Leesgoed. Jaargang 15

[p. 168]

Educatief werk in een museum
Of, hoe interesseer je kinderen voor een museum dat eigenlijk voor volwassenen is ingericht
Door Gerrit Jan de Rook

Naast de overzichtsartikelen hieraan voorafgaand kon een artikel dat het educatief werk in een museum van naderbij toonde niet ontbreken. Wij vroegen een bijdrage aan de Educatieve Dienst van het Gemeentemuseum van Den Haag. De auteur is medewerker van die dienst, en schreef het artikel in samenspraak met collega's. Over mueumlessen en andere activiteiten, ontwikkelingen in de afgelopen periode, en over de noodzaak tot dubbele voorbereiding.

Dat de inrichting van het Haags Gemeentemuseum voor volwassenen is bestemd is voor elke bezoeker van het museum snel duidelijk. De schilderijen zijn dusdanig aan de wand bevestigd dat het midden ervan zich op een hoogte van 1, 55 meter bevindt: niet hoog voor volwassenen, maar wel voor vijf- à tien-jarigen. Dit leidde zelden tot problemen omdat deze categorie jongeren tot de groepen behoort die lang geen museale aandacht ontvingen. Pas sinds het begin van de jaren vijftig richtte onze interesse zich op de iets oudere kinderen: die in de vijfde en zesde klassen van het lager onderwijs en de eerste twee klassen van het voortgezet onderwijs. Hiermee handelden we volgens de aanbevelingen van de destijds ingestelde Landelijke Commissie ter Bevordering van het Museumbezoek.

Vóór de Tweede Wereldoorlog werden in ons museum HBS-ers en Gymnasiasten rondgeleid en was een museumkaart voor leerlingen van middelbare scholen ingevoerd. In de jaren vijftig breidde de aandacht zich uit tot de tien- à twaalfjarigen. Juist deze groep zou in de loop van de jaren zestig en zeventig de kern gaan vormen van de geïnteresseerden in het aanbod van museumlessen. De basisscholen haakten veel gretiger in op dit soort initiatieven dan het voortgezet onderwijs. De diverse projecten voor het Haagse voortgezette onderwijs verliepen slecht tot matig. Waarschijnlijk is dit het gevolg van de grote diversiteit die daarin aanwezig is en die ze minder geschikt maken voor een algemeen aanbod. Daarnaast kunnen andere factoren een rol spelen zoals bijvoorbeeld een groter mate van gefixeerdheid van het lessenaanbod, een geringere alertheid bij leerkrachten voor buitenschools aanbod enzovoorts. Eén van de weinig geslaagde series museale projecten die speciaal voor het voortgezet onderwijs werden opgezet, werd geïnitieerd door het Utrechts Centraal Museum in de tweede helft van de jaren zeventig. Voorwaarden voor dat succes waren niet alleen een apart en geheel kleiner - museaal gebouw en een creatievere tentoonstellingsaanpak, maar vooral een jaarlijkse herhaling en een schaalvergroting tot landelijke proporties. Ook in Den Haag bleek zoiets incidenteel mogelijk: de grote expositie ‘Het Mysterie van de Abstracten, The Spiritual in Art’ werd in 1987 door circa 500 klassen van het voortgezet onderwijs uit het gehele land bezocht. De samenwerking met het Landelijk Ondersteuningsinstituut Kunstzinnige Vorming bleek hierbij zeer effectief. Samenwerking is een onmisbaar element in veel culturele succesformules. In het geval van musea is een goede relatie tussen leerkrachten en educatieve diensten van het grootste belang. Zij kunnen elkaar steunen op het eigen terrein.

Helaas vindt een dergelijke samenwerking nog te incidenteel plaats, zodat de wederzijdse hulp nog verre van maximaal is. De angst en wellicht ook het gebrek aan motivatie om zich buiten het eigen gebied te begeven, lijken daaraan ten grondslag te liggen.

Museumlessen

Wat is er, kort samengevat, in de afgelopen dertig jaar in het Haags Gemeentemuseum voor kinderen gebeurd? Sinds de jaren vijftig heeft de Educatieve Dienst van het museum voor kinderen die in schoolverband komen museumlessen ontwikkeld. Deze lessen zijn gewijd aan een deelgebied van de museumcollectie en worden gegeven door free-lance medewerkers: doorgewinterde museumdocenten die het museum van haver tot gort kennen.

Een museumles.

[p. 169]

Iedere basisschoolklas uit Den Haag en regio is maximaal twee keer per jaar welkom zodat we zoveel mogelijk scholen kunnen bereiken. In het museum proberen wij de kinderen duidelijk te maken hoe musea functioneren. Het is een plaats waar je ongestoord en op je gemak naar de kunstwerken moet kunnen kijken en waar je je aandacht richt op een deel van de collectie en niet alle zalen gaat bekijken.

Om de relatief korte tijd dat men in het museum is zo effectief mogelijk te benutten, wordt de leerkrachten verzocht de museumles op school voor te bereiden.

Een vouwblad met lessuggesties of een lesbrief kan hierbij een rol spelen, maar ook bijvoorbeeld een videofilm. Dat laatste is het geval voor onze les over eetgewoonten ‘Aan tafel’. In de tentoonstelling maakt men kennis met diverse soorten tafels en tafeldek uit de 16de, 17de en 18de eeuw: zowel voor gewone mensen als voor welgestelde burgers. De relatie tussen objecten en tafelmanieren, eetgewoonten en voedsel komt ter sprake, evenals de herkomst van servies en kruiden bijvoorbeeld. Om te vermijden dat de kinderen tijdens de museumlessen teveel verbale informatie ontvangen, zijn ook andere didaktische werkvormen gehanteerd, zoals het invullen van vragenlijsten betreffende de opstelling, laten zien van kleurexperimenten of het relateren van beeld en geluid met behulp van een electrospel.

Het electrospel.

Op deze wijze vermengt de museale theorie zich met de praktische ervaring van het kind. In het geval van ‘Aan tafel’ worden de kinderen meegenomen naar een ruimte waar zij eigentijdse bestekken mogen onderzoeken op vorm en functie. Door een stukje koek te snijden worden mes en vork praktisch getoetst en door limonade te lepelen wordt ervaren dat een mooie lepel niet effectief hoeft te zijn.

Door op deze manier met een onderwerp bezig te zijn, maken de kinderen kennis met de analytische, ontdekkende manier van kijken die het museum zo interessant maakt.

Een andere benaderingswijze werd gevolgd voor de les die gegeven werd in relatie tot het Nederlands Kostuummuseum: ‘De poppen aan het dansen’. Tijdens deze museumles kwamen verschillende facetten van poppen en poppenspel aan de orde: wat maken de poppen van vroeger duidelijk door hun kleding, uitdrukking of materiaal. De kinderen kijken er niet alleen rond maar door middel van een voorgelezen poppenverhaal wordt ook getracht de poppen tot leven te brengen. Tot slot van de les wordt een poppendans uitgevoerd door drie als poppen verklede kinderen: een lappenpop, een porceleinen pop en een houten pop. Deze associatieve benadering maakte het mogelijk zich te richten op jongere kinderen: groep 2 tot en met 5.

Een andere didactische werkvorm.

Veranderingen

‘Laat de kleintjes nou maar lekker buiten spelen’ was een veelgehoorde opmerking in het museum over jongere kinderen.

Maar daarin kwam in het begin van de jaren tachtig enige verandering. Deze begon bij de muziekles. Het aanbod dat daar werd ontwikkeld voor het leren kennen van de principes van klank en ritme vond een positief onthaal bij het kleuteronderwijs en de eerste klassen van de lagere school. Enerzijds was dit geen verrassing omdat het museum in dit geval beschikte over een speciale, voor kinderen ingerichte ruimte en een zeer adequaat materialenpakket. Angklungs (bamboeschudinstrumenten), speelgoedinstrumenten en geïmproviseerde geluidmakers als rietjes, tuinslang en plastic doosjes met rijst of erwten vervulden hierbij een nuttige rol. Maar ook het zelf bespelen van bijvoorbeeld een viool of een trompet bleek zeer stimulerend. Dit zelf bespelen is essentieel voor deze muziekles.

Kinderen met angklungs.

Ook de museumles op de afdeling historische muziekinstrumenten is recentelijk ingrijpend veranderd. Geïnspireerd door een luisterspel/speurtocht die Willem de Ridder in 1984 in samenwerking met het museum maakte en die wel onderhoudend was maar naar onze mening inhoudelijk niet zo sterk, werd een nieuwe luisterspeurtocht samengesteld. Hierbij worden de kinderen met ontvangers en koptelefoons en voorzien van een werkblad langs de vitrines met instrumenten geleid. De tekst die de kinderen horen is afkomstig van Joke van Leeuwen. Het kontakt met deze kinderboekenschrijver kwam tot stand na overleg met de locale jeugdbibliotheek. Op het werkblad moeten de kinderen de vragen die zij via de koptelefoon horen, invullen. Informatie over de instrumenten bereikt hen ook op deze manier evenals het geluid van de diverse muziekinstrumenten zelf. Deze les vormt een logische aanvulling op de boven beschreven museumles voor de jongste kinderen.

De muziekles.

Andere activiteiten

Wat doet het museum verder voor kinderen? Naast de verbale kennisoverdracht over de kunstwerken kwam gedurende de jaren zestig een andere benaderingswijze naar voren, de zelfwerkzaamheid ook wel produktieve beeldende vorming genoemd, in tegenstelling tot de reflectieve. In het Gemeentemuseum werd in 1962 een kleine ruimte ingericht als crèche voor kinderen van bezoekers. In de loop van de jaren trad hier echter een verschuiving op: voor de wat oudere kinderen werden steeds vaker andere activiteiten georganiseerd die uitgroeiden tot cursussen voor de jeugd. De cursussen worden meestal op tekenen of schilderen gericht waarbij de eigen collectie van het museum of tijdelijke tentoonstellingen als uitgangspunt dienen.

Juist de meer recente kunststromingen zijn rijk aan ideeën en ontelbare variaties in techniek, materiaal en inhoud. Door een vereenvoudigde toepassing zijn ze geschikt voor kinderen die, met vrije fantasie en spontaniteit, tot ook voor henzelf verrassende resultaten kunnen komen.

Juist de wisselwerking tussen de uitgewerkte ideeën van kunstenaars en de fantasie van het kind is belangrijk voor de kunstzinnige ontwikkeling.

Om het kijken te intensiveren kunnen speurtochten - mits duidelijk in elkaar gezet - een zinvolle bijdrage leveren.

Voor kinderen is een voor volwassenen logische opstelling doorgaans niet zo logisch: voor hen is de samenhang lang niet altijd in een oogopslag te overzien. Veel volwassenen hebben al een zekere mate van voorkennis als zij oude en

[p. 170]

moderne kunst bekijken. Kinderen maken snel een keuze, of dat nu het onderwerp is of een opmerkelijke compositie van lijnen of kleuren. Grappig is, dat kinderen soms veel minder moeite hebben met bepaalde abstracte kunstwerken. Een speurtocht stimuleert de zelfwerkzaamheid van het kind om zélf kunst te ontdekken. Het voegt een spanningselement aan het kijken toe.

De laatste jaren organiseren wij zogenaamde museumverjaarspartijtjes, die een combinatie vormen van speurtocht en zelfwerkzaamheid. Onderwerp en wijze van uitwerking komen tot stand in samenspraak met de jarige. Deze formule is zeer succesrijk gebleken.

Ontwikkelingen

Samenvattend zijn twee ontwikkelingen vast te stellen die op een aantal punten onderling gerelateerd zijn. De doelgroep scholieren is wat de gemiddelde leeftijd betreft steeds jonger geworden en breidde steeds verder uit. Daarnaast is het aantal didactische werkvormen ook steeds uitgebreid en is een verschuiving te constateren van een cognitieve naar emotionele en associatieve benaderingswijze.

Een paradepaardje van het Haags Gemeentemuseum op het gebied van activiteiten voor kinderen vormt de kindertentoonstelling ‘Toen ik jullie leeftijd had...’ uit 1980. Vijf museale zaaltjes en zalen gaven een beeld van het kinderleven uit 1930. Een rijk en een arm kind (Pop en Hein) vertelden over hun school, hun interieur thuis, hun eetgewoonten, hun kleding, hun vrije tijd en over het sociale en economische leven. Het kleurgebruik en de vormgeving van deze expositie moesten voor kinderen aantrekkelijk zijn. Gekozen werd voor stripachtige figuren die afwisselend in een collageachtige of realistische context werd geplaatst. Een rollenspel maakt deel uit van deze twee uur durende, zeer speciale museumles.

‘Toen ik jullie leeftijd had’.

Dergelijke grootschalige kinderprojecten zijn sindsdien niet meer in ons museum voorgekomen. Enerzijds omdat er door de gemeentelijke bezuinigingen steeds meer gewoekerd moest worden met de museale ruimte en anderzijds omdat - vanwege dezelfde redenen - het educatieve budget zo'n kostbare opzet niet meer toeliet.

Toch hopen wij nog steeds ooit ons plan te realiseren om speciaal voor kinderen een tentoonstelling over hedendaagse beeldende kunst te maken. Wij realiseren ons dat dit niet gemakkelijk zal zijn, maar juist dat maakt de uitdaging des te groter. Samenwerking zal ook hier het sleutelwoord moeten vormen.

Voorbereiding met dubbele zorg

Hoe belangrijk het kennismaken met musea op jonge leeftijd is, bleek recentelijk uit een artikel van T.J. Kamphorst en A. van Beek. Zij ontdekten dat er voor ‘kunst-socialisatie’ optimale of sleutelleeftijden bestaan. Het gaan naar concerten bijvoorbeeld moet geleerd worden tussen tien en twaalf jaar, want de volwassenen die het meest frequent een concert bezoeken, gingen toen voor het eerst. De sleutelleeftijd voor musea bleek nog jonger te liggen: tussen acht en tien jaar. Onze uitbreiding naar jongere groepen is op deze wijze gelukkig nu ook wetenschappelijk verantwoord gebleken.

Een museum heeft een pluriforme groep gebruikers. Overaccentuering van gebruik door kinderen kan weerstand oproepen bij minder kindvriendelijke conservatoren en directeuren. In hun ogen zijn kinderen eerder en vaker schuldig als er wat aan de hand is dan volwassenen. Daarom is het goed alle eventuele risico's te overwegen en te minimaliseren. Activiteiten voor kinderen moeten daarom dubbel zo goed voorbereid en doordacht worden als die voor het volwassen museumpubliek.

Een dergelijke zorgvuldige voorbereiding dient ook te geschieden in de richting van de doelgroep zelf. Op deze wijze kan voorkomen worden dat men een aanbod realiseert waaraan nauwelijks behoefte blijkt te bestaan. Naar aanleiding van de tientallen basisscholieren die een werkstuk moeten schrijven en ons elke week benaderen om ‘informatie en plaatjes’ stelden wij vier jaar geleden een zogenaamde ‘scriptiebar’ in. Wij hoopten met behulp van individuele begeleiding en gerichte doorverwijzing naar de museumbibliotheek de researchwerkzaamheden wat te kunnen verdiepen en intensiveren. Maar deze poging mislukte jammerlijk. Te weinig scholieren verschenen op de door ons vastgestelde tijdstippen en het project is inmiddels gestopt. Hoe lang wij nog door zullen gaan met het beantwoorden van de vaak wat willekeurige roep om informatie - ‘Ik wil graag plaatjes over kunst’ -is voor ons nog een vraag. Het Amsterdams Rijksmuseum fungeert intussen als ‘landelijk aanvraagbureau’ voor het voortgezet onderwijs en kan tientallen projectpakketten leveren.

Uit deze korte samenvatting van onze activiteiten moge blijken, dat er in de loop van de jaren in ons primair op volwassenen gerichte museum voor kinderen heel wat is gebeurd. Ook buiten het museum zijn een serie projecten tot stand gekomen en hebben wij een reputatie verworven met onze rijdende tentoonstelling, de Kunstkar.

Wij hebben geleerd, dat voor kinderen werken allesbehalve ‘kinderwerk’ is.

Samenwerking tussen onderwijs, bibliotheken, kunstzinnige vormers en musea is nodig om op kinderen gerichte activiteiten te optimaliseren en zoveel mogelijk ‘aan het kind’ te brengen.

Literatuur

Museumvisie, september 1980 (4de jaargang, nummer 3).

L. Hantrais, T.J. Kamphorst (ed.), Trends in the Arts, a multinational Perspective, Amersfoort 1987.

Rapport van de commissie ter bevordering van het museumbezoek, OKW-mededelingen 1953, nummer 11-12.

Scriptiewijzer, alle projectpakketten van het Rijksmuseum in Amsterdam, Den Haag (NBLC), 1985.