Leesgoed. Jaargang 15

Goed gelezen
Uit de B-kast
Door Joke Linders-Nouwens
Boeken voor lezers van 8-12 jaar

De twijfels van een criticus.

Lang heb ik achter de 23 kinderboeken die ik voor deze keer had geselecteerd, zitten aarzelen. Allemaal bespreken? Indelen in categorieën als ‘bruikbaar in de bibliotheek maar niks om je over op te winden’ (met daarin bv. boeken als Waarom kwamen de walvissen van Morpugo, De sprookjes van vrouw Holle van Paetow en andere sprookjesbundels als Het hemd van een gelukkig mens van Bertus Aafjes of Prins Nieman die een andere naam heeft dan zijn vader van Jutta Richter, resp. Het duvelsjong en andere weerwolfverhalen van Ton van Reen), maar dan verval ik in dezelfde fout als de schrijvers, respectievelijk samenstellers van de intussen genoemde boeken. Teveel van hetzelfde. Want dat deze boeken op de markt gearriveerd zijn, hebben de lezers van dit blad zonder twijfel ook via andere kanalen kunnen vernemen. Categorieën als ‘aardig voor lezers met historische belangstelling’ (Het geheim van de schijf van Peter van Ursem en Het huis met de dolfijnen van Rosemary Sutcliff) of ‘nuttig, maar niet al te boeiend’ (de drie nieuwe boeken in de Confetti-reeks; de drie schrijversverhalen van Leonie Kooiker, Charlotte Dematons en Selma Noort in Ik zit hier te schrijven, De tweebloed, een makkelijk lezen boek van Jan de Zanger en Een heel schrift wachten, persoonlijke herinneringen van Corrie Hafkamp), zouden aardig gevuld kunnen worden. En hetzelfde geldt voor de categorie ‘achterhaalde thematiek, te oubollig of problematisch’ (Een steen door de ruit van Simone Kramer en Het verkeerde been van Ann Pilling en Een onmogelijke droom van het Schrijverscollectief). Maar over al die boeken zou ik dan niets genuanceerds kunnen zeggen. De aardige tekeningen van Annemarie van Haeringen kunnen niet opgemerkt worden. Er is dan geen gelegenheid tot het aanbrengen van argumentaties, respectievelijk nuanceringen.

Niet doen dus maar.....! Al die boeken doodzwijgen, in de kast laten staan! Of genoegen nemen met de retorische truc die ik zojuist heb uitgehaald?

Misschien wel de beste oplossing. Dan heb ik wel verantwoording afgelegd over mijn leeservaringen en blijft er genoeg ruimte over voor die paar boeken waar ik graag wat dieper op in zou gaan.

[p. 47]

Zoals Goedenavond speelman, Willem Wilmink's schriftelijke cursus dichten deel 3 (Van Holkema & Warendorf, ƒ 22,50). Wat eeuwig zonde en jammer dat ik nooit school ben gegaan bij Willem Wilmink. En wat een zaligheid dat zijn Blauwe Kiel-lesjes steeds gebundeld worden. In de haast van het dag- en weekbladgebeuren vallen beschouwelijke stukjes bij mij nooit op de juiste plaats. Ik heb er de rust niet voor. Maar gebundeld gaat er een wereld open. Deel drie van de cursus speelt met de poëzie van het lied. Niet alleen de techniek en de randvoorwaarden van het lied; niet alleen het middeleeuwse lied en alle interpretaties daarvan maar ook de popsong; niet alleen J.J. de Bom en Kinderen voor Kinderen maar ook en vooral cultuurgeschiedenis, filosofie, en heel veel aanstekelijkheid. Wilmink is de vreselijkste schoolmeester die ik ken. Hij dramt, hij zeurt, jawel. Maar hij heeft gelijk. Hij krijgt de meest verstokte a-poëticus of non-liedliefhebber om. En dat heeft alles te maken met de dwarsverbindingen die hij maakt: Guido Gezelle naast Achterberg en de schilderachtige sfeer van een warme zomerdag met daarin twee wandelende boerendochters. Het schaap Veronica, Koos Speenhoff en Hieronymus van Alphen waaruit hij woorden licht, gevoelens en rijmklanken die een nieuwe betekenis krijgen. Maar ook met het feit dat hij nergens betuttelt, kinderen volstrekt volwaardig neemt. Ik citeer Willem Wilmink die op zijn beurt Bettelheim citeert: ‘In het sprookje zijn alle dwergen gelijk, maar in de film geeft Walt Disney elke dwerg zijn eigen naam en persoonlijkheid, wat ernstig in strijd is met de onbewuste gedachte dat ze een onrijpe, pre-individuele vorm symboliseren van een bestaan waar Sneeuwwitje bovenuit moet komen. Een moeilijke zin, maar jullie hebben een woordenboek, neem ik aan.’

Ontwapenend, die laatste door mij gecursiveerde zin en volstrekt juist. Kinderen hebben een woordenboek en voelen zich graag uitgedaagd tot iets dat moeilijker is dan een en een is twee.

Natuurlijk kan je je afvragen voor wie die cursus dichten bedoeld is. Voor onderwijzers? Voor mijn part. Voor ouders en liefhebbers? Waarom niet. Maar zeer zeker ook voor alle tienjarigen en ouder die interesse hebben voor popteksten, voor het wonder van lied en gedicht. En wat werken de illustraties van Waldemar Post daar aanstekelijk bij. Ze zijn mooi, geestig, afwisselend, ontroerend en informatief. ‘De dichter is een speelman en niets is hem te dol.’ Dat geldt zeer zeker voor het duo Wilmink/Post. En mag die laatste bij volgende delen nu alsjeblieft ook eens op de omslag vermeld worden? Gedichten slapen als ze niet gelezen worden, aldus de achterflaptekst van alweer een nieuwe bundel gedichten van Ted van Lieshout, Als ik geen naam had, kwam ik in de Noordzee uit (Leopold, ƒ 18,90). Een fraaie titel. Een mooie bundel. Als boekje om in je hand te houden, als verzameling gedichten over gevoelens en anecdotes die herkenbaar zijn voor opgroeiende kinderen. Ted van Lieshout stoeit met zijn eigen jongensjaren, met zijn familie: opa, vader, broer, moeder, school en kerk. Er is boosheid: ‘Zoals ook ik beweeg binnen / de uiterwaarden van wetten, / aangeduid wordt en bepaald. Als ik geen naam had kwam ik / in de Noordzee uit, maar / de regel houdt mij bij elkaar. En als ik overstroom staan dijken / mij terecht te wijzen. Toch laat / ik schepen door en soms vergaan.’ En wildheid. Er is verwondering in Dierenliefde, een gedicht over het wrede handelen van zijn moeder jegens insecten, en toch houdt hij van die heks. En treurnis over ouders die gaan scheiden. ‘...Mam gaat voortaan / wonen achter haar eigen naam. Morgen / slaan wij nieuwe wonden in een ander huis / en roepen dapper verse muren vol.’ Ted van Lieshout werkt niet erg met rijmklanken of schema's, wel met ritmes van woorden en gevoelens, met beelden die ondersteuning krijgen van zijn eigen soms wat al te krasserige maar mooi hoekige tekeningen. Zijn onderwerpen zijn niet vernieuwend, maar de ingehoudenheid waarmee hij ze aanbiedt, vind ik overtuigend. ‘Binnenkort word ik gestraft / voor mijn gedachten. Ik voel de lakens van het vagevuur al branden.’ Of: ‘Ergens zal ik wonen later. / De plaats is er alvast; de wereld / is toch min of meer wel af. / Maar aan mij komt een eind.’ Of: ‘Liefde is verleden tijd voor lief.’ Gedachten om lang bij stil te staan en troost uit te putten.

De versjes van Mark Dijkenaar in de nieuwste uitgave van De Zonnewijzerreeks, De jongen en de boom (Holland, ƒ 9,90), zijn in de traditionele zin poëtischer. Hij schildert met woorden als ‘Gevederde wolk, schrille zang, Witte dans van licht / op diamantfacetten. / Witte dans van bloesems / op kastanjetakken.’. Maar al dat moois bij elkaar wordt slechts zelden spannend. Met uitzondering wellicht van het gedicht ‘Huis’. ‘Eens droomde ik ervan / een burcht te bewonen. / Maar ik ben tevreden / met een rijtjeshuis. / Ach, uiteindelijk / volstaan zes planken.’ Gedichten moeten in mijn ogen niet alleen mooi zijn, maar ook verrassen. Er staat niet wat er staat. Ter afwisseling van de jubelzang, want ik heb nog twee prachtige boeken op mijn notenbalk, een akelig boek. De club van lelijke kinderen van Koos Meinderts (Ploegsma, ƒ 22,95) dat conform de titel akelig geïllustreerd werd door Annette Fienieg. Tja, en wat is er nu zo akelig aan dit boek? Alles! Het prachtige motto van Remco Campert ‘...jezelf een vraag stellen / daarmee begint verzet / en dan die vraag aan een ander stellen’ had natuurlijk nooit gebruikt mogen worden voor een onevenwichtig niemandalletje over de gevaren van tyrannie. Hetzelfde geldt voor een paar terloopse parodieën op bijbelteksten. ‘En het gebeurde in die dagen dat er een bevel uitging van generaal Isimo om alle lelijke kinderen van het land op te pakken.’ De vergelijking gaat in alle opzichten mank. Herodus kon zich voor het vermoorden van de onschuldige kinderen tenminste nog beroepen op het gevaar dat er dreigde voor zijn heerschappij (een tamelijk zwak excuus, dat wel), maar generaal Isimo heeft voor het oppakken van de lelijke kinderen niet eens een excuus nodig. Nergens wordt duidelijk waarom lelijke volwassenen wel en lelijke kinderen niet getolereerd kunnen worden.

Als je al over dergelijke slordigheden heenstapt, - 't is tenslotte maar een kinderboek en in kinderboeken kan bijna alles - blijft er nog een uiterst mager verhaaltje over. Koos Meinderts wil kennelijk waarschuwen voor of tegen gevaarlijke tendenzen in de maatschappij. Hij wil laten zien dat mensen zich te makkelijk laten manipuleren door machthebbers. En schroomt dan niet in een ‘spannend’ verhaaltje kinderen zonder slag of stoot te laten verdwijnen. De generaal hoeft eigenlijk alleen maar even te brommen en hup, regering en koningin staan buiten spel; klaar is kees. Alle onderwijzers trappen onnozel in de val die hij open gezet heeft. Verzet van emotionele moeders - een erg oneerbiedige en onterechte nabootsing van de Dwaze Moeders, wier leed wel wat verder gaat dat het club-van-vijf-gebeuren in dit boek - doet hij af met ‘mietjes’. En de problemen worden uiteindelijk keurig netjes opgelost door volwassenen als opa, die even daarvoor nog irritant dement was. Kinderen zijn in dit boek in alle opzichten het lijdend voorwerp; ze hebben niets in te brengen en ondergaan passief wat hen overkomt.

Zulke kinderen zie je nog maar zelden, gelukkig.

Om het ‘plaatje’ compleet te maken een selectie van de door Meinderts gebruikte cliché's: berichten slaan in als een bom; brieven ploffen op de deurmat; mevrouw de Wit zet de pen op papier; het plan loopt op rolletjes; er is een bonte stoet van bussen; en moeder sist dat Judith stil moet zijn.

Els Pelgrom brengt in Het onbegonnen feest (Querido, ƒ 19,90) een subliem vervolg op De olifantenberg. Het laat zich

[p. 48]

volkomen los daarvan lezen, maar wie het eerste deel kent, krijgt dubbel waar voor zijn geld en moeite. Hiermee zijn de Engelse dierenverhalen als The wind in the willows en boeken van Colin Dann zeker geëvenaard. De karakters van de dieren zijn stuk voor stuk afspiegelingen van mensen. Lieve en akelige mensen, stoethaspels, dromers en luilakken. Ik weet nauwelijks naar wie mijn sympathie het meeste uitgaat. Naar ijverige Marter die zo verlangend is naar de terugkomst van de olifant Hannibal en de warme vriendschap die hij met hem beleefd heeft; naar Pad, altijd lui, gastvrij, hartelijk, van het leven genietend; naar Zeugster, dik, warm, moederlijk, die in eten en redderen compensatie zoekt voor wat ze niet heeft. Stuk voor stuk zijn het wezens die je in je hart wil sluiten. Maar nog bijzonderder is dat de sfeer op de olifantenberg zo ruimhartig is. Er is ruimte voor eigenaardigheden en vergissingen. Er is een hoge graad van tolerantie, samenwerking en vriendschap. Het verhaal dat al die karakters bijeenhoudt - misschien komt Hannibal wel terug, dus moet er een feest voorbereid worden - berust meer op een verlangen dan op de werkelijkheid. Er is niet meer aanwijzing dan een knipsel uit een Duitse krant waarop Hannibal uit een zwevende trein valt of springt. Men interpreteert er lustig op los. Logica heeft immers alles te maken met wat een mens kent en zoekt.

Het verhaal leest als een trein. De verschillende dieren en hun typeringen worden rustig geïntroduceerd. Het optreden van de enige menselijke figuur, het jongetje Mario, is op logsiche wijze door het verhaal heen geweven. Er is prachtig beeldend taalgebruik dat je fantasie in werking zet. ‘De welving op zijn kop, de gebogen lijn van zijn rug, zijn slurf die bijna recht omlaag hing... Hannibals linkerachterpoot raakte de trein nog aan, zijn hele rest viel omlaag. Al begreep Marter nog steeds niet wat er aan de hand was en waarom Vlaamse gaai zo moest huilen, toch voelde hij dat er iets ontzettends was gebeurd. Iets dat heel akelig was. En juist en vooral voor hem.’

Els Pelgrom gebruikte duidelijke, herkenbare spreektaal waardoor de ideeën van de dieren heel dichtbij die van kinderen komen. Zowel in de dialogen van de dieren als bij het weergeven van hun gedachten en gevoelens (innerlijke monologen) als de bijna terloopse toelichtingen van vertellerszijde. ‘Hij praatte maar door en waar zou hij anders over praten - over kunnen praten - dan over het feest en over Hannibal. Over Hannibal het meest. Dat hij nu toch werkelijk elke dag voor hun neus kon staan. Dat het niet veel langer duren moest, of van het hele feest kwam niets terecht. Dat Hannibal wel erg lang deed over de reis van Wuppertal naar hier, en of Pad ook dacht dat er misschien onderweg iets gebeurd kon zijn?’

Wat mij betreft had de olifant na een heel boek van wachten en van langzaam accepteren dat een mens dikwijls op de toppen van zijn dromen leeft, maar ook daadwerkelijk hoeven te verschijnen.

Maar ook voor kinderen is die verrassing wel bevredigend, lijkt me. Het is een boek vol heimwee en verlangen, vol hoop die vleugels geeft. Trefzeker en warm geïllustreerd door The Tjong Khing. Om dikwijls voor te lezen of stiekum in bed van te genieten. Ontroering, humor, herkenning. Wat wil je nog meer.

In De stad van goud en andere verhalen uit het Oude Testament van Peter Dickinson (Querido, ƒ 34,50) toont dezelfde illustrator een andere kant van zijn mogelijkheden. De tekeningen bieden een eigen interpretatie van het bijbelverhaal. Ze zijn, ondanks de geringe afmetingen, stoer, spannend, vol overgave. Er is nederigheid, onzekerheid en verzet. En dat alles op de vierkante millimeter met een pen en inkttechniek die in een Rembrandt-achtig effect veel licht wist te creëren op duistere plekken.

Toen de Engelse uitgave enige jaren terug in Bologna de prijs voor het grafisch best verzorgde boek kreeg (de Premio Grafico di Bologna), was de jury vooral enthousiast over de afmetingen, het gebruikte papier - hoog glanzend kwaliteitspapier -, de prachtige kleuren van de waterverftekeningen van Michael Foreman en de grafische afgrenzing per hoofdstuk. Querido heeft het aangedurfd daar iets anders van te maken. Mede door de uitgebalanceerde vertaling van Willem van Toorn ligt de nadruk nu op de oudtestamentische bijbeltekst. Die is teruggebracht tot een historisch, volstrekt neutrale weergave van alle oerverhalen van de mensen. Aan een algemeen verlangen naar zingeving en verklaring wordt in deze interpretatie tegemoet gekomen zonder religieuze kleur. Dickinson heeft namelijk de bijbelverhalen gepresenteerd in een steeds wisselende orale situatie. Mensen die vanuit hun functie vertellen wat ze weten over vroeger, over de profeten, over gevechten tussen volkeren, over wonderlijke verschijnselen. Juist door die orale vorm krijgt het verhaal van Adam en Eva, van David en Goliath, van de val van Jeruzalem extra overtuigingskracht. Werden in de Engelse versie die verhalen nog romantisch ingevuld door de dominerende illustraties van Foreman, in de Nederlandse editie hebben de tekeningen van The Tjong Khing een bescheidener functie. Ze ondersteunen, geven een visie, zijn een aangenaam rustpunt in het bijbelse geweld en de smartelijke geschiedenis van de Joden. Dat is een ongelooflijke prestatie.

Wat mij betreft dus een tien met een griffel en verplicht aanschaffen in ieder christelijk en niet christelijk gezin, omdat het inzicht biedt in een cultuurpatroon, in een manier van denken waaraan niemand van ons zich kan onttrekken.