Leesgoed. Jaargang 15

Recensenten in actie
Een voortgangsbericht
Door Toin Duijx en Joke Linders-Nouwens

Een van de actiefste werkgroepen die zich onder (of op, het is maar hoe je het ziet) het Platform Kinder- en Jeugdliteratuur heeft gevormd is de werkgroep kinderboekrecensenten. Natuurlijk, men kwam een paar keer bijeen om te praten. Maar er werden ook plannen voor een prijs ontwikkeld (die voorlopig plannen blijven), er zijn plannen voor studiebijeenkomsten en er werd een enquête onder kinderboekrecensenten (helaas alleen in Nederland) gehouden. De resultaten van deze enquête en de plannen van de werkgroep waren aanleiding tot dit artikel, dat een soort voortgangsbericht is, maar ook beschouwd mag worden als een oproep aan andere (ook Vlaamse) kinderboekrecensenten om mee te doen. De eerste auteur is medewerker van de Rijksuniversiteit Leiden en secretaris van het Platformbestuur, de tweede docent in het voortgezet onderwijs, freelance publicist, recensent voor onder meer het Algemeen Dagblad en Leesgoed, voorzitter van de griffeljury en voorzitter van genoemde werkgroep.

De werkgroep kinderboekencritici van de Stichting Landelijk Platform Kinder- en Jeugdliteratuur werd ruim een jaar geleden opgericht met de bedoeling middels bundeling van krachten te komen tot verbetering van de kwaliteit en kwantiteit van de kinderboekenkritiek in Nederland. Belangstellenden voor deze werkgroep konden zich opgeven op de studiedag van het Platform in november 1986.

Vanaf die eerste oproep tot op heden is enthousiast gereageerd. We groeien nog steeds. De kinderboekencritici in Nederland blijken veel te voelen voor enigerlei vorm van uitwisseling van ervaring en kennisverwerving.

Wat heeft die werkgroep tot nu toe gedaan?

In een tweetal voorbereidende vergaderingen is besloten eerst maar eens te komen tot een inventarisatie van wie in welk dag-, weekblad of tijdschrift recenseert. Alhoewel deze lijst nog niet volmaakt is

[p. 32]

(zie elders in dit nummer) is er reeds een bestand van zo'n vijftig personen.

Het is de bedoeling dat deze lijst verstuurd wordt naar alle recensenten die daar behoefte aan hebben, en aan overkoepelende organisaties als de CPNB, de werkgroep kinderboekenuitgevers van de GAU en Boek en Jeugd. Door zo'n overzicht wordt communicatie en actie makkelijker.

De tweede belangrijke stap die alle volgende schreden mogelijk moet maken, was het voorbereiden van een tamelijk uitgebreide vragenlijst. Met de antwoorden hierop moest een inventarisatie tot stand komen van aspecten die door kinderboekencritici voor de uitoefening van hun werk van belang geacht worden; van knelpunten waarover de werkgroep zich zou moeten buigen; van mogelijke onderzoeksonderwerpen; en van activiteiten die zowel binnen die werkgroep als naar buiten toe van belang zijn voor het peil van de kinderboekenkritiek. De sectie Kind en Media van de Rijksuniversiteit Leiden was bereid deze verkennende inventarisatie uit te voeren, uiteraard in nauw overleg met de werkgroep.

En wat heeft die vragenlijst zoal opgeleverd?

Vooraf dient gesteld te worden dat de vragenlijst geen wetenschappelijke pretenties had en uitsluitend bedoeld was voor intern gebruik binnen de werkgroep met het oog op het verzamelen van zakelijke gegevens, van gegevens over de werkwijze van de verschillende recensenten, hun relatie tot respectievelijke redacties, de door henzelf gekozen of opgelegde doelstelling en een activiteitenplan. De respons was lager dan verwacht en zeker niet in overeenstemming met de behoefte aan informatie. Slechts 45 % van de formulieren kwam ingevuld terug. Een en ander kan te maken hebbern met het feit dat invulling ervan een flink beslag legde op je tijd; en dat het geheel plaats vond rondom de zomervakantie wanneer reacties altijd laag liggen. Merkwaardig was dat veel antwoorden tamelijk voorzichtig waren gesteld en dat er veel minder ontevredenheid was dan meestal in de wandelgangen wordt vernomen. Een kwestie van zelfbescherming?

Angst voor mogelijke consequenties? Niet het eigen nest willen bevuilen omdat er dan helemaal niemand meer in gelooft? (zie Abraham de Swaan in zijn artikel Een boterham met tevredenheid) Of zijn wij als rasechte Hollanders gewoon klaagziek en blijkt de praktijk mee te vallen? Een punt voor nader onderzoek.

Overigens bleek uit de antwoorden ook een zeer grote belangstelling voor elkaars werk en ideeën en aan allerlei vormen van scholing en lering. In het algemeen werd het belang van de eigen werkzaamheden tamelijk laag ingeschat. Een punt voor actie?

De meeste recensenten bespreken boeken voor alle leeftijdscategorieën en allerlei soorten boeken: fictie of non fictie of prentenboeken of moeilijk lezenden etc. Alleen voor stripboeken is meestal een aparte medewerker. Men is met deze situatie niet zo gelukkig (die voor stripboeken uitgezonderd), voelt zich lang niet voor alle categorieën literatuur (met name non fictie en eerste leesboekjes werden genoemd) competent en zou liever meer, vakbekwame recensenten zien binnen één periodiek voor de verschillende soorten jeugdliteratuur.

En dan concreet?

Meer dan de helft van alle recensies (althans voor zover dat blijkt uit de binnengekomen reacties) verschijnt in dagbladen (van veertien dagbladen zijn de resultaten verwerkt); wekelijkse en maandelijkse publikaties, doorgaans in weekbladen en (vak)tijdschriften, staan tweede op de ranglijst. In de meeste publiekgerichte media zijn de recensies geschreven met het oog op een publiek van volwassenen; die in de vakbladen op beroepsmatige interesse vanuit het onderwijs of de bibliotheek. In totaal vijf keer werd gemeld dat de recensies bedoeld waren voor kinderen zelf: Het Parool, Tikker, Vrij Nederland, Ezelsoor, Utrechts Nieuwsblad.

Als antwoord op de vraag welke bladen of tijdschriften geen of weinig aandacht besteden aan jeugdliteratuur klonk ontevredenheid over het aandeel dat de familiebladen daarin hebben (te weinig, te oppervlakkig) terwijl ze juist zo'n enorm bereik hebben en meer aandacht voor jeugdliteratuur grote invloed zou kunnen hebben op lees-, leen- en koopgedrag. Schrijnend gebrek aan belangstelling werd door de invullers van de vragenlijst ook geconstateerd bij opiniebladen als HP, De Tijd, De Groene. Ook literaire tijdschriften, met als gunstige uitzondering Bzzlletin, behandelen de jeugdliteratuur op stiefmoederlijke wijze.

Enkele jeugdbladen zoals Ezelsoor, Bumper en Tikker vormen, uiteraard als consequentie van hun doelgroep en doelstelling, hierop een uitzondering. Sommige huis-aan-huisbladen ‘doen’ wel wat een jeugdboeken, maar ook hier is nog een sprake van een gat in de markt.

De recensenten aan het woord

Zoals te verwachten valt vinden kinderboekrecensenten illustraties vooral belangrijk in prentenboeken en in informatieve boeken. In beide gevallen wordt extra gelet op de functionele en esthetische kwaliteiten. Bij fictie wordt de rol van illustraties van wisselend belang geacht. Non-fictie speelt volgens de antwoorden maar een marginale rol in de jeugdboekenkritiek, deels vanwege de al genoemde twijfel aan competentie, deels vanwege een tamelijk gering of boeiend aanbod. De kwaliteit van de vertaling wordt van grote waarde geacht, al zal dat niet altijd blijken uit de hoeveelheid opmerkingen in een recensie. Als een vertaling slecht is, wordt zo'n boek doorgaans niet besproken. Is de vertaling correct, dan is er weinig aanleiding om daar in de geringe beschikbare ruimte veel woorden aan vuil te maken. Alleen bij uitzonderlijk goede vertaling of bij een wisselende kwaliteit ervan wordt de vertaling als afzonderlijk item in recensies opgenomen.

Het begrip stapelrecensies, o.a. gebruikt in het onderzoek van Margot Krikhaar en Bea Ros (zie Leesgoed 1987/2 p. 63-66), blijkt dringend toe te zijn aan een nadere definiëring. De term heeft een negatieve klank, terwijl heel wat recensenten beweren dat juist door het naast elkaar leggen van vergelijkbare boeken binnen een thema, genre etc. de kwaliteit van die boeken beter kan worden vastgesteld. Waar in de ene (stapel)recensie bijvoorbeeld 200 woorden aan één boek worden besteed, heeft een ander in een afzonderlijke rubriek ook maar 200 woorden tot zijn of haar beschikking. Ook is het nog maar de vraag of meer ruimte ook automatisch leidt tot meer zinvolle bespreking.

Dikwijls ontaardt meer ruimte in meer samenvatting van de inhoud. Sommige recensenten spraken over een lichte voorkeursbehandeling voor oorspronkelijk Nederlandse boeken (dit geldt uiteraard in sterke mate voor de friestaligen onder ons), maar anderen vinden het oorspronkelijke taalgebied geen selectiecriterium. Er worden in het algemeen betrekkelijk weinig Vlaamse kinderboeken besproken. Redenen daarvoor: tamelijke onbekendheid met wat er in Vlaanderen op de markt is; een vooroordeel - kan niks wezen -; de andere kleur van de taal wordt in het algemeen niet als negatief aangemerkt, eerder als positief; veel bezwaren werden geuit tegen de vele, slordige, stilistische fouten in Vlaamse boeken; tegen de vele zetfouten; tegen de tamelijk ouderwetse onderwerpen; en tegen een onaantrekkelijke presentatie van de boeken. Naast de vele kinderboeken die door Nederlandse uitgevers worden geproduceerd is nauwelijks nog behoefte aan of ruimte voor kinderboeken van Vlaamse bodem.

In volgorde van belangrijkheid de verschillende genres die door de recensenten worden besproken: 1. fictie, 2. prentenboeken of poëzie, 3. non fictie, 4. boeken voor bijzondere doelgroepen, 5. strips.

Bovenstaande levert geen wereldschokkende resultaten op, maar geeft wel aanleiding om bepaalde punten nog eens nader te bestuderen. Met name een vergelijking tussen de uitspraken van de recensenten zelf en controle daarop door derden zou interessant kunnen zijn. Ook het in bovenstaande bewust naast en door elkaar gebruiken van de begrippen recensent en criticus zou aanleiding kunnen zijn voor nadere studie. Is er verschil tussen die twee begrippen? Een zakelijk of een emotioneel verschil? En waarom heten besprekers van literatuur doorgaans critici en die van kinderboeken meestal recensent?

De recensent en de redactie

De Nederlandse kinderboekencritici hebben uiteenlopende opdrachten. In de dagbladen is aansluiten op de actualiteit doorgaans van groter belang dan in vakbladen. In alle gevallen is sprake van aansluiten op wat het lezerspubliek zoekt: informatie, meningsvorming, leesbevordering, belangstelling. Een en ander is bovendien dan ook weer eens afhankelijk

[p. 33]

van wat de recensent zichzelf ten doel heeft gesteld.

In het algemeen is er weinig directe inmenging van de kant van redacties. Die beperkt zich meestal tot vrij strikte voorschriften qua lengte, tot het veranderen van titels, het inlassen van tussenkopjes of het schrappen van alinea's of hele rubrieken vanwege ruimtegebrek. Er werd niets gemeld over inmenging inzake de keuze van boeken of de mening van de recensent.

Als verlangens kwamen naar voren:

-	Meer rechtsstreeks contact met de redacties inzake planning en beleid.
-	Meer inspraak over wanneer een artikel verschijnt. Als een bepaalde recensie wekenlang op een redactie blijft liggen is zo'n artikel bij verschijning soms al passé.
-	Een vaste verschijningsdag of -datum.
-	Geen willekeursbehandeling van de jeugdliteratuur.
-	En vooral meer ruimte.

De werkgroep

Als activiteiten voor de werkgroep zelf kwamen de volgende voorstellen op tafel:

-	Een studiemiddag alleen voor collega's recensenten naar aanleiding van ingezonden recensies. Het ligt in de bedoeling die middag het karakter te geven van werkgroepjes die in onderlinge overlegsituaties meer inzicht krijgen in de verschillende werkwijzen. Een kijkje in de keuken dus. Aan de voorbereiding van dit studiemiddag wordt inmiddels gewerkt.
-	Verder is er behoefte aan studiemiddagen rondom secundaire literatuur, voornamelijk met het oog op scholing en verdieping van achtergrondkennis. Bijvoorbeeld over het leesgedrag van kinderen. Hoe ziet de jonge lezer er uit en in hoeverre hou je daar rekening mee? Maar er bestaat ook behoefte aan informatie over het beleid van uitgevers en over de kinderboekenkritiek in het buitenland.

Suggesties voor activiteiten naar buiten toe:

-	Wat kunnen we doen aan verbetering van de positie in het image van de recensent of criticus? - Actief, doelgericht en vakkundig reageren naar de ‘stoute’ (literaire) tijdschriften.
-	Meer publiciteit zoeken voor het kinderboek via andere media, televisie, radio of huis aan huisbladen.
-	Als werkgroep naar buiten treden bij noodsituaties: het kinderboek wordt vergeten; iemand verliest een werkkring, etc.
-	Meer ruimte creëren voor essayistische kritiek. Wellicht kan het documentatieblad van het Platform ruimte bieden voor polemieken naar aanleiding van meningsverschillen over kinderboeken; dat alles uiteraard met het oog op de verbetering van de kinderboekenkritiek in Nederland en Vlaanderen.
-	Zeker nu er in het komende jaar minstens drie verschillende soorten kinderboekenprijzen te verwachten zijn: Griffels en Penselen, de prijs van de Nederlandse kinderjury en de Libris Woutertje Pieterseprijs heeft de werkgroep de kans zich kritisch op te stellen.
-	In ieder geval zorgen voor bundeling van de krachten en het doorbreken van het wat gezapig babbelende wereldje van de jeugdliteratuur en geen klaagzieke benadering.

Tot zover het verslag van de werkgroep die vlijtig verder werkt en zeker nog van zich zal doen horen.

Adres: Stichting Platform Kinder- en Jeugdliteratuur, secr. Toin Duijx, Rijnsburgerweg 169, 2334 BP Leiden.

Lijst van recensenten

Deze lijst bevat uitsluitend namen van recensenten die schrijven voor periodieken en aanverwante zaken. Niet van hen die schrijven voor de Lektuurinformatiedienst van het NBLC, evenmin van hen die de vergelijkbare recensies in Jeugdboekengids en Lektuurgids schrijven. Het aanschafbeleid van bibliotheken is een onderwerp apart, en verdient ook apart aandacht. De lijst kwam tot stand door selectie uit twee andere lijsten: de lijst van de Werkgroep Recensenten van het Platform (zie bijgaand artikel), en de lijst in Bubi 6 (zie Leesgoed 1987/6, rubriek ‘Vakboeken’). De redactie van Leesgoed houdt zich aanbevolen voor aanvullingen en correcties. Tip voor wie wil weten aan welke kant van de grens de recensenten wonen: de Belgische postcode bevat geen letters. (Red.)

[Om privacyredenen is dit tekstgedeelte niet zichtbaar.]

[p. 34]

[Om privacyredenen is dit tekstgedeelte niet zichtbaar.]