Levende Talen. Jaargang 1938

Ferdinand Brunot.

Door het heengaan van Ferdinand Brunot heeft de Franse wetenschap een zeer zwaar verlies geleden, dat nog lang zal worden gevoeld, zowel in de kring zijner vakgenoten als daarbuiten, want ook aan de maatschappij en aan de Universiteit heeft hij een groot deel zijner werkzaamheid gegeven. Maar voor de lezers van dit tijdschrift is hij in de eerste plaats de geschiedschrijver van de Franse taal en de voortreffelijke, wijden juistziende grammaticus en taalpedagoog. Zijn invloed toch heeft zich niet beperkt tot wetenschappelijk onderzoek; ook

[p. 89]

voor het onderwijs in al zijn geledingen heeft hij grote belangstelling gehad.

Aan een hervorming van het onderwijs in de moedertaal op de lagere school was een in 1909 verschenen studie gewijd, L'enseignement de la langue française, ce qu'il est, ce qu'il devrait être dans l'enseignement primaire, waarin een college over methodologie, in 1908 en 1909 aan de Sorbonne gegeven, is samengevat. Hij stelde daarin de misstanden aan de kaak van het spraakkunst-onderricht aan jonge kinderen. Toenmaals heersten op de Franse scholen nog de zinsontleding (en welk een!) en was er de dogmatische grammatica oppermachtig; Brunot wees aan hoe daarin verbetering kon worden gebracht. Spraakkunst moet op de lagere school niet ter wille van haarzelf worden onderwezen; in plaats van wijsgerige begrippen, die jonge leerlingen toch niet vatten, geve men hun inzicht in hun eigen taal en, met langzame opklimming, in de algemeen beschaafde taal, voor zover zij deze niet reeds beheersen, en de geschreven taalvorm. Om de woordenschat uit te breiden, moet de onderwijzer het woord niet losmaken van de zaak die het uitdrukt, en dus beginnen met voorwerpen en begrippen die de leerling reeds bekend zijn. Dit kostelijke boekje is kenmerkend voor de hartstocht waarmede Brunot opkomt voor wat naar zijn overtuiging de waarheid was; het was de bekroning van de Méthodes élémentaires die hij met Bony had samengesteld en die van 1903 tot 1908 waren verschenen. Drie en twintig jaar later toonde hij zich opnieuw een strijdvaardig verdediger van gezonde taalopvattingen, in de felle kritiek waarmede hij de Spraakkunst hekelde die de Académie française het onzalige denkbeeld had gehad onder haar auspicieën te doen verschijnen; deze Observations sur la Grammaire de l'Académie française zijn ingegeven door diepe verontwaardiging over een werk dat, inderdaad, aan achterlijkheid en miskenning van de uitkomsten der wetenschap weinig te wensen overliet.

Het grote werk dat Brunot in 1922 deed verschijnen, La Pensée et la Langue, de rijpe vrucht van een cursus die hij jaren lang aan de Normaalschool voor leraressen te Sèvres had gegeven, reikt door opzet en omvang verder dan de school. De grote waarde ervan ligt in de consequentie waarmede een juist gronddenkbeeld erin wordt uitgewerkt. Zal de spraakkunst zijn wat zij moet wezen, dan moet zij zich aanpassen aan de taal

[p. 90]

in haar soms grillige vormen; zij is niet iets vooraf bestaands, maar wordt geboren uit de studie ener bepaalde taal. Categorieën, als het zelfstandig naamwoord, het verbum, hebben geen waarde meer als middel tot systematisering van de taal; het criterium volgens hetwelk de taalfeiten moeten worden gerangschikt, is de gedachte die door elk ervan wordt uitgedrukt. Door de taalmiddelen waarmede wij een begrip, een verhouding in de geest van de hoorder oproepen bijeen te plaatsen, krijgt men een inzicht in het levende werk van de taal, die men daarbij als het ware aan de arbeid ziet.

Evenwel, al stelde ik hier Brunot's verdienste als taalleraar voorop, toch mogen wij niet vergeten dat hij in de eerste plaats taalgeleerde was, en als zodanig een ereplaats in de wetenschap heeft ingenomen, tevens een geheel eigen plaats. Hoewel goed kenner der oude taal, heeft hij op het gebied der Franse klanken vormontwikkeling geen detailonderzoek verricht; hij had behoefte aan grote lijnen; zijn geschriften zijn breed opgezette studies over omvangrijke onderwerpen. Reeds vroeg heeft het denkbeeld, een geschiedenis der lotgevallen van het Frans te schrijven, hem voor de geest gezweefd. Toen hij, aan het begin zijner universitaire loopbaan, in 1887, een Historische Spraakkunst van het Frans publiceerde - die thans nog, in een nieuwe bewerking van Ch. Bruneau, wordt gebruikt - opende hij deze met een ‘Histoire générale de la langue française’; en dit zou, op het woord ‘générale’ na, de titel worden van het grootse werk dat, van 1901 tot zijn dood, is verschenen en dat hem beroemd heeft gemaakt. Het was de uitbreiding van de stof die hij had behandeld in de door Petit de Julleville uitgegeven geschiedenis van de Franse taal- en letterkunde, geschreven door een staf van specialisten en waarin de geschiedenis der Franse taal aan Brunot was toevertrouwd.

De Histoire de la langue française, oorspronkelijk geraamd op drie delen, is gegroeid tot een werk dat er vijftien telt. Zij is niet in de eerste plaats een beschrijving van de spontane ontwikkeling der klanken en vormen; naast deze wordt de invloed van schrijvers en taalminnaars op de geschreven, en in zekere mate ook op de beschaafde gesproken taal, nauwkeurig onderzocht. Maar eerst langzamerhand krijgt het werk zijn geheel eigen karakter: nadat in het IVe deel de vorming der klassieke taal was behandeld, veranderde het van opzet; het Ve was in

[p. 91]

zijn geheel gewijd aan wat in de vorige slechts onderdeel was gebleven, namelijk de geschiedenis der uitbreiding van het Frans, in en buiten Frankrijk, in de XVIIe eeuw; wij volgen er de strijd die de taal in eigen land tegen het Latijn en de dialekten had te voeren en haar langzaam voortschrijden. Het komt mij voor dat uit dit deel, voor het eerst, Brunot's volledige meesterschap over eigen gekozen materie blijkt: zijn onvermoeid bijeenzamelen van wijd verspreide gegevens, zijn meesterlijke rangschikking van met zorg gedocumenteerde feiten, en zijn talent om een samenhangend geheel te maken van wat door aard of afkomst verscheiden was. In dit deel en in het volgende werd iets geheel nieuws geboden. Het woord kwam op de voorgrond en werd bouwstof voor de geschiedenis der maatschappij: ‘la philologie sociologique’. In het IXe deel, dat loopt over het tijdvak van de Revolutie en het Keizerrijk en dat lijviger is dan welk ook der voorafgaande, is Brunot's taalstudie tot haar volle recht gekomen, omdat in de opwinding der grote omwenteling de woorden een diepere gevoelswaarde kregen, waardoor zij een kracht werden die de hartstochten opzweepte. Dit IXe deel is het laatste en, mijns inziens, het mooiste dat Brunot heeft geschreven. Het magistrale geheel naderde trouwens zijn bekroning; van hetgeen de XIXe eeuw zou hebben bijgedragen kunnen wij ons een denkbeeld vormen door het hoofdstuk dat eraan is gewijd in het werk van Petit de Julleville.

Het is een glorie voor Frankrijk zulk een uitvoerige, grondige, wel geordende beschrijving te bezitten, niet alleen van de inwendige ontwikkeling, maar vooral van de lotgevallen van zijn taal. Brunot heeft op dit werk zijn stempel gedrukt; dank zij zijn delicate schrijfkunst is dit studieboek geworden tot een boeiend verhaal. En zo zal hij in onze herinnering blijven voortleven, niet alleen als de krachtige voorvechter in de strijd tegen verouderd taalonderwijs, maar als de onvermoeid werkzame bouwmeester van een geheel eigen monument van taalwetenschap.

J.J. SALVERDA DE GRAVE.