Leesgoed. Jaargang 15

Goed gelezen
Uit de B-kast
Door Joke Linders-Nouwens
Boeken voor lezers van 8-12 jaar

Lezen is een zeer gecompliceerde bezigheid. Het gaat verder dan herkennen en decoderen. Tussen tekens, klanken en de betekenis ervan bestaan relaties die bovendien in een onderling verband staan tot elkaar en aldus verwijzen naar zaken buiten de tekst. Alle kinderen moeten zich dat ingewikkelde proces eigen maken.

Anders kunnen zij, zoals Roald Dahl dat zo simplistisch stelde bij de uitreiking van de Griffels en Penselen, de wasvoorschriften op het pak waspoeder of de instructies van de boormachine niet begrijpen.

Bij de meeste kinderen verloopt dat leerproces zonder al te grote moeilijkheden.

Toch lijkt de groep kinderen die het lezen maar niet onder de knie krijgt, evenredig aan de groeiende aandacht voor dit probleem groter te worden. Uitgevers en opvoeders maken zich daar terecht zorgen over en zoeken naar formules voor het opheffen van dat probleem. Series makkelijk te lezen boekjes worden ontwikkeld: brave, knappe, verantwoorde boekjes met verantwoorde zinnen en woorden erin, met een beperkt aantal lettergrepen en woordstructuren, en inhoudelijk aangepast aan de belevingswereld van de beoogde doelgroep. De resultaten van al die zorg vermogen echter zelden de vleugels der verbeeldingskracht in beweging te zetten. Dat betekent dat deze lezers niet veel verder zullen komen dan decoderen; dat de rijkdom van de literatuur voor hen vaak een gesloten hoofdstuk zal blijven.

Wie bij zichzelf nagaat hoe hij of zij heeft leren lezen, zal zich maar weinig kunnen herinneren van het technische leerproces, maar des te meer van de verrukking van ‘ik kan lezen’. Het eerste verhaal dat iets voor je betekende, inspirerend werkte, spanning, herkenning of emotie opriep, een gevoel dat je kende van eerdere voorleeservaringen, maar nu dankzij eigen inspanningen!

Wie nooit door een tekst gegrepen wordt, zal - alle goede bedoelingen ten spijt - niet verder komen dan technisch decoderen. Plezier in lezen, verwondering om wat taal vermag, kan alleen ontstaan als de betovering van de tekst aan den lijve is ervaren. Vandaar dat ik me voor dit nummer wil concentreren op de betoverende werking van taal die alleen dankzij het samenspel van vorm en betekenis tot stand kan komen.

Zwijsen, de uitgeverij die onvermoeibaar op zoek is naar materiaal dat de leesbereidheid van kinderen vergroot en daarom menig makkelijk-lezen-boek in haar fonds stopt, heeft een serie Taalverhalen op de markt gebracht. De ideeën zijn uit de koker van Robert Francissen en de illustraties in Een raar verhaal, Streng geheim en Popstory van Jan Jutte en Georgien Overwater (Zwijsen, ƒ 14,75 / Bfr 295, docentenmateriaal ƒ 10,- / Bfr 200).

‘Eigenlijk zijn alle verhalen taalverhalen. Alle verhalen zijn van taal gemaakt. Maar deze Taalverhalen gaan ook over taal. Over hoe taal in elkaar zit en wat je ermee kunt doen’, aldus de toelichting op de achterflap. En vervolgens laat deze cursus - want dat is het - zien dat er meer kan staan dan wat er staat, dat taal soms net een puzzel is waarin je van alles kunt ontdekken: eigenaardigheden van mensen en voorwerpen of produkten, rijmklanken, overeenkomsten en verschillen, geheimen etc. Er staan suggesties in voor woordspelletjes, voor verzamelingen en voor geheimschriften en dat alles om oog en oor te krijgen voor de raadselachtige betovering van taal. Opperlandse spelletjes met het omdraaien, inkorten en aaneenrijgen van woorden en dubbele betekenissen. Leuk om in de klas of bibliotheek te gebruiken met groepen kinderen.

Om 't gedicht van Jan van der Wouw en E. Coehorst (Zwijsen, ƒ 24,75 / Bfr 495) is ook een cursus, 'n wegwijzer poëzielezen in de basisschool. ‘Om het kind poëziegevoelig te maken wordt er om 't gedicht heen een web gesponnen van activiteiten die parallel lopen met het poëtische van een gedicht’, zegt de begeleidende brief en dan storten we ons in de theorie en de praktijk van het gedichten lezen.

Laat ik het meteen maar eerlijk zeggen: ik kan niet goed overweg met zo'n cursus, ook al zitten er veel bruikbare analyses en lesmodellen in. Maar ik raak uitermate in de war als mij ‘poëtische concepten’ worden opgedrongen en tegenstrijdige uitspraken als ‘Een leergang poëzie voor de

[p. 256]

basisschool moet als doel hebben dat kinderen poëzie kunnen begrijpen en aanvoelen en ervan kunnen genieten. Om dat te bereiken is op de eerste plaats nodig dat men een goed zicht heeft op wat poëzie is, dus wat poëzie tot poëzie maakt’ met in de volgende paragraaf ‘Wat poëzie precies tot poëzie maakt, is niet in absolute termen aan te geven...’ Jammer, dan gaat de leergang dus niet door. De auteurs voegen daarom snel aan het voorgaande toe: ‘Wel kan men een aantal kenmerken noemen.’ Ja, dat leerden wij vroeger op school ook al. ‘De lengte van de regels van een gedicht worden door de dichter bepaald en niet door de bladspiegel’ en ‘gedichten rijmen vaak’. Of berusten die uitspraken ook op poëtische concepten? Het aardige van de benadering van Van der Wouw en Coehorst is dat het poëtische niet alleen via de vormaspecten van gedichten aan bod komt, maar wordt opgesplitst in muzikaliteit, emotionaliteit, verdichting, waarneming en taalverschuiving. Het gaat me in het kader van deze rubriek te ver om dat allemaal uit te diepen (zie ‘In naam van het alfabet’ van Piet Mooren in Leesgoed 1988/5), dan moet ik dat boekje overdoen. Laat ik volstaan met te zeggen dat de lesideeën en vooral de selectie gedichten ook zonder de opgeblazen theorie kunnen functioneren.

Willem Wilmink heeft zich inmiddels een grote reputatie verworven met zijn schriftelijke cursussen poëzie. Na drie delen vooral op vormkenmerken toegespitste analyse, maakte hij nu een spoedcursus gedichten schrijven. Daarin breekt hij een lans voor het gelegenheidsgedicht, het gedicht als gezelschappelijk element dat je met behulp van rijm, ritme en versschema's veel vlugger in elkaar kan zetten dan je zou denken. Een goed idee en een goed technisch hulpmiddel zijn daarbij het belangrijkste. Ook Vandaag is het de grote dag (Van Holkema & Warendorf, ƒ 14,90 / Bfr 298) bevat weer veel inspirerends, al was het alleen maar omdat je onder de regels voortdurend Wilminks aanstekelijk stemgeluid hoort klinken. Als een onvermoeibare bovenmeester weet hij uit te leggen wat waarom volgens hem leuk, bijzonder of knap is. Hij pleit voor het ‘gezellige’, rijmende gedicht zonder de individueelste expressie van de individueelste emotie te verzaken. Het aardige van zijn eigen voorbeelden is dat zíjn individuele emotie het beste in metrische rijmklanken tot uiting lijkt te komen. Toch moet deze spoedcursus met iets teveel spoed geschreven zijn. Hij bevat weinig voorbeelden en verwijzingen vanuit een kinderlijke belevingswereld, en voegt aan de eerste drie delen weinig nieuws toe. De tips zijn meer voor volwassenen dan voor kinderen bedoeld en zullen het beste gedijen in handen van vaardige meesters en juffrouwen die een lesje gedichten schrijven willen voorbereiden. Gedichten zouden wat de vorm betreft gerust een plaatsje kunnen krijgen in de makkelijk-lezen-boeken. Versregels zijn immers niet al te lang, vullen praktisch nooit de gehele paginabreedte en bovendien zijn de meeste gedichten tamelijk kort. Toch kom je ze zelden tegen in de makkelijk-lezen-boekjes. Begrijpelijk, want de meeste gedichten blinken niet uit door enkelvoudige betekenis. Integendeel, zowel de rechtstreekse verwijzingen naar de opgeroepen wereld als het geheel van beeldspraak, klank en ritme zijn doorgaans behoorlijk gecompliceerd. Maar ook hier geldt dat de mate van betovering doorslaggevend is voor de toegankelijkheid. Annie M.G. Schmidt is daar een meester in. Zij weet eenvoud te paren aan dubbelzinnigheid, helderheid aan betovering, maar er komen steeds meer dichters die voor kinderen poëzie tot leven kunnen brengen. Het betoverendste uit de zes dichtbundels die de laatste maanden op de markt verschenen, is een boekje van Ted van Lieshout (Leopold, ƒ 19,90 / Bfr 398).

Alles eraan intrigeert. De titel Och, ik elleboog me er wel doorheen, de tekeningen (gewassen pentekeningen plus uitleg hoe je die kan maken!), de achterflaptekst: ‘Gedichten zijn cadeautjes die je uitpakt door ze te lezen. Soms lijken ze ingewikkeld dichtgeplakt, maar het kan gebeuren dat je ineens iets uitpakt wat je zelf al eens gedacht, gevoeld of meegemaakt hebt. Zo herken je wat het is. In dit boek is het twintig keer uitpakken geblazen. Wat ga je doen? Scheuren of voorzichtig peuteren? Allemaal in één keer of langzaam, gedicht voor gedicht? Of laat je ze nog even dicht?’ Een heldere mini-cursus over wat een gedicht is, lijkt me.

De derde bundel na Van verdriet kun je grappige hoedjes vouwen en Als ik geen naam had, kwam ik in de Noordzee uit bevestigt de poëtische kwaliteiten van Ted van Lieshout. Hij weet herkenbare kinderervaringen waarvoor hij vaak terugkeert naar zijn eigen jeugd, op adekwate wijze vorm te geven. Hij is zowel geheimzinnig als verstaanbaar. ‘Dat ik een baby was ben ik vergeten / Ik wil het liever niet meer weten, want / schaam me dood dat ik gretig lurkte aan / de borsten van mijn moeder (Beetje eng) // Ze vond het niet erg, zegt ze. (“Wel fijn”) / Maar ik weet beter. Vroeger wist ik nog / niet wat houden van was; tegenwoordig / drink ik melk liever uit een glas’.

Hier vermengden zich ervaringen uit de kindertijd (waarvan je vervreemdt) met ervaringen van volwassenen (waar je als kind naar toe groeit). Van Lieshout vond daar een vorm voor die mooi klinkt en je aan het denken zet. Fraai vind ik ook de gedichten ‘Twee honden’, ‘Floortje’ en ‘Twee honden, Birgit’. Hierin vertelt Van Lieshout over kleim maar wezenlijk leed als afstand doen van een geliefd huisdier. ‘Onze hond is van de dood gestorven / Ze moest een spuitje voor de slaap.’ Twee prachtig ritmisch verlopende regels die een wereld van verontwaardiging openbreken. De derde regel ‘een tweede tegen het ontwaken’ is iets minder goed gelukt vanwege het weinig functionele accent op het. ‘Kerststemming’ is een prachtig voorbeeld van een uitpakgedicht. Wat vind je bij het uitpakken ervan? De sfeer van kerstmis met kaarsjes én de verveling. Het merkwaardige verhaal van een moeder die een kindje baart zonder dat ze een bolle buik had. Is het kerstverhaal bedacht vanwege de boodschap of zit er waarheid in? Niets is meer zeker in deze wereld zelfs niet de reden van mijn bestaan, lijkt de auteur hier te zeggen. Maar in ‘Moeders’ biedt hij de noodzakelijke troost voor al die onzekerheid. ‘Moeders willen verjaardagen overslaan / (op cadeautjes na) maar jaren kwijt. / Ik elleboog me haar voorbij: dag mam, dag kleine meid.’ Het liefste citeerde ik alle twintig cadeautjes om te laten zien hoe groot de betovering van Van Lieshouts gedichten kan zijn.

Achter de verte van Bas Rompa en Neem nu een paardebloem van Valentine Kalwij zijn twee nieuwe deeltjes in de fraaie Zonnewijzerreeks van uitgeverij Holland (Holland, ƒ 9,90 / Bfr 198 per deel). Rompa's gedichten zijn voornamelijk beschrijvend. Ze vertellen braaf wat je kan zien en welke gevoelens daarbij zouden kunnen

[p. 257]

horen: een vlieger in de lucht, een paardebloem, de was aan de waslijn, een ballonnenwedstrijd. Net iets te vaak zijn cruciale zinnen flauwe rijmsels ‘Het is lief maar ook wel raar / ze zijn alleen en bij elkaar’ of ‘Koeien kunnen niet gaan schuilen. / Ik kan daarom bijna huilen’ en er is te weinig toverkracht. De laatste vijf gedichten, ‘Winterdood’, vormen een cyclus en handelen over ziekte, dood en begrafenis van de vader. Het uitgesproken gevoel is sterker dan in de verhalende gedichten daarvoor, maar gedichten over hetzelfde onderwerp in Van verdriet kun je grappige hoedjes vouwen van Van Lieshout waren ontroerender, hadden meer geheimen in zich.

De gedichten van Valentine Kalwij passen in de traditie van de vrije, open versvorm en zijn te herkennen aan een sterk beeldend karakter. Ze groepeerde haar gedichten in drie afdelingen. In de eerste staan zeven verzen over zien en kijken. Over het leven als een schilderij. In de tweede bevinden zich drie gedichten over het thema luisteren, horen en muziek. In de laatste veertien gedichten komt het alledaagse aan bod. Herkenbare gevoelens, angsten en ervaringen als bang zijn in het donker, griep hebben, de waarheid is zo'n vreemd gebied. ‘Met Marcel in de buurt / kan een mens niet denken / hij zit niet stil / hij kwettert / als een mussemannetje in april / dat onverwijld / iets van een wijfje wil / en evenzeer...’ Of ‘Wanneer / was de eerste keer / dat je dacht aan morgen jarig / zonder huppel door je bloed.’ En ‘Dokter / schroef mijn hoofd eraf / en haal mijn hart eruit / en leg ze zolang / maar in een la / later wil ik graag / wel weer wat leven / maar nu / kan ik het even / niet meer aan / toe dokter / schroef mijn hoofd eraf / en haal mijn hart eruit / dat ik even / niet hoef te bestaan’. Stuk voor stuk gedachten om bij stil te staan, verteld in een taal die door een klein beetje tegendraadsheid iets nieuws oproept.

Memorie van Dendooven (Dedalus, ƒ 18,90, Brf 378) bevat een serie lelijk getekende foto's met daarbij rijmende beschouwingen over de vergankelijkheid van het leven. ‘Seconden uit een kindertijd, met verbeelding aangelengd’ volgens de achterflap. Maar het kindbeeld in deze verzen is te zeer gekleurd door de ervaringen van volwassenen om nog boeiend of interessant of herkenbaar te kunnen zijn voor kinderen. Let maar eens op de toon in Watersnood ‘Moet je me zien treuren in dat teiltje / M'n tranen gaan voorgoed verloren / in die lauwe liters nattigheid / 'k Ben nog slechts een drijfnat dweiltje en in mijn ingezeepte oren / fluistert mams: ‘Wees moedig, meid’. Hier is een volwassene aan het woord die geen voeling meer heeft met de kinderziel.

Jan 't Lam biedt in Misschien ben jij 't wel (Leopold, ƒ 24,50, Bfr 490) korte vrije verzen waarin hij de levensgang van een mens de revue laat passeren. Vanaf geboren worden via de wereld inkijken en de eerste stapjes doen tot aan ouder worden. Ik vind een dergelijke spanningsboog al wat erg veel voor kinderen, maar de verwondering over dat alles is hier opnieuw te weinig vanuit een kinderlijk perspectief. Jan 't Lam maakt het zijn publiek wel makkelijker dan Dendooven doordat hij bewust koos voor weinig woorden. Zijn verzen laten zich het beste karakteriseren als versregels die op onverwachte en daardoor spanning oproepende momenten overlopen van de ene regel naar de anderen ‘Waar? / Daar / precies / in het midden / van de wereld / - dat land / die stad / die straat / dat huis / daar keer ik steeds terug / Hier woon ik dus / zoek je me op?’. Wel toegankelijk dus maar voorspelbaar en daarom minder bevredigend. Alle ramen open (Ph. Boucher, ƒ 18,75, Bfr 375) tenslotte bevat haiku's en senryu's (de komische variant op de haiku = drie regels van respectievelijk vijf - zeven - vijf lettergrepen) van Gertrude Meyling door Marianne van Albeda op onderwerp geordend. Door die ordening ontstonden samenhangende uitspraken over seizoenen, gevoelens en belangrijke gebeurtenissen in het leven. Haiku's zijn korte, krachtige uitspraken over seizoenen, gevoelens en belangrijke gebeurtenissen in het leven. Haiku's dagen de lezer uit tot verwondering. ‘Bermgras en bloemen / langs de snelweg wuiven steeds / alle auto's na’ of ‘Drie kippen steken / de koppen bij elkaar / overleg over leg’ getuigen van een originele manier van kijken en het vermogen het geziene in een voorgestructureerde vorm vast te leggen. De verzameling is beslist niet bedoeld voor kinderen, maar bevat genoeg boeiends om af en toe uit te putten en voor veel verwondering. Misschien is het intensief werken met gedichten en dikwijls voorlezen ervan voor hen die moeilijkheden hebben met lezen een betoverende, uitdagende en dus heilzame ervaring? Andere boeken die een magische aantrekkingskracht kunnen hebben op lezers, Tante patent van Annie M.G. Schmidt, Heibel van Veronica Hazelhoff, Eten is weten van Midas Dekkers of Oef van Peter van Gestel, zullen in de volgende aflevering van Leesgoed aan de orde komen.