Musaeus. Jaargang 3

[p. 24]

Het brein achter een brandmysterie

Vanaf 1691 tot 1693 rolt bij de Amsterdamse boekdrukker-boekverkoper Daniel van den Dalen een geruchtmakend boek van de pers: De betoverde Weereld van Balthasar Bekker. De Friese predikant Balthasar Bekker (1634-1698) stelt in verschillende werken het bijgeloof van tijdgenoten aan de kaak. Het meest uitvoerig doet hij dat in het vier delen omvattende boek De betoverde Weereld. Bekker komt in opstand tegen de gedachte - die tot zijn ergernis van de kansel gepredikt wordt - dat de duivel over zo'n grote macht beschikt, dat mens en dier in zijn ban geraken. Niet alleen het beter lezen en interpreteren van de heilige Schrift, maar ook het gebruik van de rede móest Bekkers tijdgenoot wel op andere gedachten brengen. Bekker haalde zich door deze op de Verlichting vooruitlopende stellingname veel kritiek op de hals: hij negeert zonder aarzeling de hooggewaardeerde Schriftgeleerden uit de (vooral) rechtzinnig gereformeerde gelederen! Bekker wijst erop dat er in de bijbel over de duivel bijzonder weinig gezegd wordt. Hij concludeert dat de duivel een gevallen engel is, een geest, zonder lichamelijke gestalte. Door Gods ingrijpen is hem alle macht ontnomen. Geloof in spokerij, toverij, bezetenheid en hekserij is dus bijgeloof. In het vierde boek van De betoverde Weereld beschrijft Bekker alledaagse voorvallen die in de volksmond worden opgeblazen tot mysterieuze en angstaanjagende gebeurtenissen. In één van de verhalen staat de metselaar Douwe Sydses uit Bolsward centraal die op merkwaardige wijze in brand vliegt. Vier getuigen ondersteunen het verhaal. Waard Rjuurd Ypes Wygersma uit Bolsward verklaart als eerste dat Douwe zijn herberg straalbezopen verliet. Douwe zelf legt voor Procureur Generaal Beuker de volgende verklaring af:

DOUWE SYDSES &c. verklaarde, dat hy dien avond beschonken t' huis komende, daarom, en om dat hy enige daghen wat oneenig met sijn vrouw was geweest, in de keuken op kussens was gegaan slapen. In sulx doende was hem in den droom ingeschoten sekere geschiedenisse, die hy voormaals by Simon de Vries hadde gelesen, van enige personen die een masquerade sullende danssen, malkanderen met de brandende flambauwen, die sy in haar handen hadden, in de brand staken. Waar op hy wakker zijnde geworden, en opstaande, om op de plaats sijn water te gaan storten: so bevond hy sich schielik aan alle kanten in een lichte vlamme, waar door hy aan sijn lichaam en kleederen so jammerlik is beledigd als tegenwoordig ogensienlijk is: hebbende in 't opstaan niets vernomen; dan was eerst in den brand gesteken terwyl hy over de vloer stonde, sonder dat hy iets anders als de voorsz. vlamme gesien, gehoord, of andersins vernomen hadde.

Geschrokken roept Douwe: ‘O God! wees mij arme zondaar genadig!’ De vlammen doven nog datzelfde ogenblik. Douwes vrouw, Goik Aukes, getuigt dat zij schroeiplekken op Douwes mouw had aangetroffen. Het verhaal vervolgt met de angstkreet van Goik en een reactie van Douwe:

[p. 25]

O Heer! Douwe, du biste immers so tebrand; so antwoordde hy daar op: dan heeft de Duivel my ingevoerd. Sy hier van temeer verschrikkende, so was sy uitgelopen, om de geburen aan te spreken, wanneer haar in 't inkomen haar man in de gang ontmoette, seggende, ik wil my vermoorden.

In aller ijl wordt de chirurgijn gehaald. De verklaring van deze autoriteit is eveneens opgetekend:

Mr. Salvius Rolwagen, Chirurgijn tot Bolsward &c. verklaarde, dat hy op voorleden saterdagh, 's morgens ontrent 3. uren is gehaald by Douwe Sydses, dien hy gevonden heeft, sittende in de voorkamer; zynde zeer beschadigd door brand, so aan sijn gesighte, (de vrow seit dat ook het hair ten merendeele van het hoofd gesengd was) als rug, buik, handen en beenen, en voorts het heele lichaam, exempt onder de beenen en de voeten. Zynde voorts bevonden, dat het hemd op de rug geheel was, exempt een klein gat aan de eene zyde; en echter de geheele rug van brand beschadigd. Ook was de reghter scheen boven gebrand; niet tegenstaande de hoos geheel (behalven een klein gatje aan het kuit, seit de vrow) en bovengebonden was. Van gelijken was het met de arm en de mow gelegen.

De chirurgijn ondervraagt Douwe nader over het vuur. Dat was geen gewoon vuur, aldus Douwe. Kijk maar, de as is rood en anders van kleur dan de haardas in de ‘heerddobbe’ . Het kan niet anders: de duivel speelde hier voor piromaantje!

Hoe reageert Bekker op deze geschiedenis? Allereerst kan hij niet nalaten te zeggen dat ‘dese man een reukeloos en godloos leven heeft gevoerd’ . Douwe belooft wel beterschap, op z'n hartgrondig ‘ere’ woord, maar komt z'n belofte niet na en raakt geobsedeerd door de duivel. Vervolgens analyseert Bekker de getuigenverklaringen. Er zijn vier getuigen: de waard, Douwe, zijn vrouw, en de chirurgijn. De eerste vertelt niets over de brand, alleen over Douwes beschonken toestand. De drie rechtsgeldige verklaringen behandelen twee aspecten van de brand: het ontstaan en de uitwerking. Over het eerste spreekt alleen Douwe een dronkemansgetuigenis. Gesteld dat de rest van het verhaal wel klopt, wat is er dan onnatuurlijk aan?, vraagt Bekker zich af:

De man van sterken drank, en Sonderling van Brandewijn, dus overladen, so loopt hem die ten neus en monde uit in slaap: een glimmende tabaxpijp kan dien wel hebben aangesteken. In 't smeulen, namelik, eer dat de swavel was geraakt, de herssenen, beswalkt zijnde van den rook: so krijgt d' inbeeldinge den indruk van die fransche maquerade, aleer van hem gelesen in De Vries. Mits opgestaan, word door 't bewegen ook die stoffe gaande waarin meest de swavel was; en aangesteken, brengt hem aanstonds in de lichte vlam.

Douwe staat niet lang in lichterlaaie, omdat brandewijn snel vervluchtigt. Douwes uitroep - een dronkemans godsdienstigheid - heeft niet de gewenste uitwerking. Integendeel, nog geen twee tellen later wil Douwe zich van het leven beroven. Van een duivels vuur is absoluut geen sprake. En voor wie niet in

[p. 26]

deze nuchtere verklaring gelooft, voegt Bekker als verlicht denker toe:

Maar laat er al geen smeulenden tabak, noch vuur van den heerd (gelijk de vrow dit laatste wel versekert) ontrent hem zijn geweest: so leert ons de natuur en d' ondervindinge, dat door den groten brand in 't lichaam, eerst veroorsaakt door den wijn, deselve van sich self is aangesteken. Of weet het landvolk self niet, dat een hooiberg door 't hard broeyen in den brand kan komen, en huis en schuur meteen tot assche maken? De Blixem brand ook op die wyse als in desen is geschied.

Bronnen: A. Baggerman: Een drukkend gewicht. Leven en werk van de zeventiende-eeuwse veelschrijver Simon de Vries. Amsterdam, 1993. [Atlantis 7].
B. Bekker: De betoverde Weereld, Zynde een Grondig Ondersoek van 't gemeen gevoelen aangaande de geesten, deselver Aart en Vermogen, Bewind en Bedrijf: als ook 't gene de Menschen door derselver kraght en gemeenschap doen. Amsterdam, Daniel van den Dalen, 1691-1693. 4 boeken. [Exemplaar: Boukje Thijs.]