Levende Talen. Jaargang 1934

Knock.

In nummer 66, jaargang 1931, van de Levende Talen vestigde ik de aandacht op het in den titel genoemde tooneelspel van Jules Romains, omdat het mijns inziens zeer geschikt was voor onze hoogste klassen. Er was toen nog één bezwaar, n.l. dat in de uitgave van de N.R.F. dit stuk te zamen met M. Le Trouhadec saisi par la débauche in één deel voorkwam; en nu is dit tweede stuk voor onze leerlingen ongeschikt. Men liep dus de kans, dat een leerling in het door de school aangewezen boek ‘voor zichzelf’ lezend op ongewenschte manier met voor zijn leeftijd ongeschikte lectuur kennis maakte.

Dit bezwaar is nu opgeheven, dank zij de aardige schooluitgave van Meulenhoff, ingeleid door coll. dr. Premsela. Deze inleiding heeft zeker haar verdiensten; toch raakt ze m.i. niet de kern van de zaak. Men had mogen verwachten een korte uiteenzetting van

[p. 42]

het algemeen beginsel, waarop het stuk gebouwd is. Met den term unanimisme komt men niet veel verder bij onze leerlingen. Het zou verkeerd zijn Knock als een zuiver realistische comedie of als een moderne soort van Malade imaginaire te zien. Bij Romains kan men verwachten een comedie, die een gedachte wil veraanschouwelijken.

Knock zou een komische tegenstander van Le Dictateur van denzelfden schrijver zijn, zegt men. Daar zit werkelijk eenige waarheid in. Maar de ‘Dictateur’ is in veel mindere mate een dictator dan Knock. De Dictateur is niet de man, die doet denken aan den ‘Duce’ of aan den ‘Führer’; Denis is veel meer de Leider; die anderen zijn Heerschers. Denis gebruikt geweld bij wijze van pis-aller; hij is niet een minnaar van het geweld. We merken in hem ook niet veel van de joie imprérialiste; pas op 't allerlaatst komt deze ‘joie’ in 't spel, als een soort natuurlijke belooning voor de gedesinteresseerde toewijding van den held.

Bij Knock is deze joie impérialiste een grondtrek van zijn karakter. En wie hem weerstaat, moet er aan gelooven. Knock, de koele, cynische man, windt zich alleen op, als hij over Faffelens spreekt, ‘le colosse, qui se vante de porter sa belle-mère à bras tendu’, en die hem drie maanden tart, maar dan toch ook getemd is: Ça y est ... Il est au lit!

Bij Knock ook die voorliefde voor de apothese, als bij de dictators; men denke aan de bekende scène, waarin hij dokter Parpalaid een blik laat werpen op zijn domein, het stadje Saint-Maurice, waar in 250 huizen de ‘Médecine’ wordt geëerd. En 's avonds is 't nog mooier, want dan zijn de lichtjes op. ‘Et presque toutes ces lumières sont à moi!’ De zieken immers houden hun kaarsjes of hun nachtlampje brandend. De anderen slapen in 't donker, bestaan niet meer!

Knock is nauw verwant aan de dictatorsziel. Evenals Mussolini, zou hij zich kunnen beroepen op Georges Sorel. Sorel definieert op p. 182 van zijn Réflexions sur la violence de mythe als een samenstel van voorstellingen, die sterk inwerken op het instinct en een heel complex gevoelens vermag te verwekken, noodig voor een bepaald doel.

Zoo is voor Sorel bijv. de algemeene werkstaking een leuze met voldoende elementaire gevoelskracht om de doeleinden te verwezenlijken van het revolutionnaire proletariaat. Algemeene

[p. 43]

werkstaking zou zijn het ferment voor de lauwen, het bindmiddel voor allen. Het woord werkstaking alleen al wekt de nobelste gevoelens, spant ten uiterste de drijfveeren der menschelijke natuur. Algemeene werkstaking doet meer. Zij groepeert de strijders, geeft ieder van hen 't maximum van intensiteit, kleurt hun leven!

De mythe is dus de sterke stimulans der instincten en ze kan dat zijn, omdat ze, als leuze, alle details kan verwaarloozen. Men kan haar aanhangers niet heftiger prikkelen dan door naar deze details te vragen.

De waarde van de mythe bestaat niet hierin, dat zij beantwoordt aan de realiteit of zelfs maar voor verwezenlijking vatbaar is, maar of zij tot resultaat voert. 't Gaat er niet om de algemeene werkstaking philosophisch, historisch of economisch aan critiek te onderwerpen. Zij bewijst haar efficiency alleen in de praktijk. Blijkt het, dat ze het gewenscht gevolg heeft, dan moet ze worden gepropageerd, zelfs tegen beter weten in.

De mythe wordt, hoe dan ook, tot een geloof, tot een licht, in welks straling alle middelen schoon worden en alle geweld aanvaardbaar. Langs den weg der mythe worden doctrine en determinisme, alle producten van 't koel redeneerend verstand omgegoocheld tot intuïtie en spontaneïteit.

In de Fascistische ideologie propageert men de mythe natie. Alle meeningsverschillen, die zich op congressen e.a. openbaarden, bleken zich op te lossen in de begeestering gewekt door het begrip natie; alle tegenstellingen worden verzoend in de mythe Italië. De president van de rechtbank, die eens Mussolini tot gevangenschap veroordeelde wegens 't oproer in de Romagna tijdens de Settimana rossa, had 't bij het rechte eind toen hij hem toevoegde: ‘U is voor de theorie, dat het doel de middelen heiligt.’ En in zijn antwoord gaf Mussolini dit toe, want, zei hij, deze bekende Machiavellistische theorie is in eere hersteld, door de werkelijkheid van het doorleefde leven. Voor Mussolini is de nationale staat de meest geëigende mythe, die ‘in geschiedenis’ kan worden omgezet.

Ook Knock heeft zoo'n mythe gevonden. ‘Les gens bien portants sont des malades qui s'ignorent;’ dezen zin, zoogenaamd ontleend aan Claude Bernard, zet hij als épigraphe op zijn magere proefschrift: Sur les prétendus états de santé. Zooals het Fascisme de mythe natie plaatst boven het individu, zoo plaatst Knock

[p. 44]

‘la Médecine’ boven den mensch. In de 6e scène van acte III, waarin Jules Romains 't duidelijkst zijn bedoeling uiteenzet, vraagt dokter Parpalaid, die een ‘gewoon’ mensch is, met een zwak restje moreel verweer in zich, ‘Zoudt U niet denken, dokter Knock, dat ik, Uw methode volgend, zekere scrupules zou hebben?’ Waarop Knock antwoordt, met suprême onverschilligheid voor zulke scrupules: ‘Dat moet U weten!’ Maar als dan Parpalaid nader uitlegt: ‘Vindt U niet, dat, in Uw methode, het belang van den patiënt ondergeschikt wordt gemaakt aan dat van den dokter,’ dan komt er een plechtige ernst op zijn gezicht; men voelt, dat hij ‘het heilige’ in de oogen blikt en hij antwoordt: ‘Dokter Parpalaid, U vergeet, dat er een belang is, hooger dan die beide andere, namelijk, dat der Medische wetenschap.’ En beiden zwijgen ....

De monsterachtige nonsens van dit antwoord is hoogst komisch! Maar ook diep gedacht! Men zette een oogenblik in de plaats van la ‘médecine’, la ‘nation’, in de plaats van Knock, Mussolini en in de plaats van de inwoners van Saint-Maurice, het Italiaansche volk. En men overtuige zich of de verhoudingen van de comedie niet zuiver caricaturaal die van de werkelijkheid typeeren. Men herleze de heele 6e scène van acte III en oordeele of zij niet geheel verhelderd en als schitterend komisch uit dit nader onderzoek te voorschijn komt.

Moge Knock onze Hollandsche jongens tot nuchterheid tegenover mythen opvoeden!

Utrecht.

e.c. van bellen.