. Het verhaal dat hier verteld wordt, is het resultaat van een jarenlang doorwrocht onderzoek aan de RU van Gent, met namen als Walter Prevenier en Wim Blockmans bijgestaan door gespecialiseerde mediëvisten als Thérèse de Hemptinne, Marie-Thérèse Caron, Marc Boone e.a.

Deze auteurs presenteren op een heel vlotte manier het dagelijks leven tijdens de Bourgondische periode in al zijn complexiteit, met zijn interne en externe dynamiek, zijn kleine en grote kanten, zijn hoge en lage sociale klassen, zijn solidariteit en zijn corruptie. Ze doen dit met uitstekende teksten en schitterende illustraties. Op elke pagina staat minstens één miniatuur uit de Bourgondische tijd, zorgvuldig gekozen in functie van de tekst. Het team van Prevenier wenst ze te zien als levende getuigen, zelfs als ‘authentiek beeld van de maatschappij’. Met een overvloedige rijkdom aan inhoud en schoonheid is dit boek letterlijk een parel aan de kroon van de Lage Landen, een document aan het eind van de 20ste eeuw dat perfect aansluit bij de traditie van de beroemdste boekverluchters van de 14de en 15de eeuw én van Mercator.

Huizinga, die met zijn bekende Herfsttij der Middeleeuwen in het boek terloops vermeld wordt, liet vele vragen onbeantwoord. Het is duidelijk dat er sinds Huizinga ander bronnenmateriaal en andere visies ontwikkeld zijn. Recent hebben historici van de Middeleeuwen zich niet beperkt tot ‘elitaire’ bronnen, zoals theologische teksten en kerkelijke rechters. Zo waren immers de stereotypen ontstaan van de statische, autoritaire, ascetische, gevoelloze, zelfs wrede en donkere Middeleeuwen, gevuld met kindermoord, hongersnood, pest en andere goddelijke straffen voor de goddelozen. We kunnen de vraag stellen wie voor deze beeldvorming uiteindelijk verantwoordelijk is. Is het inderdaad het gebrekkige bronnenmateriaal of eenzijdige interpretaties van latere auteurs? Dit is geen vraag om eventuele schuldigen aan een middeleeuwse schandpaal te binden. Wel moeten we de consequenties in acht nemen van de aard van de bronnen en de ideologische keuzes die bv. aan kronieken en gerechtelijke bronnen ten grondslag liggen. Geschiedschrijving is immers zelf een middel tot legitimering van sociale verhoudingen, van gedragsnormen. Geschiedschrijving in de Middeleeuwen diende vaak tot eer en glorie van de vorst, de adel, de hogere burgerij, de kerk, zeg maar de sponsors. Stedelijke festiviteiten, blijde intochten en rederijkersspelen gaven graag historiografische verhalen ten beste om de sponsor te plezieren en de grote massa te manipuleren. Zo bespreken bv. drie personen in het toneelstuk ‘Van Menych Sempel’ de afkomst van Karel de Stoute, waarbij zijn stamboom, met de mooiste randversieringen, de volgende uitroep ontlokt:

‘Helpe maegt Marye,

Soe en sag ic noyt boom soe

reyn gewracht,

Noch ter margen soe costelyc

toegebracht.

Noyt dyne en verblijde mij

meer in 't scouwen’

om dan even later het volk op zijn juiste plaats te wijzen, nl. niet meer dan beesten:

‘Wats volck in landen sonder heeren?
Nyet meer om achten dan beesten sijn...’

Io met haar vlijtig schrijvende leerlingen

Het is nochtans een grondige misvatting te denken dat ‘het volk’ in de Middeleeuwen geen enkele vorm van inspraak had, geen bescherming, geen netwerken. Vooral de stad gaf niet alleen een bewustzijn, een identiteit, aan zijn bewoners, maar ook vele familiale en sociale netwerken. Reeds het gewoonterecht kende de grote invloed van ‘vrienden en magen’ (vrienden en naaste verwanten) bij wangedrag, conflicten, huwelijken en sterfgevallen. In de stedelijke context worden de banden en de steunpunten geformaliseerd: parochies, buurten, broederschappen, schuttersgilden, rederijkerskamers en ambachten. Solidariteit was niet beperkt tot de bevoorrechte klassen of tot de steeds ontoereikende Tafels van de Heilige Geest en weeshuizen. Het lot van de wezen toont trouwens zeer goed aan dat kinderen niet rechteloos waren. Ook de minder-

[p. 661]

begoeden sloten gedetailleerde juridische contracten af en regelingen, waarbij de naaste verwanten of werkgevers zich engageerden tot de voogdij of de ‘houdnisse’. Dat daarbij eigenbelang niet volledig uit te schakelen was - bv. door jonge knapen en meisjes in de leer te nemen en ze te laten renderen - laat hun rechten onverminderd beschermd. Uit vele gegevens blijkt dat kinderen wel degelijk echte kinderen waren en geen kleine volwassenen en dat er tussen ouders en kinderen, evengoed als tussen een echtpaar, nauwe affectieve banden waren, dit in tegenstelling met wat velen lang hebben gedacht. Hoofse en gewone echtelijke liefde, erotiek, seksualiteit in al zijn vormen, vriendschap en genegenheid: allemaal des mensen in de Middeleeuwen.

In het algemeen werd opleiding, maar ook gewoon onderwijs, voor kinderen belangrijk geacht. Daarbij valt op dat in de Nederlanden ook meisjes schoolliepen. Men ging er immers vanuit dat meisjes precies hetzelfde erfrecht (behalve leenrecht) hadden als jongens: het was dus belangrijk dat zij mee het patrimonium van de familie konden beschermen en uitbreiden, ofwel door een ‘goede partij’ te huwen, ofwel door zelf handel te drijven of een ambacht te leren. Vrouwen werden niet minderwaardig geacht omdat ze vrouw waren. Daarvan getuigen talloze ongehuwde zelfstandige vrouwen en, meer nog, de weduwen. In tegenstelling met andere regionen in Europa respecteerde de huwelijkswetgeving, inclusief het huwelijksgoederenrecht, de gelijke behandeling van man en vrouw. Hier heeft meer bepaald het consensuele model van de kerk invloed uitgeoefend: man en vrouw moesten hun vrije toestemming geven tot een huwelijk - anders was het ongeldig. Dat de familie, de vrienden, en de kerk grote druk konden uitoefenen op jonge mensen - omwille van eigenbelang, status of geld, blijft wel duidelijk. Eenmaal gehuwd, verloor de vrouw nochtans een groot deel van haar rechtsbekwaamheid, wat nog maar eens aantoont dat de middeleeuwse samenleving vol tegenstrijdigheden en complexiteiten zat.

Een complex fenomeen in deze verstedelijkte samenleving was het ambacht, belangrijk voor de stedelijke politiek, de netwerken, de hulpverlening, loon- en productbescherming, en status. Meestal werkten de ambachten voor de lokale markt, maar bepaalde luxeproducten reikten tot ver buiten de grenzen. Behalve de sterk-georganiseerde ambachten waren er ook nog de vele niet-erkende ambachten en de erkende kleine neringen. De gespecialiseerde ambachtslui, de middenstanders en de geschoolde arbeiders vormden een brede sociale groep tussen de elite van kooplieden, ondernemers en patriciërs aan de ene en de ongeschoolde arbeiders aan de andere kant. Ze hadden kleine en middelgrote ondernemingen of - typisch voor onze regionen - zelfstandige familiedrijfjes, waarin vrouw en kinderen meewerkten. De vele tegenstrijdigheden in de middeleeuwse samenleving maken het moeilijk, of zelfs onmogelijk, een eenduidig antwoord te verwachten op de vele vragen die Prevenier en zijn team zich hebben gesteld: waren er vormen van ‘democratisch’ bestuur, was er sociale mobiliteit, was sociale gelijkheid of ongelijkheid het dominante kenmerk, was deze samenleving tolerant, welke vormen van marginalisering en uitsluiting bestonden er, verleende de clerus hulp aan het volk of was hij machts- en seksgeil, speelden de vorsten en het hof een beschermende of juist een corrupte rol, waren het de buitenlandse politieke factoren of de interne machtsverhoudingen - of juist de interactie tussen beide - die het Bourgondische tijdperk zijn typische kenmerken hebben gegeven? De auteurs geven gegronde maar steeds genuanceerde antwoorden op deze boeiende vragen. De bronnen, de voorbeelden (vooral uit de rechtspraak) en de cijfers zijn zodanig geïntegreerd dat het verhaal, de uiteenzetting er nooit door gestoord wordt, integendeel.

Inhoudelijk wordt hier een heel breed maatschappelijk terrein behandeld. Toch is het jammer dat het hoofdstuk over kunst zich grotendeels beperkt tot de vraag hoe de groten en de machtigen gebruik maakten van kunst. Kunstvormen van het volk - behalve de feesten - blijven op de achtergrond. Bovendien rijst de vraag waarom de auteurs zo'n veelvuldig gebruik maakten van miniaturen en in hun tekst niet specifiek op deze kunstvorm ingaan als ‘authentiek beeld van de maatschappij’. Ook kan men zich afvragen waarom de auteurs wel nadruk leggen op de positie van de vrouw, maar de rol van de vorstinnen, hertoginnen en landvoogdessen nauwelijks aan bod laten komen. Het hof, met al zijn actoren, intriges, rituelen en vooral ook met zijn uitgebreid net van ambtenaren, krijgt nochtans de volle aandacht. Het boek is wel voorzien, niet van een notenapparaat (gelukkig maar), maar wel van een geannoteerde bibliografie, die tegelijk recent en interessant is voor de nog hongerige lezers. Deze randbemerkingen mogen nochtans dit illustere boek niet schaden, want:

‘Soe en sag ic noyt boom soe reyn gewracht,
Noch ter margen soe costelyc toegebracht.
Noyt dync en verblijde mij meer in 't scouwen’.

[Monika Triest]

Walter Prevenier e.a.: Prinsen en poorters

Mercatorfonds, 414 p., ill., 4900 F ISBN 90-6153-411-9

Slagers en visverkopers op een Vlaamse markt aan het einde van de 15de eeuw