Musaeus. Jaargang 3
(1995)– [tijdschrift] Musaeus–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 11]
| ||||||
 | ||||||
[pagina 12]
| ||||||
Een volle bakOp 13 november 1622 kon men in de Amsterdamse Schouwburg plezier beleven: de klucht Jan Salij van Willem Dirkszoon Hooft werd opgevoerd voor de oude kamer In Liefde Bloeyende. Hooft (1594-1658) kwam uit een welgestelde familie. Hij begon zijn carrière als ‘glaesschrijver’. In 1635 werd hij hoofd van de oude (rederijkers)kamer in Amsterdam en kreeg hij zeggenschap over het reilen en zeilen van de nieuwe Schouwburg. Hooft leverde een belangrijke bijdrage aan het komische toneel. Eén van zijn eerste werken was Jan Salij, dat nog tweemaal werd herdrukt in 1633 en 1644Ga naar voetnoot1. Het meest succesvol was Stijve Piet uit 1626, een klucht die na 1642 zeker 86 maal werd opgevoerd.Ga naar voetnoot2 Later werd hij regent van de stadsschouwburg. In Hoofts toneelstukken is de invloed van Bredero merkbaar. Alledaagse gebeurtenissen van doodgewone mensen worden geschetst en weergegeven in de volkstaal.Ga naar voetnoot3 Dat de ‘mindere man’ centraal staat, blijkt direct uit het motto op de titelpagina van Jan Salij: Het spreeck-woort seyt/ dieder minst toe doen/
Die moeten ghemeenlijck de kinderen voen.
In de klucht komt Jan Salij naar voren als een naïeve, vooral onnozele vrijer, op zoek naar een meisje. Hij krijgt - met de woorden van Bredero - ‘een bereden merrie en een veulentje toe.’Ga naar voetnoot4 Al na een maand huwelijks wel-en-wee met Martijntje, beleeft Jan de benauwde ogenblikken van een vader in spé als Martijntje moet bevallen. Door de opmerking van vroedvrouw | ||||||
[pagina 13]
| ||||||
Tanneke dat Jan er met één maand wel erg snel bij is, krijgt Jan het idee dat hij bijzonder vruchtbaar is en koortsachtig begint hij te rekenen. Uit voorzorg laadt hij een bak vol oude wiegen, maar of hij met een dozijn zijn vrouw een dienst bewijst...? | ||||||
InhoudJan Saly heel verlieft, niet wetent op wiet mach wese,
Gaet nae een koppelares, vraeght na een uyt ghelese,
Een brave jonge mayt, 't welck sy hem oock bestelt,
Doch swanger is by een aer, maer van niemant wert gemelt.
Voor dat de maent verschijnt, dat sy komt te bevalle,
Strack hy twaelf wieghen koopt, de buerluy voort aent kalle,
En vraechden wat hy deedt, met dees wieghen allegaer,
Syn antwoort was: dus doent, hoef icker twaelf int Iaer.
Terwijl Martijntje op het punt staat te bevallen, loopt Jan Saly, haar echtgenoot, het huis binnen:
[p. 36] Jan:
Och daers niet een mensch by heur, wat sel ick toch bedryve? Och, och, ten is gien deechGa naar voetnoot5 met mijn alderwaertste troosje. Och komt toch strack tot onsent mijn naeste buur wijfjes Elsjen en Joosje, want mijn wijf is een haestige sieckt stracx e komen an. Wat komtme alries over ick arme bedruckte jonge man? Joosje:
Wel, waer claechtse? Jan:
Och ick weet het niet, sy kan van pijn qualijck spreke. Joosje:
Jae seecker kom gaen we in huys, en sien watter mach onbreke.
Sy gaen in, en sy stooten Jan voort weer uyt.
Joosje:
Wech Jan buyten deur, tis hier gien deech, soock wel kijck. Al jou best nae Tanneke de Vroe-moer: want de schuyt | ||||||
[pagina 14]
| ||||||
wil nae de Volewijck. Tis hooch tijt, en seght datse niet lang moet leggen e semelen. Jan:
Na de Volewijck, och dats goet, k' was schier bang dat se sou hemelen. Joosje:
Hemelen och neen, daer hetse souck hoopen gien noot van. Nou al jou best heen, en sien hoe ras dat jy loopen kan. Jan:
Wel dats gangh, k'sel vliegen sonder aert te raken.
Tanneke de Vroe-moer uyt, Jan Saly gaet by haer.
Jan:
Och, g'en dach Tanneke-moer, tis goet dat ick jou noch in vijn. Tanneke:
Wel wats jou bootschap? Jan:
Maer mijn wijf begint te kraacken. Ick bidt jou met gevouwen handen, mijn lieve Tanneke gaet toch datelijck mee. Tanneke:
On baed een luttel, k'sal mayn voordick moocken geree. Wilt moor een vierendeel van een half quartier ontvane. Jan:
Och sel ick noch so lang wachte soo moet ick van droefheyt schreye, want mijn wijfje nou soo bitterlijck en kreent. Tanneke:
Boo schoomt ou een lutel da gaey sulcks over de beurt schreeut. Jan:
Jae dat loof ick wel, het doet noot, jae hiel noot. Tanneke:
Kom spoed on, en bringtmen in ou huys, gay grooten mallen thoot. Jan:
Hier komie ande deur, klopt soetjes met de hamer. Ick loop soo langh e wech tottert kijnt is, in dese Spel kamer.
Binnen. Jan en Joosjen en Elsje en Tanneke de Vroemoer uyt met het kijnt inde luyeren op haer narm.
Joosje:
Veel gelocks Jan, veel gelocks vaer, mit jou jonge seun. Tis wel een mont gauwich diertjen t'hapt al ries schier na de speun. [p. 37] Nou neemtem ien reys op jou narmen, och handelt hem wat sachjeuns. Ja siet, 't can al ries schier sijn vaertie, want het geeft jou sulcke lachjens. Jan:
As het seker doet, 't blijckt schier of het al ries | ||||||
[pagina 15]
| ||||||
verstond al onse reen. Elsje:
Jae niet waer, in as icker wel bekijc, soo lijcktet of het uyt iou aensicht was e sneen. Tanneke:
Boo sian wildy soo toe, soo suldy metter hoost inde kinders racken. Wel, Jan, is het seker so lang al elen dat ick jou sach te trouwe gaen? Jan:
Wel iae, ien maent. Tanneke:
Boo k'en ken die rekenschop niet verstaen. Gay sayt wel vruchtboor, bey teelt ghy alle moonts duske vruchte. Gaet ghy dus voort, gay krijchter twoolf in een joor, sou kick duchte. Elsje:
Jae ick had op hum altijt mijn leve sulcx niet vertrout. Ick sech, klaert hijt noch so iens om de maent, hys waerdich dat hum t'lant onderhout. Jan:
O iae, dats mijn voorneem, ick kan deuse manieren. Ick reken dit voor gien kunst, maer voor vermakelijcke pleysiere. Joosje:
Jae wel tis veel je hebt een geweldige gaef. Ick ken aers niet seggen, as dat jy in dese kunst sint heel braef. Jan:
Och jae, binnen een maent voorseecker weer ien aer, daer hoefie niet aen te twijfelen. Elsje:
Jae wel beurt het gelijckje secht, men hoore iou late te verrijffelenGa naar voetnoot6. Soo mocht ien ander vrou heur poosje mee te roer staen. Nou t' wort laet, tis tijdt datwe nae huys toe gaen, want jou Wijfie leyt jou en wacht gants moeloos alleen. In oock hetse in t royen ien groote spijcker in heur voet e treen.
Jan Saly en Joosje uyt.
Joosje:
Voort Jan voort sech ick wilt wat haestlick loopen. Wilt voor jou Seun en ien sindelijck en ien mat wiegie koope. Want de moer mach hum niet langher by heur velen, hy verslinghert te seer op de mam. Jan:
Waer sinse te koop? Joosje:
Maer inde Calverstraet dicht an den Dam, Jan. Wel an, | ||||||
[pagina 16]
| ||||||
ick selje wel ien fraey orientaeltje beschicke. Jan:
Dat dit langh deuren sou, 'k liep al mijn schenen wel an sticken.
Jan loopt zich het vuur uit de sloffen op zoek naar een wieg. Hij loopt er mee te sjouwen tot hij op straat een oude kennis ontmoet. De man is appelboer en duwt een lege kruiwagen voort. Die mag Jan zo lang gebruiken.
[p. 38] Jan Saly met twaelf wiegen op ien wagen uyt.
Jan:
Gants sackerloot k' hebt quaet genoech dat ic dese wage langer voort krijch, want ick bin soo moe e kruyt dat ick schier nae mijn naem hijgh. In al evenwel valtet mijn nou noch mackelijcker als doecse flus most draghen. Jae, ick had dese wiegen niet voort e kreghen, had ick niet e raeckt an goet. Tot aldergelock so quam hy men hier anden Dam tegemoet. In ick vraegden hem om sijn wage, hy gafse mijn trouwe vrywillich in wachten. Des dat icksem margen weer thuys sou schicken voor achten. Gelijck het oock reen geeft, want de man en mach nae sijn waghe niet sinnen; Hy moet er lijckwel sijn dagelijcx brootien mee winnen. Maer gants kruys doen ick op den Dam ierst quam, kmiste schier mijn sinnen! Soo drock haddet elck ien van mijn in van men wijfien inder gat, ick doch in mijn selfs hier is wel ien lariachtigh volck in de stadt. Jae elck hady mier as aer van mijn twaelf wiegen te seggen. Maer ick docht doetet mijn nae, jy meuchter al jou broeck by leggeGa naar voetnoot7. Ick wou datter nou slechts ien dorst seggen droogen Jan drooch. K'Souwer mijn in verantwoorden en seggen dat hijt looch. Dan blijct wel dattet Gerrit in al de werelt schier spijt, dat icket dus ras e klaert heb, daer van word ick dus benijt. Dan, ick kreun mijn hier gantschelijcke niet an. Het jonge bengeltie tuycht het dat het mier bin as ien aer man. Nou kostie al sachies voort, dus provertjes met drachte. Hier bin ick an me deur, k'wedse al na een wiech wachten. Dan twas | ||||||
[pagina 17]
| ||||||
te swaer, ick konder so ras niet me voort vliege.
Joosje uyt.
Joosje:
Wel, wat duysent pocke Jan, doeie mit al dese wiegen? Ick bidt jou buerluyties, komt toch allegaer voor den dach! Waer hebgie iou leven eweest daerje sucke kluytenGa naar voetnoot8 sach, Elsje:
Wel Jan, wel, wat sinne dit voor malle rancke? Jae 'k wedt ast jou wijf siet datse iou niet en sel bedancke. Tanneke:
Boo sian boo, wae sullen al dees wiegen bedien? Hoe noo, nam dijse mee dat on huysvrou een frooyke daer uyt sou besien? Jan:
Neen ick seecker niet, ick hebse allegaer betaelt jae 'k in trouwe. In ick selse ooc allegaer voor dit ende mijn toekomende kijeren houwe. 'T moeyd me dat jy niet verder en bedeynckt, iy motmuylen mit mekaer. Weet jy wel as ic smaents ien kijnt krijch dattet beloopt twaelf int jaer?
Tegen deze rekenkunst kunnen Elsje, Joosje en Tanneke niet op. Ze laten Jan door, die met gezwinde pas naar huis loopt en in vriendschap nemen ze afscheid. Jan eindigt met de uitnodigende woorden:
Op alle vrientschap volckgie is mijn leste begeer
Datie dit spelletgie van Jan Salij ast iou lust komt kijcken weer.
| ||||||
Bronnen:
|
|