Leesgoed. Jaargang 15

[p. 241]

‘Dat vind ik een handig lampje’
Ervaringen van kinderen met het etiket ‘Makkelijk lezen’
Door Annerieke Freeman-Smulders

Wie de voorgaande artikelen heeft gelezen weet met hoeveel aandacht volwassenen leesboeken voor kinderen zitten te beoordelen en al dan niet van letterlijke en figuurlijke etiketten te voorzien. Maar wat vinden de kinderen er eigenlijk van? Iets nauwkeuriger, in dit verband: wat vinden kinderen gemiddeld van de boeken die door genoemde volwassenen als ‘makkelijk’ te ‘lezen’ werden beoordeeld, en is daarbij verschil tussen de boeken (grotendeels serie-boeken) die door de werkgroep van beoordelaars en vervolgens door de uitgever van het vignet werden voorzien, en de boeken die volgens diverse bibliothecarissen aan de maatstaven voldeden en dus van de oranje sticker werden voorzien? Hieronder een samenvatting van het resultaat van twee onderzoeken. De auteur was schoolbibliothecaresse en was en is freelance publiciste.

Het vignet ‘Makkelijk lezen’ werd in 1981 ingesteld door de NBLC-commissie ‘Boeken voor geestelijk gehandicapten’. Deze in 1977 opgerichte commissie wilde hiermee voor de leesproblemen van genoemde groep aandacht vragen. Voor niet al te zwaar geestelijk gehandicapten - waarvan sommige slechts met moeite het lezen machtig worden - dreigen verworven kennis en vaardigheden verloren te gaan als zij niet regelmatig kunnen lezen en daarbij kunnen putten uit een gevarieerd bestand aan teksten. Door het etiket ‘Makkelijk lezen’ wordt duidelijk dat er voor hen boeken beschikbaar zijn en door het toekennen van het vignet kan bij auteurs en uitgevers belangstelling ontstaan voor het schrijven en produceren van gemakkelijk toegankelijke boeken. Zo kunnen diverse instanties ook naar buiten toe hun samenwerking uitdrukken: het NBLC (door het toekennen, via de commissie, van het vignet), de uitgevers (door het afdrukken van het vignet in het boek), de boekhandelaar (die o.a. door een raambiljet de aandacht op deze boeken kan vestigen) en de bibliotheek (die dankzij het etiket en de daarbij behorende keuzelijsten beter kan adviseren). De commissie achtte het niet opportuun binnen de classificatie ‘Makkelijk lezen’ differentiatie aan te brengen, omdat de beschikbare gegevens nog te summier waren.

Onderzoek

In 1985 werden de resultaten van een onderzoek naar het gebruik van het vignet gepubliceerd (Onderzoek, 1985).

Net iets meer dan de helft van de openbare bibliotheken blijkt het etiket ingevoerd te hebben (53.3 % van de openbare bibliotheken en 70 % van de provinciale bibliotheekcentrales). (Kinder)boekhandels kennen het vignet en het probleem waaruit het is voortgekomen.

Niet-gebruikers menen dat het etiket stigmatiserend werkt of te generaliserend is.

De gebruikers zijn blij met de herkenbaarheid en de drempelverlagende werking. Van stigmatisering is volgens hen geen sprake.

In de bibliotheken is men tevreden over het effect op de gebruikers, in die zin dat het nu voor kinderen met leesmoeilijkheden gemakkelijker is geschikte boeken te vinden. Voor bibliothecarissen blijft het echter moeilijk relatie te leggen tussen een bepaalde lezer en een boek-met-etiket.

Ook de boekhandel kent dit probleem. Er is in de bibliotheken behoefte aan deskundigheid over leesmoeilijkheden.

In 1985 gaf de commissie opdracht tot een literatuuronderzoek naar criteria aan de hand waarvan begeleiders van verschillende groeperingen met leesproblemen boeken al of niet toegankelijk verklaarden. Het onderzoek richtte zich op criteria in gebruik voor: afatici, alfabetisering/basiseducatie, doven, geestelijk gehandicapten, immigranten en moeilijk lezenden (Bart Janssen, Boeken voor probleemlezers; criteria, verschijnt najaar 1988 bij het NBLC). In grote lijnen bleken deze criteria met elkaar overeen te komen met daarbij voor iedere groep enkele specifieke verlangens en eisen.

Deze zouden echter in het algemeen niet tot onaanvaardbaarheid voor anderen behoeven te leiden: wat goed is voor de ene groep (met leesproblemen) is in principe ook bruikbaar voor lezers met andere leesproblemen. Dit standpunt, eerder door Peeters op grond van eigen ervaringen uitgesproken, vindt nu aan de hand van vergelijkend onderzoek zijn bevestiging. Peeters pleit dan ook voor een breed scala aan toegankelijke boeken waaruit voor ieder kind met een bepaald leesprobleem specifiek gekozen kan worden (Peeters, 1988).

Verbreding doelstelling

De commissie ‘Boeken voor geestelijk gehandicapten’ heeft inmiddels haar doelstelling verbreed en haar naam gewijzigd in commissie ‘Makkelijk lezen’. Ook de samenstelling van de commissie heeft, wat betreft werkervaring en disciplines, uitbreiding ondergaan. De aandachtspunten voor het toekennen van een vignet, bijgesteld aan de hand van het onderzoek van Janssen, zijn: inhoud, personages, handeling, vormgeving/illustraties en leesbaarheid. Soms stuurt een uitgever een boek ter beoordeling voordat het verschenen is, incidenteel wordt het vignet verleend aan reeds uitgekomen boeken. Toekennen gebeurt zeker niet alleen op grond van uiterlijke en technische toegankelijkheid; steeds vraagt men zich af wat het boek inhoudelijk en emotioneel aan kinderen te bieden heeft. Sinds het instellen van het vignet is het 140 maal toegekend; hiervan zijn voor 21 boeken de vignetten (nog) niet door de uitgever overgenomen. Van deze titels wordt regelmatig een keuzelijst uitgegeven door het NBLC.

Naast het vignet ‘Makkelijk lezen’ is van meet af aan door de commissie een plakvignet voor boeken (het etiket ‘Makkelijk lezen’) voor bibliothecarissen vrij ter beschikking gesteld (zie beide afbeeldingen). In de bibliotheek kunnen hiermee boeken voor de doelgroep moeilijk lezenden aangeduid worden. Iedereen heeft zo de vrijheid een toegankelijk geacht boek als gemakkelijk leesbaar te presenteren.

De reden van het vrijgeven van het etiket was dat er reeds gemakkelijk toegankelijke boeken op de markt waren en daarnaast leek het de commissie een goede methode om de bekendheid met en de aandacht voor het probleem te vergroten.

Ervaringen van kinderen

De geschetste gang van zaken was al met al tot dan toe een eenzijdig proces: wat hebben volwassenen aan kinderen met leesproblemen te bieden? De andere kant van de medaille is: wat vinden kinderen van zo'n etiket? Hebben ze er wat aan? Vinden ze boeken met etiket gemakkelijker te lezen dan ‘gewone’ kinderboeken? Toen in mei 1986 in de Hilversumse jeugdbibliotheken het etiket ingevoerd werd, is tegelijkertijd een poging ondernomen een antwoord op deze vragen te krijgen. Alle series voor moeilijk lezenden (Wenteltrap, Leesboei, Leeslift etc) werden van een etiket voorzien en dat gebeurde daarnaast ook met een aantal andere, gemakkelijk toegankelijk geachte boeken uit de B-kast (9 tot 12 jaar). In deze boeken werd een kleine enquête - in de vorm van een inlegvel - gelegd, met het verzoek het formulier ingevuld terug te bezorgen aan het jeugdbureau (zie enquêteformulier 1). Door affiches en gesprekken wees men de gebruikers op de betekenis van het etiket. Kinderen en ook volwassenen reageerden zeer positief en dit leidde tot gericht zoeken in de kasten.

Na vier maanden zijn de formulieren ver-

[p. 242]

zameld. De telling gaf veel problemen, omdat sommige kinderen hun eigen namen ingevuld hadden in plaats van auteur of titel van het boek, ofwel slechts reageerden op een of twee vragen. Anderen gaven alleen een auteursnaam of vermeldden niet welk deel van een serie zij gelezen hadden. In totaal zijn 476 formulieren verwerkt; het aantal gelezen titels was veel kleiner omdat veel titels door meerdere kinderen gelezen waren. Bij de telling is onderscheid gemaakt tussen met een etiket beplakte serie-boeken (boeken uit series voor moeilijk lezenden) en gewone kinderboeken (beplakt met het etiket). De uitslagen geven dus niet het verschil aan tussen boeken die (van de commissie) het vignet ontvingen en andere boeken, maar tussen door de uitgevers als gemakkelijk leesbaar op de markt gebrachte boeken en gewone kinderboeken (beide vanuit de bibliotheek met het etiket beplakt). De kinderen kenden dit verschil uiteraard niet, zij zagen alleen als nieuwtje: boeken met een oranje etiket.

De bevindingen wat betreft de moeilijkheidsgraad liepen procentueel niet ver uiteen. Er was een tendens te constateren wat betreft het niet-uitlezen: 3.9 % van de serieboeken en 6.5 % van de gewone kinderboeken werd niet uitgelezen. Een ander verschil was de waardering: de serieboeken werden saaier en kinderachtiger gevonden dan de gewone kinderboeken.

De aanwezigheid van een ‘Makkelijk lezen’-etiket op de boeken werd unaniem positief gewaardeerd.

Een analyse van de afzonderlijke enquêteformulieren laat zien dat niet alleen uit de cijfers conclusies mogen worden getrokken: ook de uitspraken per boek zijn interessant. Wanneer een boek bijvoorbeeld als moeilijk betiteld werd, bleek dat maar zelden tot niet uitlezen te leiden. Omgekeerd werden boeken die de kwalificatie spannend, leuk en gemakkelijk kregen, soms niet uitgelezen. Vergelijkt men de uitspraken van verschillende kinderen over eenzelfde boek dan blijkt dat tegenover iedere negatieve uitspraak (saai, kinderachtig, onbegrijpelijk, moeilijk) er altijd een positieve uitspraak komt te staan van een andere lezer (spannend, gemakkelijk, leuk).

Veel kinderen hadden meer te vertellen dan de enquête mogelijk maakte.

Ondanks de geringe ruimte werd er veelvuldig in de marge of op de achterkant van het formulier commentaar geleverd.

De enquête liet veel vragen open. Hoe kan het dat de serieboeken niet echt gemakkelijker gevonden worden dan gewone kinderboeken, terwijl die serieboeken toch door auteur, uitgever en vormgever met grote zorg gemaakt zijn voor de doelgroep? Zijn het wel kinderen met leesproblemen die deze boeken gekozen hebben? Zijn de serieboeken inderdaad kinderachtiger en saaier dan gewone kinderboeken?

De NBLC enquête ‘Makkelijk lezen’

Naar aanleiding van de Hilversumse enquête vatte de commissie ‘Makkelijk lezen’ het plan op een landelijke enquête te houden naar de bevindingen van kinderen met het etiket ‘Makkelijk lezen’. Het formulier kreeg een ander aanzien en kinderen kregen meer ruimte hun eigen opmerkingen te lanceren. Ook is gesleuteld aan de vragen: het was niet zeker of de Hilversumse formulering voldoende begrijpelijk was voor de doelgroep. Via het Info-bulletin van het NBLC vroeg de commissie de medewerking van jeugdbibliothecarissen en op verzoek kregen zij een model van het formulier toegezonden (zie enquêteformulier 2, oorspronkelijk A4 formaat). Om meer inzicht te krijgen in de leeservaringen van kinderen met leesproblemen werd ook de mogelijkheid geboden kinderen de school te laten noemen die zij bezoeken; aan de bibliothecarissen werd gevraagd in te vullen wat voor soort school dat was. Zo zou na te gaan zijn hoe leerlingen van deze scholen boeken met het etiket waardeerden.

Net als in Hilversum waren veel formulieren onbruikbaar door onvolledig, onjuist of onleesbaar invullen. Lang niet altijd werden alle vragen beantwoord, vaak werd gebruik gemaakt van de mogelijkheid meerdere antwoorden te geven, of commentaar te leveren.

De tellingen zijn recent op het NBLC verricht. Door de korte tijd die mij restte voordat dit artikel bij de redactie binnen moest zijn moet ik volstaan met een selectie van de resultaten, zonder verdere beschouwingen of conclusies (het interpreteren van dit soort cijfers is overigens ook mijn vak niet).

In totaal zijn er uiteindelijk 478 vignet- en 337 niet-vignetboeken geteld, samen dus 815. Van de vignet-boeken werd 5.4 % en van de niet-vignetboeken werd 8.0 % niet uitgelezen.

De verdeling over de scholen was: basisschool 722 formulieren; MLK 28; LOM 25; en andere schooltypen 53. (Doordat vragen soms niet, soms niet alle gelijkelijk beantwoord zijn, verschillen de totaaltellingen steeds).

Van de antwoorden op de vier in de enquête gestelde vragen is in de kaders een kleine selectie per vraag weergegeven. Een kleine toelichting is daarbij wellicht nodig. Omdat veel kinderen per vraag meerdere antwoorden ingevuld hebben, overstijgt het aantal antwoorden bijna altijd het aantal kinderen dat geantwoord heeft. Onder iedere kolom staat het aantal antwoorden; dit aantal is op 100% gesteld. Het getal tussen haakjes daarnaast geeft in percentages weer de verhouding antwoorden/respondenten.

Omdat je nogal eens hoort dat het etiket stigmatiserend zou werken (wat de cijfers niet bevestigen) volgt hierna een representatieve selectie uit wat kinderen hierover te zeggen hebben:

-	leuk, want vroeger pakte ik altijd boeken die ik nooit uitlas
-	handig voor kinderen die niet zo goed kunnen lezen (vele malen in verschillende bewoordingen, altijd met een positieve toon)
-	dat zag ik nog geeneens, die plakker
-	dat vind ik een handig lampje
-	ik vind het meer voor de kleintjes (enkele malen)
-	heel vervelend, want ik mag ze niet zoveel lezen
-	ik weet niet wat het betekent
-	ik zoek de oranje plakkers af tot ik een lekker leesboek vind
-	dat vind ik wel vervelend want ik kijk er steeds naar en dat wil ik niet.

De enquête biedt ook de mogelijkheid een analyse per titel uit te voeren. Het totaal aantal formulieren bedroeg, zoals gezegd, 815 en had betrekking op 230 verschillende titels. Gemiddeld werd iedere titel dus door ongeveer 2, 5 kind gelezen. Niet alle boeken echter werden even vaak gelezen. Sommige titels noemen de kinderen maar 1 keer, andere titels tref je 5, 8, 10, 15 keer aan. De vignetboeken zijn gemiddeld door 5, 4 kind gelezen, de nietvignetboeken door 2, 2 kind.

Deze verschillen in leesfrequentie per titel kunnen ontstaan zijn doordat kinderen en volwassenen het probleem kennen en weten dat er gemakkelijk toegankelijke boeken in series uitgegeven worden; zeer veel vignetboeken zijn juist afkomstig uit die series. Daarnaast kan een doelgericht aanschafbeleid van de bibliotheken een rol spelen: waar meer boeken met vignet aanwezig zijn, kunnen meer boeken met vignet geleend worden. Ook blijkt het dat kinderen hechten aan een bepaalde serie en zoeken naar andere delen daaruit.

Hierop duidt een commentaar, gegeven bij de vraag ‘Waarom heb je dit boek gekozen?’ Dat antwoord luidde: ‘Die van Zoeklicht wil ik allemaal wel lezen’. Dat deze enquête een lager percentage aangeeft voor niet-vignetboeken komt voornamelijk door de gewone kinderboeken, beplakt met etiket. Deze boeken werden slechts 1 of 2 maal gelezen, een enkele maal drie keer. Iedere bibliotheek heeft kennelijk andere ideeën over de leesbaarheid van gewone kinderboeken en dat leidt tot een grote spreiding van titels en dus een lagere leesfrequentie per titel.

Dat dat niet altijd zo hoeft te zijn blijkt uit de resultaten van Hilversum. In de NBLC-enquête zijn in deze categorie 75 titels geteld, gelezen door 89 kinderen (Roald Dahl en Guus Kuijer zijn auteurs van wie enkele boeken 2 keer gelezen werden). In Hilversum telden we 41 titels die minstens twee keer uitgelezen en goed gewaardeerd werden (o.a. meerdere titels van Dahl, Dubelaar, Hazelhoff, Kromhout, Kuijer).

Na een aantal jaren ‘vrij plakken’ zal de commissie ‘Makkelijk lezen’ zich moeten beraden over nut en onnut van deze vrijheid. Onterecht geplaatste etiketten - zo blijkt uit reacties van begeleiders van moeilijk lezenden - wekken wrevel en relativeren de betekenis van alle andere boeken met etiket. Hierdoor kan het vertrouwen in het vignet verloren gaan. Met name voor leerlingen uit het buitengewoon onderwijs zou het een dubbele teleurstelling kunnen zijn als een vignetboek hen boven de macht gaat.

Er is - voor verwerking in dit artikel - te weinig tijd om beide enquêtes te vergelijken en te analyseren. Verschillen zijn wellicht te verklaren uit een andere rang-

[p. 243]

schikking van de resultaten: in Hilversum zijn deze gesplitst in series voor makkelijk lezen en gewone kinderboeken; in de NBLC-enquête in toegekende vignetboeken en alle andere boeken.

De NBLC-enquête laat wel zien dat het vignet ‘Makkelijk lezen’ voor veel kinderen een positieve functie vervult bij het kiezen en lezen van boeken.

De uitslagen van beide enquêtes bieden naar het zich laat aanzien nog mogelijkheden om inzicht te krijgen in het lees- en keuzegedrag van kinderen en in de moeilijkheidsgraad van boeken; ook de bijgeschreven commentaren vragen om een nader onderzoek. Door middel van een analyse van leeservaringen per titel, met name van kinderen die een lom- of mlk-school bezoeken, hoop ik in een later stadium (het symposium in Tilburg bv.) hierover iets meer te kunnen zeggen.

Het zou prettig en nuttig zijn, tenslotte, als het wetenschappelijk onderzoek, dat vaak op minieme facetten van het leesonderwijs gericht is, ook enige ruimte kon geven aan de ervaringen van kinderen met leesmoeilijkheden die boeken (proberen te) lezen. Zelfstandig kunnen lezen is immers het einddoel van het leesonderwijs en als zodanig een mogelijk object voor wetenschappelijk onderzoek.

Vraag 1: Waarom heb je dit boek gekozen?

In het algemeen worden de criteria spannend en leuk het meeste genoemd. Er bestaat wel verschil tussen de basisscholen en MLK en LOM-scholen.

Tabel 1: Waarom heb je dit boek gekozen? (Antwoorden in procenten.)
	basissch	mlk	lom	anders
boek leek leuk	33.3	25.5	17.1	31.3
boek was dun	9, 6	27.3	5.7	3.1
boek leek spannend	44, 2	27.3	48.6	46.9
er zat een plakker op	12.9	20.0	28.6	18.8
aantal antwoorden (aantal / procent)	970 / 139.2	55 / 196.4	34 / 140	64 / 130.6

Vraag 2: Wat vind jij van het boek?

Bij de reacties op deze vraag is het interessant na te gaan of de vignetboeken gemakkelijker toegankelijk geacht worden.

Tabel 2: Wat vind jij van het boek? (Antwoorden in procenten.)
	boeken met vignet	boeken zonder vignet
makkelijk	79.7	72.6
niet zo gemakkelijk	17.5	23.6
moeilijk	2.4	3.7
erg moeilijk	0.4
aantal antwoorden (aantal / procent)	503 / 103.9	351 / 104.5

Vraag 3: Wat vind je van het verhaal?

Hier weer een vergelijking tussen de wel- en nietvignetboeken

Tabel 3: Wat vind je van het verhaal? (Antwoorden in procenten)
	boeken met vignet	boeken zonder vignet
spannend	89.5	87.5
saai	4.7	7.5
kinderachtig	3.5	2.3
niet leuk	2.3	2.6
aantal antwoorden (aantal / procent)	428 / 104.1	305 / 104.1

Vraag 4: Wat vind je van de oranje plakker?

Een splitsing naar schoolsoort: vinden kinderen de plakker handig, of generen ze zich boeken met het etiket uit te (moeten) zoeken?

Tabel 4: Wat vind je van de oranje plakker?
	basissch	mlk	lom	anders
handig	42.1	43.2	80.0	29.4
vervelend maar handig	1.1	2.7	4.0	5.9
vervelend	0.4	2.7
maakt niet uit	56.4	51.4	16.0	64.7
aantal antwoorden (aantal / procent)	753 / 106.8	37 / 137	25 / 100	51 / 102

Literatuur

Janssen, Bart. Boeken voor probleemlezers; criteria. Den Haag, NBLC, 1988. Onderzoek makkelijk lezen. Den Haag, NBLC, 1985.

Peeters, Henk. Boekenlijst voor moeilijk lezenden, deel 2. Den Bosch, KPC, 1988.