Leesgoed. Jaargang 15

[p. 201]

Het water in
Een interview met Johanna Reiss
Door Peter van den Hoven

Hoewel er, of juist omdat er in Zeeland hier en daar geschreven wordt dat sommige details van Die fatale nacht van Johanna Reiss niet kloppen, vonden we de komst van Reiss naar Nederland een goede aanleiding om haar te vragen hoe zij zich op dit nu eens niet-autobiografische verhaal heeft voorbereid. De interviewer is docent drama in Arnhem.

In de nacht van 2 op 3 februari 1953 braken tijdens een noodweer in Zeeland de dijken en overstroomde de zee mensen, dieren, huizen en dorpen. Vele uren later kwam de georganiseerde hulp op gang en werd met man en macht geprobeerd de overlevenden te redden die, met vaak niet meer dan nachtkleding aan, op daken van huizen, in bomen of op ronddrijvende wrakstukken een wankele veiligheid hadden gezocht. Velen haalden het niet, anderen werden zeer verkleumd door de eerste motor- en vissersbootjes gered.

De watersnoodramp is meerdere malen onderwerp geweest van verhalen en romans en blijft tot op de dag van vandaag schrijvers inspireren. Een zeer opmerkelijk boek over de ramp verscheen onlangs: Die fatale nacht van Johanna Reiss (Uitgeverij Bzztôh, 1988, ƒ 24,50). Deze Nederlands-Amerikaanse schrijfster maakte de ramp zelf niet mee, maar baseerde zich in haar boek op de ervaringen van mensen die op Schouwen-Duiveland door het water werden verrast en haar hun verhaal vertelden. Reiss verwerkte dat tot een sober geschreven novelle die ontroert door de aandacht voor wat er met een aantal heel verschillende mensen vlak voor en tijdens de ramp gebeurt.

Ze heet gewoon Annie de Leeuw, maar veel mensen kennen haar als de Joodse schrijfster Johanna Reiss, geboren in 1932 in Winterswijk, die in 1955 naar de Verenigde Staten emigreerde. In 1972 debuteerde ze met The upstairs room dat in Nederland onder de titel De schuilplaats werd uitgebracht. In dit boek beschrijft ze haar ervaringen als onderduikstertje tijdens de Tweede Wereldoorlog als ze samen met haar zusje meer dan twee jaar op een bovenkamer bij een boerengezin in de Achterhoek verblijft. Het boek werd niet alleen hier, maar in vele landen een groot succes. Het werd meerdere malen bekroond, onder andere met de National Jewish Book Award. Elie Wiesel, die in 1986 de Nobelprijs voor de vrede kreeg, roeṁde het boek en maakte een vergelijking met het dagboek van Annie Frank. Het bijzondere van De schuilplaats - en dat geldt ook voor het vier jaar later verschenen The journey back, vertaald als Geen slecht jaar, waarin ze de eerste moeilijke tijd na de oorlog beschrijft - is het vermogen met weinig woorden veel te zeggen. Reiss weet in een van alle overdaad ontdane, ‘kale’ verteltrant voelbaar te maken wat er in een jong Joods meisje, levend in een sfeer van angst en isolement, zou kunnen omgaan. Die sobere, maar licht poëtische stijl maakt haar boeken trouwens leesbaar voor jong en oud. De schuilplaats en Geen slecht jaar werden bij Querido in de jeugdboekenreeks uitgegeven, hetgeen niet wil zeggen dat ze niet genietbaar zouden zijn voor volwassenen. Die fatale nacht verscheen bij Bzztôh als novelle voor volwassenen, maar vele kinderen zullen het boek met even grote aandacht lezen.

Reiss beschrijft in Die fatale nacht het leven van een aantal eilandbewoners ergens op het platteland van Schouwen-Duiveland tussen de twee kleine boerendorpjes Capelle en Nieuwerkerk, eind 1952 en begin 1953, tot aan de eerste dagen na de watersnoodramp. Hoofdpersonen zijn Adri en Riet Heijboer en hun tweejarig zoontje. Adri, die op het punt staat werkloos te worden, is een beetje een tobber en ziet het leven met afgezakte schouders aan, in tegenstelling tot Riet, die met een meer blijmoedig karakter oog blijft houden voor een betere toekomst. Dat laatste wordt overigens mooi aangegeven door het gelukkige bezit van een radio, iets zeldzaams nog in die tijd, waaraan Riet veel vreugde ontleent. In het begin van het verhaal is er veel aandacht voor deze en andere personages uit de kleine boerengemeenschap, maar ook het land, de natuur, het zorgelijke alledaagse leven, worden met suggestieve details opgeroepen. Langzaam komen de maatschappelijke en sociale aspecten naar voren: de godsdiensttwisten tussen een rekkelijke en precieze dominee, elk met hun eigen kerk en volgelingen, maar ook de roddel, de achterklap, of de rijke grootgrondbezitter Van Beveren en zijn verhouding met Teunis, de oude schaapherder die door zijn baas letterlijk aan de dijk wordt gezet.

Teunis voorspelt na een kalm en besloten oudejaarsfeestje dat de lucht en de zee kwaad in de zin hebben. Niemand gelooft hem, iedereen denkt dat zijn sombere gedachten te maken hebben met zijn ontslag waardoor hij wat in de war is. Maar hij krijgt gelijk. Er komt storm. Maar hoewel er met zorg naar de hemel gekeken wordt is er nog geen angst dat er werkelijk iets zou kunnen gebeuren. Toch breken die nacht de dijken op verschillende plaatsen door en in een mum van tijd gebeuren er verschrikkelijke dingen. Adri, Riet en hun zoontje, eerst naar de zolder gevlucht, stappen over naar het hoogste deel van de schuur, maar ook daar is het niet veilig: zes uur lang drijven ze, nat en doorkoud, op een deel van het dak rond in het stijgende water.

Tenslotte bereiken ze uitgeput een stuk dijk, waar zich nog 40 andere mensen bevinden. En dan duurt het nog heel lang voordat ze door een vissersboot worden opgepikt.

Het doorbreken van de dijken brengt voor verschillende mensen een persoonlijke doorbraak: onvermoede vermogens en verlangens komen naar boven, zoals in het geval van Adri die meer kracht en moed toont dan hij dacht in zich te hebben. Reiss duidt dat alles echter eerder aan dan dat ze daarbij uitvoerig beschrijvend te werk gaat: de lezer mag zelf verder invullen. En door alle afschuwelijks heen, dat niet in close-up naar voren wordt getrokken maar door de schrijfster op een relatieve afstand wordt gehouden, ziet ze ook de humor - een man bijvoorbeeld die kost wat kost zijn waardevolle zeug wil redden - al is het er een van een tragi-komische soort.

- Die fatale nacht is, in tegenstelling tot je twee vorige boeken, niet gebaseerd op autobiografische gegevens. Maakte dat bij het schrijven een belangrijk verschil voor je uit?

‘Ja, absoluut. Ik ben toch al iemand die langzaam en moeizaam schrijft, veel tijd nodig heeft om iets op papier te zetten en dan nog meer als de helft wegstreept, en deze keer was het extra moeilijk omdat ik ervaringen van andere mensen moest gebruiken om het verhaal vorm te geven. Mezelf intensief documenteren voor een boek had ik nog nooit gedaan en ik was bang dat de kern van wat ik wilde zeggen overwoekerd zou worden door feiten, details, gebeurtenissen. Daarom heb ik geprobeerd de angst van de mensen voor het water tot iets van mezelf te maken. Toen ik op een nacht met slecht weer, tijdens een van mijn bezoeken, op een dijk liep, ben ik naar beneden een stuk het water in gelopen. En omdat ik niet kan zwemmen, en op dat moment ook weinig zag, voelde ik de koude angst langs mijn benen omhoogtrekken tot die me bijna helemaal in zijn greep had. Een fundamentele angst voor de onafwendbare drei-

[p. 202]

ging dat alles plotseling van het een op het andere moment onherstelbaar kan veranderen en je leven nooit meer wordt als het was. Ik wist jarenlang, vanaf de beginjaren tachtig toen ik aan het verhaal begon, niet waarom ik over de watersnoodramp wilde schrijven. Achteraf, nu het boek klaar is, weet ik dat het deze diepe angst voor onverwachte levensbedreigingen is die de drijfveer van het schrijven geweest is, en dit verhaal verbindt met mijn twee eerste boeken. Maar naast deze angst voor een fatale destructie staat ook de fantastische kracht van mensen om daar dwars doorheen te komen en het leven weer positief aan te gaan. In die zin zou je kunnen zeggen dat Die fatale nacht een autobiografische kern heeft die, ook al zijn de omstandigheden anders en is de dreiging van de oorlog vervangen door de angst voor het water, niet veranderd is.’

- Je bent enkele keren op Schouwen-Duiveland geweest om je te documenteren. Hoe is dat precies in zijn werk gegaan. Ben je de archieven ingedoken? Heb je met mensen gepraat?

Johanna Reiss

‘Dat laatste vooral. Het is eigenlijk heel gewoon gegaan. Na wat rondreizen en aarzelen heb ik gewoon bij enkele huizen aan de bel getrokken en gevraagd naar mensen die de ramp hadden meegemaakt en daarover wilden vertellen. Binnen de kortst mogelijke tijd zat ik aan de keukentafel met een bord aardappelen en sju voor me en kreeg ik de eerste ervaringen te horen. Vaak vertellen de mensen me dat het allemaal erg lang geleden was en dat het ze niet zo veel meer deed, maar ik merkte dwars door de Zeeuwse geslotenheid heen dat er sterke emoties naar boven kwamen en veel van wat er gebeurd is nooit verwerkt is kunnen worden. Op deze manier maakte ik kennis met een aantal mensen bij wie ik heb gelogeerd, die me heel veel vertelden, ook over zichzelf, en uiteindelijk model hebben gestaan voor enkele hoofdpersonen uit het verhaal. Zo ben ik via via terecht gekomen bij de inmiddels overleden oud-hoofdredacteur van de Zierikzeeuwsche Nieuwsbode van wie ik veel te weten ben gekomen over de feitelijke gang van zaken tijdens de overstroming. Ik ben een vreselijk nauwkeurig researcher en wil alles van begin tot eind weten, ook al besef ik dat bij het schrijven slechts enkele details een plaats zullen krijgen. Ik heb lang geaarzeld over hoe ik al die persoonlijke ervaringen die mensen me in volle vertrouwen vertelden zou verwerken. Ik wilde ze die vreselijke gebeurtenissen op een heel goede manier teruggeven en dat gevoel van verantwoordelijkheid is me tijdens het hele schrijfproces bijgebleven.

De eerste keer dat ik me ging oriënteren was het zomer in Zeeland en de gegevens waar ik na enige tijd in mijn hoofd mee rondliep, kon ik op geen enkele manier in overeenstemming krijgen met het landschap, de natuur, de zee. Dat lukte niet, er was teveel afstand, teveel verschil.

Daarom ben ik later teruggegaan in de winter, als de kou en de kaalheid het land en de zee beheersen. Op een of andere manier wilde ik iets van de ontberingen voelen die de mensen toen hebben moeten doorstaan, iets van de onherroepelijkheid ervaren van dreigend natuurgeweld. Toen ben ik een keer de dijk afgestapt het water in.’

- Alles bij elkaar, documentatie en schrijven, heb je over Die fatale nacht zo'n vijf jaar gedaan. Hoe is dat precies gegaan?

Ik zei al dat schrijven me niet gemakkelijk af gaat. Het duurt lang voor ik iets op papier krijg, fragmenten, notities, die nog ongevormd een hoeveelheid materiaal is waar ik pas na lange tijd een lijn in aanbreng. En als dat gebeurd is, en ik lees het na een tijdje over, begin ik te veranderen en te herschrijven. Die onzekerheid over het resultaat, want dat is het toch, blijft heel lang aanwezig. De allereerste keer iets opschrijven ervaar ik als iets waar ik huizenhoog tegen op zie, net zoiets als kiezen laten trekken, woord voor woord. Maar bij een tweede en derde versie verdwijnt die onzekerheid langzaam naar de achtergrond. Zo zijn ook De schuilplaats en Geen slecht jaar geschreven, blaadjes vol notities die op den duur en, moet ik zeggen, soms tot mijn eigen verbazing een verhaal, een boek werden.’

- Is Die fatale nacht ook eerst in het Engels geschreven?

Ja, onder de titel The Flood zijn de eerste versies geschreven. Ik kan niet anders dan in het Engels schrijven, zeker als ik thuis in New York ben. Mijn gedachten en gevoelens uit ik het beste in die taal, maar soms komen er Nederlandse woorden tussendoor omdat die op een of andere manier beter zeggen wat ik op dat moment voel. Dat komt omdat ik in de ruim dertig jaar dat ik nu ik Amerika woon de navelstreng met Nederland nooit heb doorgesneden; elk jaar steek ik de oceaan over, bezoek familie en bekenden en spreek weer mijn eerste taal.’

- Heb je het boek zelf vertaald?

Nee, dat durf ik toch niet aan, het is goed dat door iemand anders gebeurt. Mijn vorige twee boeken zijn door Bob den Uyl vertaald, nu heeft Wiebe Buddingh' het gedaan. Maar ik lees de vertaling wel heel kritisch en geef, als dat nodig is, adviezen. Met de Nederlandse tekst zoals die er nu ligt ben ik in ieder geval heel tevreden. Die fatale nacht verschijnt overigens eerst in het Nederlands, daarna, hoop ik, snel in Amerika, een omgekeerde situatie vergeleken bij de twee eerste boeken.’

- Ben je nu Die fatale nacht uit is, met iets nieuws bezig?

Ja en nee. Nee omdat ik nog niet echt aan het schrijven ben en alles nog in het prille stadium verkeert van losse invallen, rudimentaire notities en af en toe een fragment. Er is ook nog geen duidelijk verhaal. Het enige wat ik weet is dat het zal gaan over mijn ervaringen in Amerika. Maar vraag me niet verder naar het hoe of wat, want ik kan je geen antwoord geven. Of het even moeizaam zal verlopen als altijd, ja, daar ben ik wel bang voor, al hoop ik tegelijkertijd dat het weer niet twaalf jaar duurt voor het boek verschijnt. Het begin, de motivatie, is er, de rest is afwachten en hard werken.