Levende Talen. Jaargang 1939

Het Wereldbeeld, zoals men zich dat dacht in de XIII^e eeuw.

Deze voordracht is bedoeld als een overzicht van de voorstelling, die men zich in de 13e eeuw van de wereld vormde, zoals we die min of meer volledig weergegeven vinden in een aantal werken uit dit tijdperk: la Mappemonde de Pierre, les Merveilles du Prêtre Jean, le Secret des Secrets, le roman de Sidrac, Placides et Timeo en meer in het bijzonder: l'Image du Monde van Gossouin.

Deze werken danken wel mede hun ontstaan aan het feit, dat mensen, die het Latijn niet voldoende machtig waren, de behoefte gevoelden zich rekenschap te geven van de wereld, waarin ze leefden en ze dienden dus tot vulgarisering van de daarin vervatte ideeen.

Niet ieder ging daarmee accoord. Zo kent men van Philippe, kanselier van Parijs de woorden: ‘Quantum non habentes intellectum ab habentibus, tantum laici distant a litteratis’. Men vergelijke ook: ‘Le novelle antiche’ (éd.: G. Biagi; Firenze 1880 - Historiette 116).

Bovengenoemde werken kunnen niet bogen op oorspronkelijkheid. Het zijn vertalingen, bewerkingen, compilaties van Latijnse geschriften, die weer een voorbeeld vonden in oudere Latijnse werken. De stof schijnt gedurende meer dan tien eeuwen weinig veranderingen te hebben ondergaan.

Als prototypen zijn te noemen:

Plinius de Oudere: Naturalis historia.

Solinus: Collectanea rerum memorabilium, - vóór en tijdens de Middeleeuwen gevolgd door andere, als:

Beda Venerabilis: De natura rerum; Raban Maur: De Universo.

In de 12e eeuw valt een nieuwe bloei, met werken als:

Honorius: Imago Mundi.

[p. 48]

Guillaume de Conches: Philosophia Mundi.

Uit het einde van de 12e of het begin van de 13e eeuw dateren:

Gervais de Tilbury: Otia imperialia.

Alexander Neckam: De naturis rerum.

1240 Jacques de Vitry: Historia Hierosolymitana.

Daarnaast in de 13e eeuw de encyclopedische werken van:

Barthélemi l'Anglais: De proprietatibus rerum.

Vincent de Beauvais: Speculum naturale.

Voor het vervolg dient als basis de proza-redactie van l'Image du Monde van maître Gossouin (1245), uitgegeven in 1913 door O.H. Prior (proefschr. Lausanne), nauw aansluitend bij de 1e redactie in verzen, terwijl een latere 2e red. in verzen soms vrij sterk afwijkt.

De schrijver, afkomstig uit de buurt van Metz, was misschien een clerk, zeker een ontwikkeld iemand, die relaties onderhield met de Benedictijnen van Saint-Arnould de Metz en misschien te Parijs heeft gestudeerd.

De voornaamste bronnen zijn werken van: Honorius, Jacques de Vitry, Neckam, Beda Venerabilis, Ptolomeus.

In l'‘Image du Monde’ kan men onderscheiden: een cosmogonie, een geografisch- en een astronomisch gedeelte.

Het Godsbegrip: God is één, volmaakt, onveranderlijk en onbeweeglijk, terwijl toch alle beweging uit Hem stamt; uit Hem komt alles, zoals het ook tot Hem terugkeert, vertoont invloed van dat van Aristoteles, wiens ideeën werden verbreid door Albertus Magnus en Thomas van Aquino. God schiep de wereld uit liefde, opdat ook andere schepselen deel hadden aan zijn goed. Hij schonk ons een vrije wil en gaf ons de mogelijkheid om met de gaven van rede en gezond oordeel verheven goederen te winnen. Zó is de mens groter dan de engelen, die niet kunnen zondigen. Tegelijk is de mens zeer nietig en het zou dwaasheid zijn te menen, dat wij God een dienst bewijzen door niet te zondigen. Immers, wanneer onze wereld niet bestond, zou God daardoor niet lijden. Ons hoogste doel moet zijn te geraken tot begrip van God's grootheid. Hiervoor staan ons ten dienste de zeven ‘vrije kunsten’ (‘artes liberales’), uitgevonden door de oude filosofen.

Zo kunnen we weten, dat God de Natuur schiep (bij Aristoteles het principe, dat de dingen de macht gaf zich te bewegen), hier een machtig instrument, waarzonder niets kan ontstaan noch leven. Zij handelt in de hand van den Schepper, als de bijl in die van den houthakker: de bijl splijt slechts, de hand bestuurt hem. (cf. Thomas van Aquino: Summa theologica I quest. 105, ± 20 jaren later).

De wereld is rond als een bal. De hemel, geheel rond, dus de vorm hebbend, die het gunstigst is voor de overal heersende beweging, omgeeft de ether (= de zuivere lucht), die op haar beurt de vier elementen: vuur, licht, water, aarde, die elkaar concentrisch omgeven, omsluit. De aarde, het zwaarste der elementen, bevindt zich in het middelpunt der wereld. Als bewijs van rondheid van de aarde, wordt aangevoerd de mogelijkheid er rond omheen te gaan.

Om de aarde, onbeweeglijk in het middelpunt der wereld, bewegen zich in cirkelvormige banen (een opvatting, waarvan pas Kepler de onjuistheid zal aantonen) de zeven planeten: de Maan, Venus, Mercurius, de Zon, Mars, Jupiter en Saturnus.

De Maan, de kleinste der planeten, is een mooie, gladde bol, lichtgevend door de zonnestralen. De vlekken op de Maan zijn te verklaren door

[p. 49]

weerkaatsing van een deel der aarde, of ze zijn, volgens Neckam, ontstaan, toen de hele wereld iets van zijn glanzende schoonheid verloor uit droefheid over het feit, dat Adam verleid werd te eten van de appel.

De omtrek der aarde bedraagt: 22.428 mijlen; de middellijn 6500 m. De afstand van de maan tot de aarde, die 39 × 20 groot is, bedraagt 34½ × de middellijn van de aarde; die van de aarde tot de zon (166 3/20 × zo groot als de aarde) 585 × die middellijn.

Boven Saturnus bevindt zich het firmament, dat, in een voortdurende zeer snelle beweging, een zeer welluidende muziek voortbrengt. Hier zien we een laatste uitloper van Plato's mythe van de harmonie der sferen.

Aan het firmament staan 1022 sterren in 47 sterrebeelden, waarvan de 12 fraaiste een ring vormen om de planeten. Die sterren, alle op gelijke afstand van ons, zijn zeer verschillend van grootte.

De afstand van de aarde tot het firmament is: 10.066 × de diameter van de aarde = 65.429.000 mijlen. Van de geweldige ruimte, die het firmament omspant, zegt Gossouin: ‘Was de aarde 100.000 × zo groot, en bevolkt met 100.000 × zoveel mensen, die tot 100.000 jaar elken dag een nieuwen mens voortbrachten, en waren allen in het bezit van grote domeinen, dan zou dit alles slechts het kleinste deel van deze ruimte vullen.’

Zo zou ook de Hel, ‘abîme’ in het binnenste der aarde, dus ver van de Hemel geplaatst, waar de dood zijn scepter zwaait, zelfs niet vol raken, als wij allen omkwamen en dáár heen gingen.

Op het firmament volgen: de hemel der vaste sterren, de kristallijnen hemel, het empyreum en eindelijk het Hemels Paradijs, gelukzalig in alle dingen, en waarvan geen menselijk brein zich ook maar bij benadering enig idee kan vormen.

In de wereld is het verschijnsel van dag en nacht op aarde en dat van eclipsen te verklaren door de onderlinge stand van zon, maan en aarde.

Hemel en sterren, vooral zon en maan, oefenen, zoals reeds Aristoteles leerde, een zeer grote invloed uit op de aarde. Zo ontstaat het verschil der jaargetijden en de grote verscheidenheid van de wezens, die de aarde bevolken.

Op verschillende punten constateert men de invloed van Aristoteles.

We zien de wereld opgebouwd volgens het stelsel van Ptolomeus, (‘li rois Ptolemée’ zegt Gossoin, den astronoom verwarrend met een Egyptisch koning), ná Adam degene, die het meest heeft afgeweten van de ‘vrije kunsten’. De Arabische titel: Almageste, wijst erop, dat Gossouin zich waarschijnlijk heeft bediend van de vertaling van Ptolomeus' werk uit het Arabisch in het Latijn, die tegen 1230 tot stand kwam op bevel van Frederik II.

We komen nu tot de aarde, waarvan slechts ¼ deel is bewoond, geheel omringd door de zee. De ‘ligne de midi’ verdeelt de aarde in het Oosten (met het aardse Paradijs), waar de zon opkomt en het Westen, waar de zon ondergaat. Aan het ene einde van deze lijn ligt, in ‘le droit midi’, la cité d'Aaron, een geheel ronde stad, het centrum der aarde, wellicht het Arym der Arabische cosmografen, die het ontleenden aan de Hindous. De stad komt voor op Arabische kaarten vanaf de 9e eeuw; ook op die van Pierre Alphonse uit Huesca (1110) en in het Westen (waar overigens vaak Jerusalem als centrum der aarde verschijnt) vindt men de naam in de 13e eeuw. Aan het andere einde bevindt zich het Noorden, uitlopend in een berg, die de zeelieden de weg wijst (misschien Thole?).

[p. 50]

Het bewoonde gedeelte is te verdelen in drieën: naar het Oosten Azië, zo groot als Europa (van het Westen naar het Oosten) en Afrika (van het Zuiden naar het Westen) samen.

Van Europa en het bekende deel van Afrika volgt een korte beschrijving: een reeks namen van landen, soms met een of andere bijzonderheid. De grens van Europa ligt bij de Mont Geu (Grote Sint-Bernard), zodat naast Lybië en Ethiopië ook Lombardije, Gascogne, Spanje bij Afrika worden getrokken, hetgeen misschien te verklaren is door het feit, dat sommige oude schrijvers (Varro, Sallustius) en b.v. ook Gervais de Tilbury in de 13e eeuw Afrika beschouwden als een provincie van Europa. Gossouin deze mening volgend, heeft dan een ietwat willekeurige grens getrokken.

Een hele reeks eilanden in de Middellandse Zee passeert de revue, alsook Atlantis, eens groter dan Europa en Afrika samen, maar vernietigd om de zonden der bewoners en het ‘Verloren eiland’, ergens in het Westen, onvindbaar, wanneer men het zoekt, maar gevonden door Sint-Brandaan.

Over Ierland vernemen we verschillende eigenaardigheden, die men ook aantreft in de Legende van Sint-Brandaan.

Van de bewoners wordt weinig gezegd. De auteur, die blijkbaar van merkwaardigheden houdt, noemt naast monsters, die soms geboren worden, vrouwen met gezwellen onder de kin bij de Mont Geu (waarmee de kroplijders uit le Valais bedoeld zullen worden) en mensen met staarten uit Bretagne (volgens J. de Vitry uit: ‘Major Brittanica’), vermoedelijk een overblijfsel van de legende, die zegt, dat bewoners van Dorchester visstaarten bevestigden aan de kleren van St. Augustijn van Cantorbery en daarna, door hem vervloekt, veroordeeld waren staarten te dragen.

Bij het overzicht van de dierenwereld ontmoeten we hier geen grillige monsters.

De beschrijving van Azië is voor een groot deel aan het rijk der fantasie ontleend. Men vindt er het aardse Paradijs, waar 4 grote stromen: Ganges, Nijl, Euphraat, Tigris hun oorsprong vinden en dat omringd is door een gebied vol monsters, die het streng bewaken.

Na een overzicht der landstreken, met kenmerkende bijzonderheden, volgt een lange reeks van wonderlijke menselijke en dierlijke wezens (manthicore, centicore, basilisk, sciapode, licorne, griffioen enz.), die dit goeddeels onbekende werelddeel, vooral in de richting van Indië bevolken.

De bekende wereld wordt gevormd door:

Zuid-, West- en Centraal-Europa, het noordelijk en noord-oostelijk deel van Afrika en Voor-Azie. Daar omheen stelt men zich een zone voor vol zonderlinge wezens (Ethyopië, Indië, Ierland), die niet ontsproten zijn aan de fantasie der 13e eeuwse auteurs, noch aan die van hun voorbeelden. Volgens Emile Mâle gaan de meeste van deze verdichtselen terug tot Ctésias, tegen 400 voor Chr. geneesheer van Artaxerxes, koning van Perzië, die allerlei verhalen, die in Perzië de ronde deden, verzamelde en bekend maakte in de Griekse wereld, een verzameling, die een eeuw later nog werd uitgebreid door Megasthenes, die als afgezant van Seleucus Nicator, zèlf doordrong tot Benares en Patna.

Van deze wonderverhalen werden verschillende door Plinius den Ouderen en Solinus in hun werken opgenomen, om door andere schrijvers te worden overgenomen.

Deze monsters treft men ook aan in de Bestiaires, hier met symbolische betekenis. Ook spelen ze een rol in de Middeleeuwse bouwkunst. Zo ziet men op een zuil met bas-reliefs in de abdij van Souvigny o.a.: een sciapode, een mantichore, een griffioen, een licorne. Op een kapiteel te Vézelay be-

[p. 51]

vindt zich een mensenfiguur, die zich met een glazen bol tegen de dodende blik van een basilisk beschermt, vermoedelijk de strijd van den mens tegen Satan voorstellend.

Na dit overzicht komen we tot de vraag, of een werk als l'Image du Monde succes heeft gehad, dus in een behoefte heeft voorzien, een vraag die bevestigend kan worden beantwoord.

Immers: van de 1e redactie in verzen kent men 53 ms., van de 2e: 19 ms. en van de proza-tekst: 8 ms. De proza-bewerking, meermalen gedrukt in de 15e eeuw, werd vertaald in het Engels en het Hebreeuws.

Het werk werd benut door de auteurs van: Sidrac en Placides et Timeo, door Brunetto Latini voor een gedeelte van zijn Trésor, door Matfre Ermengau, de Béziers voor zijn Breviari d'Amor (1288).

De schrijver van de 2e redactie van Renard le Contrefait (op zijn vroegst 1342) profiteerde van het deel over astronomie. In 1517 verscheen van François Bufferau te Genève een: Mirouer du Monde, vrijwel een nieuwe editie van het werk van Gossouin.

R'dam.

H.D. VEENSTRA.

Bibliographie:

O.-H. Prior: L'image du Monde de Maître Gossouin (Thèse 1913, Lausanne).

J. Fritsche: Untersuchung über die Quellen des Image du Monde des Walther von Metz (Thèse 1880, Halle a/S.).

Ch.-V. Langlois: La Connaissance de la nature et du monde. Paris 1927. (La Vie en France au moyen âge, III).

E. Mâle: L'art religieux du douzième siècle en France (ch. IX). Paris 1924.

E. Mâle: L'art religieux du treizième siècle en France (ch. II). Paris 1931.

Hist. litt. de la France, t. XXIII, p. 287 sq. Paris 1856.