Levende Talen. Jaargang 1933

Wilhelm Heinse en zijn roman Ardinghello.

De belangstelling voor Wilhelm Heinse is op het oogenblik, ondanks de fraaie kritische uitgave van Schüddekopf (1902-26) en het voortreffelijke werk over hem van Jolivet (1922), betrekkelijk gering. Voor een deel is dat ongetwijfeld een gevolg van de moeilijkheid om hem in den ontwikkelingsgang van de Duitsche letterkunde zijn juiste plaats aan te wijzen, doordat hij zoowel met de rococo-poëzie als met den ‘Sturm und Drang’ en de romantiek verwantschap vertoont. Zijn meest centrale werk, de Gemäldebriefe van 1776-77 en de roman Ardinghello (1780-87), behoort tot den ‘Sturm und Drang’, maar draagt binnen het kader daarvan een zeer persoonlijk karakter.

Zijn kunsttheorie, die duidelijk door Herder is beïnvloed, culmineert in de opvatting, dat kunst niet is een nabootsing van de natuur, maar een opnemen van de realiteit in de kunstenaarsziel, die deze indrukken verwerkt en als een schepper in het klein weer buiten zich projecteert op een wijze, zooals zij alleen dat kan. Deze theorie keert ook in zijn roman, die zich veelvuldig met kunstproblemen bezighoudt, nagenoeg ongewijzigd terug.

Formeel beschouwd is Ardinghello een roman in brieven in het genre van Goethe's Werther, maar veel minder straf geconcentreerd en doorvlochten met vertellende gedeelten en gesprekken over kunst en leven. En ook wat den inhoud betreft is van eenheid nauwelijks sprake: renaissance-novelle, zeerooversroman, sociale utopie, avonturierroman en reisbeschrijving wisselen elkaar af en worden slechts zwak verbonden door de ontwikkeling van het liefdeleven van den held. De eigenlijke eenheid ligt dan ook uitsluitend in de levensbeschouwing van den schrijver, die het geheele werk doordringt en beheerscht.

Protest tegen elke binding van het individu is de toon, waarop

[p. 100]

het geheele werk is gestemd: of die binding nu het monogame huwelijk of de onnatuurlijke opvoedingsmethode van de verlichting, de staat met zijn wetten of de rede met haar geboden is. Heinse is een extreem individualist, meer nog dan Herder of zelfs Rousseau, een aesthetisch bewonderaar van de groote persoonlijkheden van de Italiaansche renaissance; en in tegenstelling met zijn tijdgenooten vrij van elke neiging tot moreele beoordeeling, een immoralist lang vóór Nietzsche. Maar, anders dan deze, concentreert hij zijn amoreele opvattingen op sexueel gebied: het geslachtsgenot, de erotische wellust is natuurlijk levensdoel zoowel als hoogste levensrecht, bij mensch en dier, en bij het nastreven daarvan is macht tevens recht. Zoo wordt voor hem, anders dan voor de romantiek, die althans persoonlijke normen kende, het ongebreideld zich uitleven van de persoonlijkheid, met name in eroticis, hoogste ideaal en de verwezenlijking daarvan vormt den inhoud van die eigenaardige slot-utopie van zijn werk, die op de eilanden Paros en Naxos een kolonie van individualisten bijeenbrengt, die met algeheele ‘emancipatie des vleesches’ en althans partiëele emancipatie der vrouw zich onder den blauwen zuidelijken hemel wijden aan de, aan geslachtelijke promiscuïteit grenzende, volledige zelfontvouwing van het individu; vroege vertegenwoordigers van wat Nietzsche in eenigszins anderen zin ‘virtù’, moralinfreie Tugend' heeft genoemd.

th.c. van stockum.