Leesgoed. Jaargang 15

Basiseducatie
Jeugdliteratuur als leermiddel in de basiseducatie voor volwassenen
Door Nel Teeuwen

Kinderboeken zijn, het woord zegt het al, voor kinderen. Dat sommige kinderboeken zo goed zijn dat volwassenen ze ook graag willen lezen doet daaraan niets af, en ook niet dat sommige kinderboeken zo volwassen zijn dat ze vrijwel uitsluitend volwassen lezers trekken. Evenmin dat sommige volwassenen het lezen nog niet helemaal onder de knie hebben, en daardoor aangewezen zijn op eenvoudige leesteksten, zoals bijvoorbeeld kinderboeken. Over die laatste categorie gaat het in dit artikel. Wij vroegen iemand die volwassenen leert lezen om haar mening over de mogelijkheden die kinderboeken (die ze door andere bezigheden goed kent) bieden.

Er zijn diverse redenen waarom men kinderboeken in de basiseducatie voor volwassenen gebruikt. Maar voor ik daaraan begin wil ik eerst wat meer zeggen over deze vorm van onderwijs.

Met basiseducatie wil men bij de deelnemers de volgende algemene doelen bereiken:

-	Het vergroten van kennis en vaardigheden, die noodzakelijk zijn om zich in het dagelijks leven te kunnen redden.
-	Het verbreden en verdiepen van de oriëntatie op de samenleving, zowel gericht op de persoonlijke ontplooiing als op de maatschappelijke weerbaarheid. De instelling, waaraan ik als educatief werker verbonden ben, verzorgt twee soorten activiteiten: Nederlands voor anderstaligen en opstapcursussen.

Onderwijs aan anderstaligen

Het onderwijs aan anderstaligen heeft als voornaamste doel het leren beheersen van de Nederlandse taal, zowel mondeling als schriftelijk, op zo'n niveau, dat cursisten zelfstandig kunnen functioneren en gelijkwaardig en actief kunnen deelnemen aan de Nederlandse samenleving. Wanneer ze dat willen, moeten ze kunnen doorstromen naar het reguliere onderwijs.

Het onderwijs heeft daarnaast tot doel inzicht te geven in de Nederlandse samenleving, met inbegrip van de eigen plaats daarin, en ook een praktische functie, namelijk het vergroten van sociale en

[p. 244]

praktische vaardigheden. Er wordt gewerkt in groepen van gemiddeld acht personen. De groepen zijn op basis van niveau ingedeeld in begin-, midden-, en gevorderde groepen. Ze zijn heterogeen van samenstelling.

Te veel fantasie?

Opstapcursussen

Deze cursussen zijn bedoeld voor mannen en vrouwen van alle leeftijden, zowel autochtonen als allochtonen, die het Nederlands voldoende beheersen om deze cursus te volgen. Het onderwijs is afgestemd op personen die hun basiskennis willen vergroten en meer inzicht willen krijgen in hun mogelijkheden voor vervolgonderwijs, scholing en beroepen, en op diegenen die de stap naar het vervolgonderwijs niet rechtstreeks kunnen of durven zetten. Er wordt in groepen van twaalf tot vijftien personen gewerkt. Het aanbod bestaat uit lessen Nederlands, Engels, Rekenen en Informatiekunde.

Nederlands is een vast onderdeel van de lessen, de andere vakken zijn facultatief.

Het eindniveau moet aansluiten bij de begintermen van het vervolgonderwijs.

Lezen in de basiseducatie

Lezen vormt naast spreek-, luister- en schrijfvaardigheid één van de onderdelen van het onderwijs aan zowel anderstaligen als deelnemers aan de opstapcursussen.

Voor anderstaligen is lezen op de eerste plaats: middel om de woordenschat uit te breiden. Als onderwijsvorm zijn jeugdboeken niet of nauwelijks te gebruiken, omdat de woordenschat die een volwassen anderstalige nodig heeft sterk afwijkt van die van een kind, die het leesonderwijs al begint met een redelijke woordenschat.

Korte teksten, aansluitend bij de noodzakelijke basiskennis en de interesse van de cursist, kunnen als uitgangspunt van lessen worden gebruikt. Er zijn methodes, die op deze vraag inspelen en er worden veel teksten door de leerkrachten of in samenwerking met de cursisten gemaakt. Door de heterogeniteit van de groepen en het grote niveauverschil in leesvaardigheid van de deelnemers is het niet mogelijk om cursorisch leesonderwijs te geven.

Voorspellend lezen

Naast begrijpend en technisch lezen is voor anderstaligen de vaardigheid voorspellend lezen heel belangrijk. Door deze vaardigheid te ontwikkelen kan men meer en beter gebruik maken van de kennis die men al heeft. Voorspellend lezen is een didactisch principe (met theoretische grondslag) dat in Nederland is geïntroduceerd door Gerard Westhoff. Deze theorie gaat ervan uit dat de lezer bij het lezen van teksten gebruik maakt van verschillende soorten kennis, zoals kennis van lettercombinaties, zinsstructuur, betekeniscombinaties, logische structuren en kennis van de wereld. Een half woord kan soms genoeg zijn om een zin te begrijpen. Deze vorm van lezen sluit het beste aan bij de wijze waarop anderstaligen ook in de maatschappij te werk gaan. Met weinig informatie moet men zaken begrijpen, verbanden leggen, reageren etc. Voor veel cursisten vraagt deze manier van omgaan met teksten veel aanpassingsvermogen. Ze komen uit een cultuur waar het onderwijssysteem zeer gestructureerd is en onderwijs vooral nabootsing betekent. De eerste methodes die voor anderstaligen verschenen, sloten dan ook aan bij dit ‘drill'systeem. In de praktijk zal de associatiemethode, denk ik, meer en beter resultaat hebben.

Uitgaande van dit principe zul je de cursisten in aanraking moeten brengen met veel en verschillend leesmateriaal. Kinderboeken kunnen daar een functie in hebben. De woordenschat is beperkt, er worden geen ingewikkelde zinsstructuren gebruikt, de opbouw is meestal logisch en helder en men maakt veel gebruik van dialogen. Daarnaast hebben kinderboeken meestal een duidelijke lay-out en een goed leesbaar lettertype. De tekst wordt aangevuld met illustraties. Het boek kan in gezinsverband gelezen worden, waardoor de communicatie tussen kinderen, die goed Nederlands spreken, en ouders, die dat niet doen, misschien op gang komt.

Een nadeel blijft echter dat de cursist toch te kort komt wat zijn eigen leeservaring betreft. Hij moet zich verplaatsen in een kinderwereld. Interessante maar toch eenvoudige boeken die een volwassenenwereld beschrijven zijn er echter maar weinig. Zeer bruikbaar zijn de leesboekjes, die ontwikkeld zijn door het NBLC, de zogenaamde LAT-reeks. Deze reeks bestaat uit acht boekjes, ingedeeld op zes niveaus van beginners tot gevorderden. De teksten sluiten over het algemeen goed aan bij de interesse van de anderstaligen.

Ze zijn gevarieerd: vereenvoudigde kranteknipsels, recepten, verhalen etc.

Ondanks de lage moeilijkheidsgraad is de taal levendig en stimuleert tot uitwisseling van ideeën. De boekjes kunnen op verschillende manieren gebruikt worden, aansluitend bij een thema in groepsverband, maar vooral thuis in de vorm van recreatief lezen.

Een andere serie, eveneens ontwikkeld door het NBLC, is de informatieve reeks Vrouwen in beeld, ook opklimmend in moeilijkheid. De serie is rijk geïllustreerd met foto's en richt zich vooral op Turkse en Arabische vrouwen. Ieder boekje is uitgegeven zowel in de Nederlandse als de Arabische taal en ingesproken op een cassetteband in de Berbertaal. Door het documentaire karakter, waardoor bepaalde begrippen toch uitgelegd moeten worden, is de taal wat stroever en minder literair dan in de LAT-reeks.

Voor volwassen anderstaligen is er verder nog weinig ontwikkeld. Op eigen initiatief zijn er hier en daar wat boekjes uitgegeven. Er wordt gebruik gemaakt van literatuur, die voor Nederlandse semianalfabeten ontwikkeld is. Ik ben daar niet gelukkig mee. Literatuur voor deze groepering vraagt om een andere benadering en moet vooral inhoudelijk aan andere eisen voldoen.

Makkelijk lezen, maar wat?

Hoewel de werkgroep ‘Makkelijk lezen’ in haar brochure aangeeft dat zij zich in de selectie ook richt op volwassenen met een verminderde taalvaardigheid of met een geringe leestraditie of leesmotivatie, zijn er tot nu toe nauwelijks boeken verschenen die bruikbaar zijn voor de vorm van basiseducatie, waarin ik werkzaam ben.

De eisen, die de werkgroep aan de ‘Makkelijk lezen’ boeken stelt zijn ook van die aard, dat ze geschikte boeken voor deze groepering uitsluiten. Vooral anderstaligen vragen om heel andere boeken. Ze komen meestal uit culturen waar beeldspraak, spreekwoorden, gezegdes een essentieel onderdeel van hun literatuur vormen. De taal moet gevoelens en gedachten uitdrukken. De taal moet beeldend zijn. Een mooi voorbeeld is het boek Het zwarte visje van de Iranese schrijver Samad Behrangi. Dit verhaal is in Iran bekend bij alle kinderen en volwassenen en wordt steeds weer doorverteld, ondanks het feit dat het boek op de zwarte lijst staat. Zo'n boek zou nooit in aanmerking kunnen komen voor een ‘Makkelijk lezen’ vignet. Want het voldoet niet aan de eisen die de werkgroep stelt, het beschrijft geen alledaagse situaties in eenvoudige bewoordingen, het biedt geen actie en avontuur in een niet-opwindende taal, het bevat fantasiebeelden en poëzie. Ik ben geen psycholoog en de werkgroep zal wel werken met maatstaven, die zij verantwoord vindt, maar waarom zo zouteloos, zo weinig inspirerend. Hebben mensen met taalachterstand geen dromen, geen fantasieën, geen nachtmerries, geen problemen? Als ik het boek Mijn dappere moeder van Halil Gür lees, blijkt hij in staat te zijn om in eenvoudige bewoordingen een prachtig portret te schetsen van zijn moeder, zonder in clichés te vervallen.

De boeken die verschenen zijn voor Nederlandse semi-analfabeten lijden aan hetzelfde manco als de ‘Makkelijk lezen’ boeken. De uitgaven zijn literair beneden peil en stimuleren mensen niet tot creatief taalgebruik. Ik vindt dat men ook aan boeken voor mensen met een geringe taalvaardigheid (zowel kinderen als volwassenen) literaire eisen moet stellen. Een inspirerend taalgebruik kan en moet de leesmotivatie verhogen. Ik heb het idee dat daar te weinig naar gestreefd wordt. Jetty Krever is een van de weinige auteurs, die er in slaagt om haar boeken voor kinderen tot leven te laten komen en ze een behoorlijk literair gehalte te geven.

[p. 245]

Leesboeken voor anderstaligen

De kinderboeken en de boeken voor volwassenen in onze uitleenbibliotheek zijn een persoonlijke keuze. Het zijn verhalen, die aan onze maatstaven voor een goed boek voldoen en die tevens geschikt zijn om door volwassenen gelezen te worden. Bijvoorbeeld:

-	De Zelf-serie; Fotoboeken met weinig tekst, ontwikkeld voor geestelijk gehandicapten. Deze boeken geven informatie over alledaagse situaties: telefoneren, openbaar vervoer, bibliotheek, inkopen doen. Uitgave: NBLC.
-	Verhalen die aansluiten bij de herkomstlanden: fotoboeken met teksten over bijvoorbeeld China, Egypte, Zuid-Afrika, Spanje; uitgaven van het Wereldvenster.
-	Verhalen van auteurs uit de herkomstlanden of van auteurs die zich verdiept hebben in de problematiek van andere culturen, zoals Het verliefde wolkje van Nazim Hikmet (Turkije), Gekke Mustafa en Mijn dappere moeder van Halil Gür, 24 rusteloze uren van Samad Behrangi (Iran), Niet bang zijn, Maria van Anatol Feid (Chili), Wonen in een glimlach en Orkaan van Sonja Garmers (Nederlandse Antillen), Brieven van Soead van Marion Bloem (Marokko), Filiz en Geen weg terug van Geertje Gort (Turkije), en Doeriejeeh van Elly van Wijmen.
-	Informatieve boeken over verschillende onderwerpen.
-	Diverse verhalen van auteurs als Guus Kuijer, Dolf Verroen, Henk Barnard, Imme Dros e.a.

Leesboeken voor de opstapcursus

Het leesonderwijs in de opstapcursus is gericht op kennismaking met literatuur en vaardigheid in het lezen van kranteberichten, artikelen en informatiemateriaal.

Nu is de technische leesvaardigheid van de meeste cursisten vrij laag. Ze zijn over het algemeen niet gewend om veel te lezen. Ook hun woordenschat en begrippenapparaat is beperkt. De technische leesvaardigheid kan alleen vergroot worden door véél oefening. Naarmate de aangeboden leesstof interessanter is voor de lezer, voelt hij er meer voor om zich in te spannen.

De eerste stap is: de bedreiging van zoveel pagina's tekst weg te nemen door een juiste dosering. De uiterlijke verschijningsvorm is heel belangrijk: omslag, lettertype en lay-out.

Als opstap naar de literatuur voor volwassenen, bied ik de cursisten kinderboeken aan, die ze het verschil laten ervaren tussen lectuur en literatuur.

Het zijn kinderboeken van gerenommeerde schrijvers, die zowel voor de jeugd als voor volwassenen schrijven. Een goed voorbeeld daarvan is de reeks pockets, die uitgegeven is door Leopold. Het zijn herdrukken van belangrijke kinderboeken uit de Wereldliteratuur, aangevuld met enige eigentijdse verhalen, zoals: Dag van de Koningsakker van Erik Haugaard, Silas en de zwarte merrie en De luipaard van Cecil Bødker, Milena van Jan Prochazka, Ben is dood van Jan de Zanger, en De Biggeman van Paul Zindel.

Deze boeken brengen de cursisten in aanraking met goed geschreven verhalen, een goede karaktertekening en een goede verhaalopbouw. Voor de meeste onder hen zijn deze boeken nog erg moeilijk. Het kost ze veel inzet om zich in te lezen en de spanning vast te houden. Lezen is nu voor hen geen ontspanning, maar inspanning. Het is kennismaken met een cultuurvorm die de nodige inzet vraagt, maar je ook verrijkt. Met veel stimulans en enthousiasme van de leerkracht en de nodige motivatie van de cursist moet het lukken dat deze vorm van lezen ook echt leesplezier met zich meebrengt. Mijn ervaring is dat dat bij een aantal cursisten ook zo werkt.

De tweede stap is het lezen van de zogeheten Budgetpockets, literatuur in eenvoudige uitgaven. Enkele titels daarvan zijn: Uit het leven van Keetje Tippel van Neel Doff, Een snoek als veerman van Anton Koolhaas, Nee, heb je van Renate Rubinstein, Een glazen brug van Marga Minco.

Het tijdschrift Diepzee is ook een bron van materiaal, die aansluit bij deze kennismakingservaring. Vooral poëzie vindt veel weerklank. Het prettige van Diepzee is, dat het tijdschrift ook een brugfunctie nastreeft. Het laat mensen kennismaken met verschillende vormen van literatuur en tevens van benadering. Jammer voor ons is, dat de thema's niet altijd aansluiten bij de interesse van volwassenen, maar duidelijk gericht is op jongeren.

Samenvattend kan ik zeggen dat jeugdliteratuur zeker wel bruikbaar vind voor basiseducatie. Door de eisen die er gesteld moeten worden aan goed leesonderwijs voldoen echter maar een beperkt aantal kinderboeken. Helaas beantwoorden de ‘Makkelijk lezen’ boeken over het algemeen niet aan de gestelde norm.

De behoefte aan geschikt leesmateriaal is echter groot. De LAT- en de Sleutel-reeks laten bijvoorbeeld zien dat er mogelijkheden zijn. Het zou prettig zijn als het niet alleen blijft bij korte verhalen en teksten, maar dat deze uitgebreid zouden worden met romans, poëzie en interessante artikelen.

Er zijn erg veel honden in Nederland.
Misschien zijn er te veel honden.
Overal ligt hondepoep.
Op de stoep ligt hondepoep.
In het gras ligt poep.
Op de straat ligt poep.
Overal ligt hondepoep!

Mustafa denkt: ‘Het weer is lekker:
het is droog, de zon schijnt en de lucht is blauw’.
Hij pakt de telefoon en belt zijn vriend.
Ze gaan samen naar de stad en ze drinken koffie in een café.
Twee uur later komen ze weer buiten.
De lucht is nu grijs en de zon is weg.
Het regent. Het regent hard zelfs.
‘Verdomme, het is altijd rotweer in Nederland’, zegt Mustafa, ‘het regent hier altijd’.
Ze gaan naar huis.
Ze zijn nat, vies en ze hebben het koud.
Dat rotweer in Nederland!!!

Uit: LAT-niveau 1.