Musaeus. Jaargang 3

[p. 25]

De brillen van de Van Musschenbroeken

Petrus van Musschenbroek (1692-1761) komt uit een familie van instrumentenmakers. Zijn grootvader was de eerste in Nederland die zich toelegde op het vervaardigen van natuurkundige instrumenten, zoals luchtpompen, microscopen en telescopen. Het familiebedrijf werd door de vader van Petrus voortgezet en vervolgens door Jan van Musschenbroek, de oudere broer van Petrus, uitgebreid.

Petrus van Musschenbroek studeerde geneeskunde aan de Leidse universiteit. Na enkele jaren als arts werkzaam geweest te zijn, werd hij in 1719 hoogleraar in Duisberg. Al na vier jaar vertrok hij naar Utrecht, waar hij hoogleraar in de wijsbegeerte en in de wiskunde werd. Hij bleef daar tot 1739 en heeft in die tijd het onderwijs in de natuurwetenschappen sterk uitgebreid. In 1739 werd hij hoogleraar in Leiden.

Van de werken die Van Musschenbroek heeft nagelaten, zijn zijn leerboeken het belangrijkst. Een van die leerboeken is Beginsels der Natuurkunde uit 1736. In dit boek behandelt hij vooral veel natuurkundige en meteorologische onderwerpen. Hij beschrijft verschijnselen en vermeldt meetresultaten, maar besteedt ook aandacht aan vragen naar oorzaak en gevolg en geeft metafysische beschouwingen.

Hier is een fragment opgenomen waarin hij vertelt wat hij weet over de geschiedenis van het gebruik van brillen:

Het gebruik der brilglazen is nogh niet heel oud, schoon men voor veele eeuwen geweeten heeft, dat de Zonnestraalen door glazen bollen heengegaan, vry sterk brandden; waarom sommige Heelmeesters dezelve gebruikten om het weeldrig vleesch in wonden te verbranden: Het is waarschynelyk, dat de brilglazen tusschen de jaaren 1280 en 1311, na de Geboorte onzes Zaligmakers in gebruik geraakt zyn: Rogerus Bacon heeft de kunst gehad om zodanige glazen te slypen, deeze is te Oxfort in Engeland gestorven in den jaare 1292. Te Pisa is in het klooster der Monniken van het Oratorie een schrift, waarin staat, dat Broeder Alexander de Spina, zynde een geschikt en braaf

[p. 26]

man, alles kon maaken, het geen hy zag, of waarvan hy hoorde, dat hy ook brillen kon maaken, welke eerst uitgevonden waren, en dat hy openhartig dit aan ieder meêdeelde: hy is gestorven in het jaar 1313. Redus heeft in zyne Boekerye een schrift gehad van de Familie van Scandro Dipopozzo, opgemaakt in het jaar 1298, waar in deeze woorden staan. Ik vinde my zo oudt, dat ik zonder glazen, welke men brillen noemt, en onlangs uitgevonden zyn, niet meer leezen, noch schryven kan. In het Italiaans Woordenboek van de Academie della Crusca gemaakt, vindt men by het woord bril dit volgende: de Broeder Jordanus de Rivalto, welke in het jaar 1311 gestorven is, heeft een boek geschreeven in het jaar 1305, waarin hy zegt, dat de nutte konst van brillen te slypen, uitgevonden is binnen den tyd van 20 jaaren. Bernard Gordon, een Medicyn te Montpelier heeft een boek geschreeven in 't jaar 1305, genaamd Lilium Medicinae, waarin hy een oogwatertje zeer pryst, zeggende, dat het van zodanige kracht was, dat het de oude lieden de kleinste letters deedt leezen zonder brillen.

Hield Petrus van Musschenbroek zich vooral bezig met de theoretische achtergronden bij de bril, zijn broer Jan maakte ze en verkocht allerlei soorten brillen. Achter de Beginsels der Natuurkunde is, behalve een beschrijving door Jan van Musschenbroek van nieuwe luchtpompen, ook een lijst opgenomen van de instrumenten die deze vervaardigde en verkocht. Wij hebben hier een fragment van die lijst opgenomen als illustratie.

[p. 27]

Bronnen:

Petrus van Musschenbroek: Beginsels der Natuurkunde, waar by gevoegd is eene beschryving der nieuwe en onlangs uitgevonden luchtpompen, met haar gebruik tot veele proefnemingen. Door Jan van Mussenbroek. Leiden 1736. [Exemplaar: UBL 529 C 13] C. de Pater: Petrus van Musschenbroek (1692-1761), een newtoniaans onderzoeker. Utrecht, 1979.