Leesgoed. Jaargang 15

Beluisterd en bekeken

Door de inhaalmanoeuvre die vorig nummer deze rubriek een forse omvang gaf is het nu rustig: een prijsuitreiking en een Vlaams-Nederlandse studiedag. Bijdragen voor deze rubriek zijn altijd welkom, en ook tips betreffende gebeurtenissen die een verslag waard zouden kunnen zijn. Die gebeurtenissen moeten iets met lezen en kinderen te maken hebben, en van meer dan locaal belang zijn.

Woutertje Pieterse Prijs

Op 4 april 1988 werd de Woutertje Pieterse Prijs 1988 uitgereikt aan Imme Dros, voor haar boek Annetje Lie in het holst van de nacht. De prijs, die dit jaar voor het eerst werd toegekend, is ingesteld door een stichting gesponsord door de Libris-boekhandels (de officiële naam is Libris Woutertje Pieterse Prijs: Multatuli zou zich in zijn graf omdraaien als hij het hoorde, zei juryvoorzitter Jan Blokker).

Uitgangspunt van jury en stichtingsbestuur is dat je geen verschil moet maken tussen kinderboeken en andere boeken: in beide gevallen gaat het om ‘taal, stijl, thema en aanverwante literaire kwaliteiten’, waarmee de schrijver een wereld oproept, een geheim dat ‘zich nooit helemaal laat ontsluieren’. De jury deelde mee dat ook Toon Tellegen hoge ogen had gegooid (met Toen niemand iets te doen had). De uiteindelijke keuze is mede bepaald door de vormgeving: de illustraties van Margriet Heymans maken Annetje Lie volgens de jury ‘ook grafisch tot een hoogtepunt in de kinderboekenproduktie van 1987’.

Het juryrapport eindigt met een kritische opmerking aan het adres van het stichtingsbestuur. De eerste voorwaarde waaraan de te bekronen boeken moeten voldoen, is dat ze ‘geschikt zijn voor kinderen tot zestien jaar’. Jan Blokker: ‘Ik moest onmiddellijk denken aan Gullivers reizen, aan Alice in Wonderland en aan een handvol sprookjes van Andersen, die wij allen, neem ik aan, tot op ons geheimzinnig sterfbed, zouden willen herlezen. En ik moest ook denken aan het woord van Bordewijks leraar Bint tot diens collega De Bree: “de meester mag niet dalen, de scholier moet klimmen”.

Een boek dat je na je zestiende niet meer

[p. 132]

inkijkt, is misschien nooit een goed boek geweest.’

Woutertje Pieterse Prijs.

Imme Dros sloot in haar dankwoord aan bij Blokkers pleidooi voor het mysterie dat in een literair werk nooit geheel ontsluierd mag worden. Te veel kinderboeken zijn volgens haar nog gericht op een boodschap: ‘Waarheid en gezond verstand, daar blijft de echte Droogstoppel bij.’ Zij typeerde zichzelf als iemand die met taal werkt. Taal heeft een betekenis, maar die blijft altijd dubbelzinnig: ‘Wat ik als rood zie, ziet een ander misschien als groen.’

De bijeenkomst in de Nieuwe Kerk in Amsterdam werd afgesloten met een optreden van ‘De Hobona's’ (Aukje Holtrop en Bregje Boonstra), die in de stijl van ‘De Selvera's’ het roverslied uit Woutertje Pieterse ten beste gaven.

- Anne de Vries

Vlaanderen-Nederland in Brugge

Op 23 april dit jaar vond in het Provinciaal Hof van Brugge (één van die monumentale gebouwen die daar aan de markt staan) een interprovinciale studiedag over kinderliteratuur plaats. Het was een initiatief van drie provinciebesturen: West- en Oost-Vlaanderen en Zeeland. Ook internationaal, dus. Er was een dubbel programma: een voor volwassenen, die zich druk mochten maken over criteria voor critici en uitgevers en over werken met boeken op school, en alles natuurlijk in het licht van overeenkomsten en verschillen tussen Vlaanderen en Nederland; en een voor kinderen en jongeren, die discussieerden over vooraf gelezen boeken, eerst met elkaar, vervolgens met de auteurs, en die daarna een toneelstuk konden zien.

Jan van Coillie, net gepromoveerd op een zeer lijvig proefschrift over de negentiende-eeuwse Vlaamse kinderliteratuur, mocht als inleider zijn licht doen schijnen over de twintigste-eeuwse Nederlandse en Vlaamse kinderliteratuur. Dat deed hij met verve. Hij stelde vast dat volgens hem de belangstelling voor het kinderboek in het algemeen weer aan het dalen was. (En vergat daarbij volgens mij dat de belangstelling voor het leesgedrag van kinderen aan het stijgen is.) In Vlaanderen wordt gemiddeld toch al minder aandacht aan kinderboeken besteed dan in Nederland: regelmatig verschijnende recensies zijn, afgezien van de vakbladen, bijvoorbeeld alleen in De Standaard en De Bond te vinden. Weliswaar zijn er in Vlaanderen meer prijzen voor kinderliteratuur, maar ze hebben minder invloed (en brengen ook minder op) dan de Griffels en Penselen, de Woutertje Pieterse Prijs of de Theo Thijssen Prijs. Alleen de Boekenleeuw komt in de buurt. Oud zeer is natuurlijk, en daarbij verwees hij naar de artikelen in Leesgoed 1988/1, dat er in Nederland zeer weinig aandacht is voor Vlaamse kinderboeken, en dat dit gebrek aan aandacht gedeeltelijk berust op de aanname dat de Vlaamse kinderliteratuur in thema's achterop loopt en in het algemeen minder van kwaliteit is. Dat is, aldus Jan van Coillie, steeds minder waar. Dat kan wel zijn, vond Bregje Boonstra in het forum over criteria voor critici, maar zij wist toch niet een twee drie echt mooie Vlaamse kinderboeken aan te wijzen. En bovendien, wat hebben Nederlandse critici te schaften met Vlaamse kinderboeken? Een boek is mooi of het is het niet, waar het ook vandaan komt.

Daarmee was de toon voor een felle discussie gezet. Niet alleen zat collega criticus Agnes Verboven ook in dat forum (Agnes reageerde tamelijk laconiek, op een uithaal na), maar de zaal zat vol Vlamingen die prompt met zijn allen over de arrogante criticus uit het noorden heen rolden. Zoals moderator Wim Hofman het aan het eind van de dag ongeveer samenvatte: we hebben veel problemen beschreven en weinig oplossingen gegeven. Maar toen was er inmiddels al een uiterst beschaafde middag aan vooraf gegaan, waarop de zelfde dames voor een ander publiek uitlegden welke criteria zij ongeveer hanteren. Wel, dat liep helemaal niet zo ver uiteen, het verschil lag hem uitsluitend in het medium. (Bregje Boonstra schrjft voor NRC-Handelsblad, een in Nederland als gedistingeerd en intellectueel beschouwd avondblad, en Agnes Verboven praat voor een cultureel programma van BRT 2 iedere week vijf minuten over kidnerboeken en stelt zich dus in op minder wooden en een breder publiek.)

Van de overige discussies, waarbij ik niet aanwezig was, hoorde ik dat zich geen equivalent had voorgedaan van de ongemeen felle discussie van de critici. Als het om werken met boeken gaat, lopen de opvattingen in Nederland en Vlaanderen niet uiteen, althans, de meningsverschillen hangen niet af van aan welke kant van de grens men woont. Er zijn wel meer middelen in Nederland, met name een beter ontwikkeld bibliotheekwerk voor scholen.

Bij alle discussies waren notulanten aanwezig. Te zijner tijd zal een verslag verschijnen. Uiteraard zal hierover in Leesgoed worden bericht.

- Herman Verschuren

Onderzoek internationaal

Van 5-7 april vond in Schlosz Blutenburg, waar de Internationale Jeugdbibliotheek is gehuisvest, een internationale conferentie plaats met de veelbelovende titel International resources and exchange in the field of children's literature research.

Ongeveer 80 deelnemers uit meer dan dertig landen wisselden informatie uit, luisterden naar voordrachten, discussieerden en probeerden theorie om te zetten in praktijk tijdens de werkgroepen. De mooie omgeving, het heerlijke weer en de geweldige organisatie maakten het mogelijk deze contacten ook buiten het slot voort te zetten.

Professor Birgit Dankert uit Hamburg ging tijdens haar openingslezing in op het berip ‘internationalisme’ binnen het onderzoek naar kinderliteratuur. ‘Internationalisme’ is een utopie, zolang de landen zelf nog niet voldoende ontwikkeld hebben. De gedachte dat het gebruik van één taal, en dan natuurlijk het Engels, een internationaal onderzoek zou bevorderen, berust vooral op een vorm van onderdrukking. Er zou meer moeten worden samengewerkt. Deze samenwerking zou moeten gebeuren in de vorm van het ontwikkelen van een nomenclatuur en een databank. Ook zou een professioneel tijdschrift de ‘lack of bibliographical control’ voor een groot deel wegnemen.

Samenwerken moet, programma's en methoden op elkaar afstemmen ook, maar voor een ‘internationalism in children's literature research today’ is het nog veel te vroeg. De basisvoorwaarden hiervoor ontbreken geheel.

Tijdens de conferentie kregen veel landen of taalgebieden de kans om hun onderzoek of juist hun gebrek aan onderzoek te presenteren. In Japan is het vooral het grondslagenonderzoek dat in de toekomst de meeste aandacht zal moeten krijgen.

Meer theoretisch onderzoek dus. Verder zal extra aandacht geschonken moeten worden aan de geschiedschrijving van kinderliteratuur. Ik vond het opvallend dat dit steeds weer terugkwam bij alle presentaties. Men hecht zeer grote waarde aan de geschiedenis van kinderboeken. Ook in China krijgt dit aspect de nodige aandacht, maar hier richt men zich vooral op de relatie van de oude kinderboeken en de traditionele cultuur. De moderne auteurs leveren kritiek op de traditionele wijze van denken en schrijven. Toch blijven de problemen, de thema's waarover geschreven wordt gelijk. Hoe gaat men daar nu mee om en hoe deed men dat vroeger?

Sinds 1972 (Unesco riep dit jaar uit tot het jaar van het boek) mag de kinderboekproduktie van Thailand zich verheugen in een grote vooruitgang. Kinderboeken hebben hier als voornaamste doel: kinderen iets leren.

Het onderzoek is ondergebracht bij

[p. 133]

bibliotheekwetenschappen en houdt zich voornamelijk met de verschijningsvorm bezig. Langzamerhand beginnen de universiteiten ook aandacht te schenken aan kinderboeken, maar veel heeft dit nog niet opgeleverd.

Manorama Jafa lukte het om in de haar toegemeten tijd, iets minder dan een half uur, heel India, Bangladesh, Sri Lanka en Nepal te behandelen. Ook hierbij weer ruim aandacht voor de geschiedenis, vooral de orale traditie. In India wordt onderzoek verricht, maar dit is eerder aan personen dan aan instituten gebonden (de situatie in Nederland vertoont hiermee veel overeenkomst!). Sinds 1981 bestaat er een kwartaalblad Writer and illustrator waarin onderzoeksresultaten worden gepubliceerd. De overige landen kennen bijna geen onderzoek en wijden zich volledig aan de opbouw van hun kinderboekenproduktie.

Het land waar alles vandaan moet komen is de Verenigde Staten. Betsy Hearne gaf een overzicht van de disciplines die zich bezighouden met kinderboeken. Bibliotheekwetenschappen, opvoedkunde en onderwijskunde, literatuurwetenschappen, psychologie, sociologie, antropologie, geschiedenis en de kunstwetenschap. Het meeste onderzoek is zeer pragmatisch van aard. De eerste vraag die echter nog steeds beantwoord moet worden: ‘what does literature do for - or to - children.’

De roep om een interdisciplinaire samenwerking klonk mij eveneens enigszins bekend in de oren.

Het bestaan van een nationale kinderliteratuur in Cuba kent geen lange geschiedenis. Zo'n dertig jaar geleden werden de eerste kinderboeken gepubliceerd. Vanaf 1959 is er een groot netwerk van bibliotheken opgezet. Het onderzoek is nog veel jonger. Tot nu toe zijn 20 boeken met kritische essays verschenen en bestaat er een professioneel tijdschrift voor onderzoek: En julio como en enero (In juli zowel als in januari). Volgend jaar zal er een documentatie- en informatiecentrum voor kinderliteratuur worden geopend.

Een van de meest opvallende dingen bij het bekijken van onderzoek in Latijns-Amerika was volgens Clare Budnik het gebrek aan informatie. In haar lezing ging zij dan ook vooral in op het werk van de Banco del Libro in Venezuela (IBBY's Rising Sun Prize 1988). Hopenlijk zal in de toekomst meer aandacht besteed kunnen worden aan dit instituut.

De voordracht van Igor Motjasjow (USSR) maakte duidelijk dat de perestrojka ook in kinderboekenland langzaam doordringt. Natuurlijk krijgen we nog steeds niet alles te horen, maar binnen het onderzoek naar kinderliteratuur wordt nu aandacht geschonken aan wat kinderen zelf graag willen lezen. Dit is nieuw, want tot nu toe is alleen onderzoek verricht naar wat kinderen zouden moeten leren. In hoeverre bij de produktie van boeken rekening wordt gehouden met resultaten van dit onderzoek werd niet duidelijk. Ook de vraag waarom de resultaten niet in het Engels gepubliceerd werden, werd niet bevredigend beantwoord, maar misschien is hier nog een paar jaar voor nodig, we mogen ook niet alles in een keer verwachten.

In Australië is de laatste jaren erg veel werk verzet voor een bibliografie van Australische kinderboeken. Ook de geschiedenis is vastgelegd, door H.M. Saxby: History of Australian literature 1941-1941. Later (1971) is een vervolg verschenen over de periode 1941-1970. Australië heeft een groot aantal historische collecties die allemaal beschreven zijn.

In Groot-Brittannië en de Gemenebest zijn het weer vooral individuen die zich werpen op de studie van het kinderboek. Het zijn ook weer de disciplines letteren, opvoedkunde en bibliotheekwetenschap die meer naast dan met elkaar werken. ‘It would also seem that there is some conflict of interest between the ‘book’ people and the ‘child’ people; between literature as ‘art’ and as ‘commodity’, aldus Maurice Saxby in zijn boeiende voordracht. Waar heb ik dat meer gehoord?

Sonja Svensson van het Zweeds instituut voor jeugdliteratuur gaf een zeer geordend (dus overzichtelijk en bruikbaar) verhaal over het onderzoek in de ‘nordic’ landen. Echt tevreden was zij niet, maar er was wel een duidelijke vooruitgang te bespeuren de laatste jaren. Aan de hand van het bekende, maar altijd weer bruikbare schema van zender, boodschap, ontvanger, liet Sonja ons voorbeelden van onderzoek zien. Naast de goede opbouw van haar lezing was haar presentatie eveneens een welkome afwisseling.

Van 9.00 uur 's morgens tot 7.00 uur 's avonds kregen we zo twaalf lezingen over ons uitgestort. Van onverstaanbaar Engels, via gebrekkig Engels, tot ware kunstenaars als Brian Alderson (jammer dat hetgeen hij te vertellen had niet geweldig was, van iemand met zo'n reputatie had ik meer verwacht).

De duitstalige landen presenteerden gezamenlijk hun onderzoek. Waltraut Hartmann uit Oostenrijk kwam voor de zoveelste keer met het project Buch - partner des Kindes aanzetten; de interesse was gering en terecht, men kan niet jaren met hetzelfde project komen. Op een conferentie in Klagenfurt (1987) werd mij verteld over een vervolgproject. Daarover had ik best meer willen weten; het zou een multi-mediaal project worden waarbij de scholen en bibliotheken ingeschakeld zouden worden. Gertrud Paukner, eveneens uit Oostenrijk, refereerde aan een aantal, eveneens bekende onderzoeken. Vooral het lezersonderzoek uit Wenen werd genoemd. Aan de studie van Ernst Siebert, Children's literature in the transition period between Josephinism and the Restoration hoop ik nog ooit een bespreking te wijden.

Wolfgang Schneider uit Frankfurt am Main hield een pleidooi voor andere vormen van jeugdliteratuur. ‘For children's theatre, children's films, and children's television are, in truth, literature.’

Heinz Wegehaupt gaf toelichting op onderzoek in de DDR. De laatste tien jaar zijn hier meer dan 70 dissertaties op het gebied van kinderliteratuur verschenen. Enkele hiervan verschijnen in de Schriftenreihe zur Kinderliteratur. Ook de Beiträge zur Kinder und Jugend literatur (verschijnen al 26 jaar) geven een goed overzicht van onderzoeksresultaten. En het werk van Wegehaupt zelf mag natuurlijk niet vergeten worden.

De conferentie was voor de deelnemers zeer vermoeiend, maar informatief. Te weinig werd dieper ingegaan op onderzoek en/of de problemen die zich hierbij voordoen. Misschien worden de resultaten van deze bijeenkomst gepubliceerd. Als dat het geval is, dan kunnen de volgende keer andere landen aan de orde komen (vooral Afrika) en kan naar onderzoeksresultaten gekeken worden.

De conferentie mag geslaagd genoemd worden, al beloofde de titel meer. De informatie hebben we nu, maar hoe nu verder?

- Toin Duijx