Leesgoed. Jaargang 15

Onderwijs en musea, een gespannen verhouding
Door Ruud Spruit

Er zijn scholen geweest waar het voornaamste zoniet het enige voorwerp dat in de les een rol speelde de aanwijsstok was. Maar zelfs die stok wees soms naar platen aan de muur, waarop afbeeldingen te zien waren. Mag echter een afbeelding soms al bruikbaar zijn, er gaat volgens de auteur van deze bijdrage weinig boven het authentieke voorwerp als leermiddel. De verhouding tussen musea en scholen zou heel goed kunnen zijn, is dat ook geweest, en zou het weer moeten worden. De auteur is directeur van het Westfries Museum te Hoorn.

Na enkele aarzelende pogingen van pioniers barstte in de jaren '60 het educatief geweld los. Geen museum werd meer voor vol aangezien zonder een educatief medewerker. Tentoonstellingen kregen als tautologisch vaantje de vermelding educatief. Subsidies waren gemakkelijk los te peuteren als in de aanvraag sprake was van een educatief doel. De meest conservatieve conservatoren gingen door de wind en knielden voor het gouden kalf genaamd educatieve dienst. Grote steden organiseerden netwerken van rondleidingen en regelden busdiensten die de schoolklassen aanen afvoerden. De eens zo rustige museumzalen denderden van het lawaai. Er ontstonden totaalprogramma's met puzzeltochten, boekentafels, knutselhoeken en diaprogramma's.

En het werkte. De hoge museumdrempels werden geslecht tot onder het maaiveld.

Museumbezoek werd een vanzelfsprekende zaak. Een hele generatie groeide op met musea.

Een voor een tientje of vier voor een knaak

Het resultaat is nu duidelijk zichtbaar. Museumbezoek speelt zelfs een grotere rol in de vrije tijdbesteding dan bijvoorbeeld het betaald voetbal. In 1987 was opnieuw sprake van een sterke stijging. Volgens het CBS vonden in dat jaar maar liefst 17 miljoen museumbezoeken plaats en in 1988, het jaar van Nederland-Museumland, verwacht men een top van 20 miljoen bezoeken te bereiken.

Maar wat gebeurt er? In plaats te oogsten wat in de jaren '60 werd gezaaid, laat men achteloos het gewas te velde staan.

De overheid bouwt in rap tempo het voorzieningenpakket af waarbij museumbezoeken al snel als ‘overbodige franje’ worden afgedaan. Trendgevoelige educatieve medewerkers werpen zich op marketing, communicatie en sponsoring. Het educatieve werk wordt bijgezet onder het grafschrift nostalgie. Politici, die nog niet zo lang geleden pleitten voor gratis toegang, dan wel zo laag mogelijke entreeprijzen, hebben nu als credo: Laat ze maar betalen. De organisatoren van het Van Goghjaar kondigen al vast aan dat op een toegangsprijs van ƒ 30,- per persoon moet worden gerekend bij de jubileumtentoonstelling. Met zoveel trots opgezette organisaties als het Cultureel Jongeren Paspoort en de Museum Jaarkaart worden onder grote druk gezet in hun streven in ieder geval de jeugd de toegang tot musea niet te belemmeren. Musea moeten weer chique en exclusief worden klinkt het steeds luider. Liever één bezoeker voor een tientje dan vier voor een knaak wordt geroepen. De sponsors betalen veel liever voor een produkt met elan dan voor een volksvermaak, beweert men hautain.

Een betreurenswaardige zaak. Niet alleen gaat de mogelijkheid verloren brede lagen van de bevolking van jongsaf aan met musea vertrouwd te maken, maar bovendien ziet het onderwijs een uiterst effectief leermiddel, het museumvoorwerp, geleidelijk achter de horizon verdwijnen. Men kan zich afvragen of in tijden van welvaart tot stand gekomen welzijnsvoorzieningen zoals creativiteitsafdelingen, museumbibliotheken en dergelijke in musea dienen te worden gehandhaafd, met name wanneer deze voorzieningen in de onmiddellijke nabijheid te vinden zijn en toch ook al onder druk staan. Wellicht is het zinnig dat de diverse instellingen zich op hun meest wezenlijke taken concentreren en dat is voor het museum het bewaren en tonen van voorwerpen.

Het essentiële voorwerp

Voor de musea is het voorwerp essentieel.

[p. 164]

Een voor de hand liggende opmerking, maar interessant genoeg om even bij stil te staan. Voorbijgaand aan conserveren, restaureren, verwerven, exposeren en al die andere belangwekkende zaken waarmee een museummedewerker van doen heeft, zullen wij ons in dit verband beperken tot de educatieve aspecten van het voorwerp. Zelden in de geschiedenis van het onderwijs is het (museum)object zo'n belangrijk didactisch hulpmiddel geweest. Niet ver ligt de tijd achter ons dat het onderwijs slechts ondersteund werd door het woord - de fameuze schoolmeester die zo mooi kon vertellen - en in beperkte mate de afbeeldingen variërend van een bordtekening en gebrekkige illustraties in de leesboekjes tot de wekelijkse show met de schoolplaat, en in de jaren '50 als aanvulling de onderwijsfilms, vertoond op hoogtijdagen in het met bordpapier verduisterde gymnastieklokaal. Deze hulpmiddelen hadden zo'n groot effect dat de ouderen van nu zich nog feilloos de schoolplaat uit de derde klas of de plaatjes bij het kerstverhaal kunnen herinneren. De huidige jeugd wordt gebombardeerd met visuele en auditieve indrukken in boeken en tijdschriften, op verpakkingen, via kopieertechnieken en vooral door radio en televisie. Men schermt zich af tegen deze lawine van indrukken. Geen vervlakkingen zoals vaak wordt gesteld, maar een volkomen natuurlijke afweer.

Wie zou luisteren als Bach, kijken als Rembrandt zou stapelgek worden alleen al tijdens het lopen door de Kalverstraat van onze tijd, luidt een bekende vergelijking.

Het authentieke voorwerp

Merkwaardig genoeg komt dit de belangstelling van het onderwerp ten goede. Het voorwerp en zeker het museumvoorwerp ziet kans om door het schild dat beschermt tegen een teveel aan indrukken heen te breken. Museummensen vragen zich voortdurend af hoe het komt dat het authentieke museumvoorwerp voor de bezoeker een in diverse opzichten zo grote waarde vertegenwoordigt. Het bijna magische aspect van het museumvoorwerp. Het is mogelijk met moderne hulpmiddelen kopieën te maken van schilderijen en objecten die zelfs door de vakman pas na een uitvoerig onderzoek van echt zijn te onderscheiden. Men zou dan ook perfecte kopieën van de werken van Mondriaan, Rembrandt of Van Gogh kunnen tentoonstellen en rond laten reizen. Het zou enorm kostenbesparend zijn. Maar... er zou geen mens komen kijken, want het voorwerp moet echt zijn. Wie een kijkje neemt achter de schermen van het populaire Avro programma Kunst en Kitsch ziet tientallen bezoekers onthutst en teleurgesteld naar huis verdwijnen nadat ze hebben vernomen dat het door hen gekoesterde voorwerp niet ‘echt’ is. Toen het over de hele wereld gevreesde onderzoeksteam van Rembrandtkenners had verklaard dat het fameuze schilderij Man met helm in Berlijn niet van de hand van Rembrandt was, waren de gevolgen rampzalig voor het betreffende museum. De reproduktieverkoop stortte ineen. Het publiek was niet langer geïnteresseerd. En dat terwijl het schilderij nog even mooi was als voordien, en eigenlijk interessanter want wie zou de maker van dit meesterwerk zijn, dat door kunsthistorici jarenlang voor een ‘echte’ Rembrandt was versleten.

Toen een bekend veilinghuis een partij eenvoudige 18de eeuws, door het zeewater aangetast porselein verkocht, dromden de mensen samen. De veiling sprak sterk tot de verbeelding want de bordjes en kommetjes waren afkomstig van het wrak van een VOC schip. Achteloos lopen bezoekers voorbij aan een houten kist of een aantiek wandelstokje, tot ze vernemen dat Hugo de Groot is ontsnapt in die boekenkist en het stokje Johan van Oldenbarnevelt tot steun diende tot op het schavot.

De prijzen die betaald worden voor een compositie van Mondriaan met twee strepen op een wit vlak of een grappig door Rietveld in elkaar geknutseld kinderstoeltje doen de adem stokken. Maar ook de op Smerenburg gevonden eerlijke wanten en wollen mutsen van in de gouden eeuw jammerlijk omgekomen walvisvaarders trekken het publiek naar de tentoonstelling in het Rijksmuseum.

Hoevelen zullen geweten hebben van de Azteken toen ze een geheel verzorgd arrangement boekten voor de tentoonstelling in Brussel? Wie kende de Hollandse periode van Manet toen de directie van het Van Goghmuseum de deuren moest sluiten omdat de schilderijen door de grote toeloop gevaar liepen? Het museumvoorwerp trekt de aandacht, of het nu kunst, historie, techniek of ethnologie betreft. Het museumvoorwerp boeit door de schoonheid, zeldzaamheid of economische waarde.

Het museum om de hoek

Het behoeft na dit alles geen betoog dat het museum een belangrijke partner voor de school kan zijn. En als de overheid tekort schiet in middelen voor museum en school om de relatie in stand te houden, dan zal een beroep op de inventiviteit van beide partners moeten worden gedaan.

Problemen als vervoer, tijd en afgemeten lesuren moeten kunnen worden opgelost.

De excursies van scholen strekken zich uit tot de Europese hoofdsteden. Is de plaatselijke oudheidkamer of het streekmuseum dan onbereikbaar? Lessen worden met het grootste gemak afgelast voor een van de talrijke vergaderingen. Kunnen schooluren dan niet worden vrijgemaakt voor een museumbezoek? En laat dat dan niet beperkt blijven tot het verplichte rondje museumbezoek tijdens een excursie naar Amsterdam of Den Haag, waarbij vaak zoveel museumbezoek wordt ingelast dat de leerling voorgoed een afkeer van musea heeft. Maar laat het een zinnig, niet te lang en zo mogelijk herhaald bezoek aan het museum in de buurt zijn. Nederland heeft meer dan 800 musea. Er is er altijd één ‘om de hoek’. Juist de kleinere zijn vaak zo verrassend. De lokale geschiedenis wordt nergens zo aansprekend getoond als in oudheidkamers.

In de eigen omgevong gevonden fossielen in het streekmuseum. Gespecialiseerde musea over zulke uiteenlopende onderwerpen als schoenen, belasting, liften en spaarpotten. Nergens kan de samenhang tussen kunst, politiek, mode en opvoeding uit een bepaalde periode zo duidelijk worden gedemonstreerd als in een museum. Wat is er beter in de strijd tegen discriminatie dan de kennis van en de waardering voor culturen van andere tijden en uit andere landen bij te brengen aan de hand van historische en volkenkundige collecties. Begint de strijd voor het zuiver houden van het milieu niet met het opvoeden in waardering van de natuur, waarbij bezoekerscentra en natuurhistorische musea van dienst kunnen zijn? Bij het zinvol besteden van de nog steeds toenemende vrije tijd spelen musea een rol, maar dan moet men wel van jongsaf aan vertrouwd zijn met deze instellingen.

Een bewaarderig volkje

Men is in onze streken een bewaarderig volkje. Misschien komt het daardoor dat Nederland bijvoorbeeld beschikt over de opmerkelijke museumdichtheid van 1 museum per 20.000 inwoners.

In die honderden musea worden miljoenen voorwerpen bewaard. Dingen waaraan door oplettende en geïnteresseerde bezoekers een verhaal over mensen kan worden ontfutseld. Laten we eens een greep doen: In het Rotterdams museum De Dubbele Palmboom staat een Chinees beeldje. Het moet een Hollandse koopman voorstellen, maar het lijkt meer op een Chinese figuur en het hondje dat tegen de man opspringt vertoont overeenkomst met een aapje. Het 18de-eeuwse beeldje is gemaakt door een Chinese pottenbakker, in opdracht van een VOC koopman, Chine de commande dus. Het beeldje vertelt over de begeerte van Europeanen naar het ragfijne porselein waarvan de Chinezen het geheim kenden en dat pas laat in de 18de eeuw in Europa kon worden gemaakt. De Chinezen haalden hun schouders op over de vreemde ‘rode barbaren’, zoals zij de Hollanders noemden. Maar ze produceerden graag, zij het dat artikelen van de beste kwaliteit voor de inlandse markt bestemd waren. De Hollandse kooplui vonden de Chinezen vreemde snoeshanen, maar hun porselein bleek goede handelswaar en dat vergoedde veel. Het beeldje in Rotterdam vertelt over kunstenaars, vaklui, fabrieksgeheimen, kooplui, handelswegen en onbegrip tussen culturen.

In de saaie Prins Hendriklaan in Utrecht staat aan het eind van een onopvallende rij huizen een pand dat er uitknalt vanwege de sprekende kleuren en opvallende moderne vormgeving. Toch is het huis al meer dan een halve eeuw oud. Het werd gebouwd door Gerrit Rietveld voor mevrouw Schröder, na wier dood het compleet met meubels en andere inboedel een museum werd. Het huis en de meubels waren een reactie op de kneuterig volgepropte Hollandse huiskamers van de jaren '20. Rietveld die behoorde tot de groep die zich ‘De Stijl’ noemde, maakte produkten die toen voornamelijk schokten maar nu zo worden gewaardeerd dat een stoel of een bolderwagen van Rietveld fabuleuze bedragen opbrengt. Het huis (in

[p. 165]

de wandeling Schröderhuis genaamd) en de meubels, ontworpen door Rietveld, vertellen van een reactie op een bestaande situatie en de moed van sommigen om met tradities te breken.

In het Rijksmuseum van Volkenkunde in Leiden hangen op veel afdelingen maskers. Ze zijn gemaakt van klei, riet, hout of papiermâché en soms van goud of zilver bezet met edelstenen. Het kunnen toneelmaskers zijn van Japanners of Javanen, die vinden dat de spelers hun gezicht moeten verbergen achter maskers die gemoedsuitdrukkingen aangeven met typerende trekken. Onmiddellijk herkende het publiek daardoor de vrek, de dwaas of het onschuldige meisje. Andere maskers dienden als afweer tegen geesten en demonen of juist om een wezen te worden dat contact heeft met de goden, zoals bij de maskers van sommige Noordamerikaanse indianen. Maskers vertellen over de behoefte van de mens om zich te verschuilen en te beschermen, om een ander te zijn of contact te hebben met het hogere.

In het Haarlemse Frans Halsmuseum hangen beroemde schuttersstukken. Doeken vol pronkende heren, welgedaan en overdadig uitgedost in hun behoefte hun gewichtigheid te tonen, in hun voldoening te behoren tot de bovenlaag van een stad, tot die besloten herenclubs van hen die aan de touwtjes trekken. De schutterstukken vertellen van macht en ijdelheid, van zich belangrijker voelen dan de ander, van op de voorgrond dringen en uiteindelijk na al die eeuwen: van vergankelijkheid.

In het Stedelijk Museum van Amsterdam staat een kunstwerk waar de bezoekers in kunnen. Het is het café van Kienholz, een in 1964 door de kunstenaar perfect gecopieerd eetcafé op tweederde van de ware grootte. In het café doden mensen de tijd met praten en drinken. De hoofden van alle bezoekers bestaan uit klokken, zodat de toeschouwer zich het verglijden van de tijd op indringende wijze bewust wordt.

Ver weg woedt de oorlog in Vietnam. Een krantekop aan de muur meldt: Kinderen doden kinderen. Het café van Kienholz vertelt over de tijd en hoe die door mensen wordt gebruikt.

En even verder naar het zuiden tonen in het Natuurmuseum in Gent tientallen diorama's ondanks de vervreemdende omgeving van de oude abdij en de verstildheid van de opgezette dieren de rijkdom en variëteit van de natuur. Tegelijkertijd doet deze tot museumobjecten geworden flora en fauna een beroep op de bezoeker zich bewust te worden van de hem omringende bedreigde natuur, waarvan sommige verschijnselen nu al uitsluitend in musea te zien zijn.

In het Automobielmuseum te Brussel staan auto's die bijna allemaal verzameld zijn door één man: Ghislain Mahy. Een garagist die een groot deel van zijn leven besteedde aan het speuren naar oude auto's, vaak niet meer dan half gesloopte wrakken, die hij met veel zorg en liefde terugbracht in hun oude staat. De collectie in het Brusselse Wereldpaleis vertelt van de verzamelwoede en vasthoudendheid van meneer Ghislain, maar ook van gebruiksvoorwerpen die ooit als praktische middelen van vervoer werden gekoesterd door hun eigenaar, en verder zo gewoon waren dat ze werden afgedankt als ze op waren. Maar die nu, één of twee generaties later, geheel buiten hun context te zien zijn en worden aangegaapt als antieke wonderen van schoonheid en vernuft.

Het Regionaal Museum in Maaseik bevat onder meer de oudste particuliere apotheek van België en heeft verder binnen haar poorten een welvoorziene kruidentuin. Voorbeelden van volksgeneeskunde, kwakzalverij en in potjeslatijn gehulde deftigheid getuigen van de bekommering van de mens om zijn gezondheid, daarin bijgestaan door welwillende helpers dan wel overgeleverd aan gewetenloze zakenlui. De keur aan medische voorwerpen in het Maaseikse museum vertelt ook van de eeuwenoude strijd tegen ziekten, van overwinningen maar ook van telkens weer opdoemende nieuwe ‘gesels van de mensheid’.

De prille Stoomstichting Midden- en Zuidoost-Vlaanderen beijvert zich om de schat aan stoommachines in dit deel van België in stand en in beweging te houden. Op de geplande stoomdagen zullen ongetwijfeld drommen bezoekers zich verdringen bij de puffende en stampende monsters, overblijfselen van de door de aanwezigheid van kolen en ijzererts ooit voor België zo belangrijke industrialisatie. Het wonderlijke is dat de machines nu nostalgie oproepen en velen bereid zijn hun vrije tijd op te offeren om te sleutelen, te poetsen en kolen te scheppen, terwijl het eigenlijke verhaal van de stoommachines er een is van grauwe fabrieken, lange werkdagen, vrouwen- en kinderarbeid.

Voorwerpen in musea vertellen een verhaal. Voorwerpen leggen een relatie tussen de nieuwsgierige, verwonderde, belangstellende beschouwer en mensen uit het verleden of andere culturen. Het is de taak van musea en het onderwijs die broze relatie, zeker waar het de jeugd betreft, in stand te houden en te bevorderen.