Levende Talen. Jaargang 1936

Aantekeningen bij 't lezen van Louis Couperus.

Ondanks zijn vriendschap met den lateren redacteur Netscher, ondanks zijn verering voor Zola, ondanks ook het feit dat hem de Nieuwe-Gids-prijs voor Antiek Toerisme te beurt viel, is Couperus' verhouding tot de tachtigers noch zeer innig geweest, noch heeft hij ook slechts een regel aan hun voornaamste periodiek geleverd.

Dat geen kleinzielige rancune over kritiek zijn verzen betreffend of een spotsonnet te zijnen koste hiervan oorzaak was, blijkt daaruit, dat hij, na 't gunstig oordeel over Eline Vere, dat alles vergeten was en De Nieuwe Gids een welwillend schrijven zond. Couperus bleef echter buiten de beweging van '80 staan; in Metamorfoze bekent hij dat 't hem niet prettig aandeed, dat de Nieuwe Gidsers zovele oude reputaties de genadeslag gaven, en hij voorspelde dat deze geduchte vernietigers ook eenmaal door 'n jonger geslacht ondankbaar behandeld zouden worden.

Wat meer is, hij neemt het in die voor onze studie belangrijke, echter literair onfraaie roman op voor de oudere, huisbakken auteurs, waarmee hij, de sierlijke, zich meer verwant voelde. Al moge voor ons de rots tussen '70 en '80 haar steilheid verloren hebben (zie Donker over Kloos en Perk), toch waren die anderen meer revolutionnair dan Couperus, wiens eerste verzen ons voortdurend aan Potgieter, wiens eerste proza ons aan Mevrouw Bosboom herinneren.

Daarmee is niet beweerd dat Couperus zonder '80 en de daarmee saamhangende Franse tendenzen zo ware geworden,

[p. 228]

gelijk we hem nu zien, wel echter dat hij z'n ganse leven 'n eenzame aparte figuur bleef, die in Metamorfoze slechts een plaats in z'n boekenkast wilde inruimen voor Hélène Swarth, en voor Borel, die hij om 't exotische ten zeerste waardeerde. Van Borel wijst vaak een lijntje naar Van Eeden. Van Eeden, in z'n jonge jaren zelf een dandy, heeft zich in z'n dagboek nogal onvriendelijk over Couperus' prachtlievendheid uitgelaten, maar Couperus deelde zijn zwak voor Tolstoï, wat in de Zantifiguur uit Majesteit wel blijkt. De toon van Psyche en Fidessa lijkt hier en daar op De Kleine Johannes II en III, hoewel hier voorzichtigheid geboden zij, wijl Andersen voor Couperus en Van Eeden veel betekende. Over Hoffmann liet Couperus zich nergens uit.

De voorliefde van Kloos en Verwey voor klassieke stof werd door hem gedeeld, maar het Noordse, 't bijna Duitse, dat de hele latere Hollandse letterkunde doortrekt, dat van 't Franse naturalisme ten onzent iets volkomen anders maakte, was Couperus 'n weinig vreemd. Kloos herinnert meermalen met enige trots aan zijn Zuidduitse voorvaders, hij vernederlandst zo voortreffelijk mogelijk de hopeloze poëzie van Wagner, Couperus vindt geen raillerende woorden genoeg om diezelfde Ring der Nibelungen te honen. De latere tachtigers hebben vermoedelijk Wagner bijna evenzeer bewonderd als de Franse tijdgenoten dat deden. De N. Gids gaf in 't begin steeds een overzicht van de Revue Wagnerienne.

Wagner heeft zeer veel voor de literatuur betekend, Baudelaire is de eerste Fransman die hem vol vuur verdedigde en speciaal in Frankrijk ontstond juist uit 't dat-wat-je-niet-hebt-gevoel 'n schier religieuze cultus voor den Duitsen meester van 't kabaal. Onder Couperus' vrienden waren veel Wagnerianen. Dat kon haast niet anders, wijl in die dagen de massa het wagnérisme verfoeide en veel kunstenaars van Baudelaire tot Mallarmé en Verlaine op Wagner hun program baseerden.

Barrès beroept zich in zijn Nieuwe-Gids-opstel op de suggererende kunst, 't vage, aanduidende, dat van Wagner zou zijn uitgegaan. Jaeckel in zijn geschrift over Wagner's invloed in Frankrijk vindt zelfs in de cyclus Le Culte de Moi Wagnerelementen en 't verwondert ons dan ook niet dat Van Deyssel in zijn Heroische Bladen Het Ik en later Van Booven in zijn Fraaie Comedie door deze gevoelssfeer blijken aangetast.

[p. 229]

Van Deyssel overigens vertaalde Akedysseril, 'n Wagneriaans geschrift van den Wagnerenthousiast Villiers de l'Isle Adam, wagnerisme dus uit de tweede hand. Behoort ook Cola Rienzi van Verwey tot deze sfeer? Hij was anti-Nietzsche. Ook Huysmans, de vriend van Ary Prins, was 'n aanbidder van Wagner, wat zeer aannemelijk is, daar hij volkomen onmuzikaal moet zijn geweest. Gide, wiens overeenkomst met Couperus ik elders beschreven heb, iemand uit 't milieu van al die enthousiasten, wendt zich al vroeg van Wagner af, hoe sterke Duitse sympathieën hij overigens bezat.

Gide was Nietzschéen, en dat is ook Couperus zonder wellicht veel van dezen groten filozoof te hebben gelezen. Op pag. 86 van Eline Vere stelt hij ons Eline's leraar, 'n oude brompot, voor als Wagneriaan, maar hij zelf houdt 't met Eline en de Zuidelijke opera. Als hij later te München de Wagnerfeesten bijwoont, tracht hij zo feestelijk en onpersoonlijk over zijn muziek te praten, om des te scherper (hij die nimmer kritiek wenste te oefenen) de literaire pretenties van dien lawaaierigen Teutoon te ontmaskeren. Als hij later de opera heeft overwonnen, luistert hij wel nog naar Verdi, voor wiens gratie hij nog gevoelig is, hij had echter 'n afkeer van de malle germaanse goden, (waarvan zijn vriend Emants toch nog 'n kritische Godenschemering schiep). Alle mystische zwijmel was den klaren Latijn antipathiek en hij gebruikt de germaanse helden dan ook slechts ironisch in zijn Zwevende Schaakbord.

In 'n rede van Prof. D. Cohen trof mij de volgende zinsnede: ‘In Couperus is een der Ouden weer opgestaan.’ Het is inderdaad als we zijn antieke epopeeën lezen, alsof hij overal bij is geweest. ‘Hij heeft de Oudheid niet geheel begrepen,’ zeide Cohen, hij heeft alles aanschouwd, gelijk de aristocratische geschiedschrijving dat deed: vanuit een aristocratisch oogpunt, hij heeft iets, niet alles gezien van 't bezitloze volk met zijn onmetelijke ellende.

Ook hierin dus gelijkt hij op Van Deyssel en Kloos, ook zij zagen de wereld Horatiaans-hooghartig en soms wreed, maar toch waren Kloos en Van Deyssel moderner, de man Couperus was 'n verdwaalde, geenszins een der Ouden maar 'n figuur uit de Renaissance, 'n Nietzscheaanse Uebermensch, 'n Burckhardtse condottiere in ons triest regenachtig klimaat, 'n moordenaar, 'n hetaere, 'n dief, 'n prelaat, 'n koning en 'n komediant.

[p. 230]

Bij elk woord vallen me nieuwe vergelijkingen in met tijdgenoten, ook Verwey was 'n toneelspeler, maar Couperus' wezen was tot in 't oneindige geschakeerd. Hij is, in 't kort gezeid, onze grootste romanschrijver en ik hoop niemand te kwetsen, als ik schrijf dat hij 'n Shakespeariaanse visie op de mensen had.

Van meer belang dan zijn tijdgenoten waren voor hem de oudere Hollandse auteurs. In Mevrouw Bosboom moet 't hem getroffen hebben, dat haar psychologisch inzicht haar reeds veroorloofde 'n sympathiek misdadiger te schilderen in een tijd en in 'n land waar zulks uit 'n zo deugdzame pen wel 'n unicum mocht heten. Bij Couperus zullen deugd en ondeugd door elkander vloeien.

Voorts dunkt 't ons, dat Amazone van Vosmaer in hem wel 'n gelijke drang moet hebben losgemaakt als in Vosmaer zelf soms geleefd had. Hij herdenkt den man en het boek vluchtig in Reisimpressies (pag. 112). Carel Vosmaer is, meer nog dan 'n voorganger van '80, de schakel in de lijn die van Hemsterhuis via Wiselius naar den besten belever der antieken, Couperus, gaat. Vosmaer bewonderde Ouida en ook Couperus deed dat vooral vroeger. Door haar leert hij 't Italiaanse landschap liefhebben. Als we haar essays Views and Opinions doorbladeren, is 't of we 'n ernstig-verontwaardigden, maar orthodox-heidensen Couperus passatistisch de oude tijd horen prijzen en de nieuwe om zijn lelijkheid horen vervloeken.

Reeds uit de eerste verzen blijkt Couperus' sterk visuele aanleg, daarom doen ze me hier en daar denken aan de Emaux et Camées van Gautier, den man ‘pour qui le monde visible existe’. Beelden en schilderijen hebben hem altoos ten zeerste geïnspireerd. Nu behoeven 't niet altoos werken van grote kunst te zijn, die op de literatuur van invloed zijn. Denken we slechts aan 't gekleurde bidprentje dat Verlaine tot Sagesse heeft gebracht, maar Verlaine was bij uitstek 'n muzikaal dichter van vage stemmingen, minder plastisch gevoelig dan Couperus, die ook vooral in latere jaren de gave des onderscheids in zake schilderkunst bezat. Brachten niet Japanse prenten hem tot zijn fraaiste werk Het Snoer der Ontferming? Als hij de echte buste van Heliogabalus ziet, moet hij ronduit bekennen ze lelijk te vinden en daarom zal 't aanschouwen van The Roses of Heliogabalus van den idealizerenden Alma Tadema (die men zo vaak met den jongeren Couperus in verband brengt, hoewel hij

[p. 231]

meer bij Vosmaer, Couperus' voorganger in de liefde voor de abusievelijk voor zonnig gehouden Oudheid, past), hem meer gegeven hebben dan de door hem verworpen kop van den zonnekeizer. De opschrijver van deze losse notities is zich maar al te zeer bewust problemen aangesneden, doch geenszins opgelost te hebben, problemen, zoals de Wagnerkwestie, waarover onlangs naar aanleiding van Gorter door Mevr. Langeveld reeds werd geschreven, die o.i. even belangrijk als moeilijk is om in zijn détails te beschrijven en in zijn geheel te overzien.

J. HIEGENTLICH.