Musaeus. Jaargang 3

[p. 45]

De aard van glas

In de achttiende eeuw bestond er grote belangstelling voor elektriciteit en verschijnselen die daarmee te maken hebben. Vele wetenschappers hebben zich bezig gehouden met de ontwikkeling van methoden om elektriciteit op te wekken. Daarvoor werden elektriseermachines gebruikt, waarbij door middel van wrijving elektriciteit werd opgewekt. Hiervoor werd glas gebruikt. Niet elke soort glas was hiervoor even bruikbaar. C. Cuyper vertelt hoe hij onderzocht op welke manier bepaalde soorten glas beter geschikt konden worden gemaakt voor gebruik in zo'n machine, met name 'by Vogtige Luchtsgesteldheid':

[p. 1] Hoe het Glas, dat best geschikt is om Electriciteit op te wekken, gekend kan worden: En, op welke wyze hetzelve bekwaam word gemaakt, om zulks by Vogtige Luchtsgesteldheid te doen.

Men weet, dat de Vogtigheid van den Dampkring op Electrizeer Machines, die de Electrike kragt door middel van gevreven Glaze Bollen, Cylinders of Schyven opwekken, een aanmerkelyken invloed heeft; waar door veroorzaakt word, [p. 2] dat men gewoonlyk veel geringer Kragt en minder Werking gewaar word, wanneer de lucht met vogtige Dampen vervuld en beladen, dan wanneer dezelve zuiverder en drooger is: en men heeft deze vermindering van het vermogen der Werktuigen by sommige Luchtsgesteldheden, niet zonder grond, daar aan toegeschreeven, dat de Vogtdeelen, die in de Lucht zweeven, zig op de Oppervlakte der Glazen zettende, dezelve leidende maken; waar door dan de opgewekte Electrike Stoffe voor het grootste gedeelte wordende afgeleid, slegts weinig kragt in den geleider, die dezelve geheel ontfangen moest, bespeurd word. [...] [p. 8] Het kwam my niet onwaarschynelyk voor, dat de Reden van het aanzetten der Vogtigheid aan Glas, voornamelyk gelegen was, in de aantrekking, welke het Glas op de Vogtdeelen oeffent, en overwegende, dat onder de samenstellende Deelen van Glas, een vast Alkalisch Zout gevonden word, scheen het my

[p. 46]

niet ongegrond toe, te denken, dat die aantrekking der Vogt aan Zoutdeeltjes, het Water zeer sterk beminnende, was toe te schryven; welke of te veel in sommig soort van Glas waren, of by de bereiding van het zelve, zig niet geheel en al met de overige samenstellende Stoffen vereenigt hadden; en de onvervinding welke ik reets had, dat het Glas aan Warmte en Zonneschyn bloot staande, eene gunstiger gesteldheid tot het opwekken van Electrike Kragt verkreeg, en met den tyd minder lydende wierd, deet my vermoeden, dat ik myn oogmerk zoude kunnen bereiken, door aan het Glas, geduurende eenen geruimen tyd, een aanmerkelyken trap van Warmte mede te [p. 9] deelen, ten einde, door dezelve de overtollige Zoutdeelen uit te dryven, of zig van het Glas te doen afscheiden.

Ik stelde eenige Proeven in het werk, en deze de Hoop op een goeden uitslag vermeerdert hebbende, deed ik my uit een stuk Glas, dat lange tot een Koets-glas gedient had, [...] twee Schyven, elk van 16 duim in Diameter snyden.

De eene behield ik, zonder iets aan de zelve te doen, zo als ze was; doch de andere Schyf werd, tussen twee zeer drooge Kaart-papieren Bladen leggende, in eenen Oven geplaatst, welke onder eenen anderen Oven is gemetseld op zodanige wyze, dat, wanneer in de bovenste Vuur word gestookt, eene aanmerkelyke Hette inde benedenste verwekt word, best te vergelyken, met de Hette der gewoone Ovens, als het Brood 'er word uitgenomen.

Geduurende 12 of 13 weeken, hield ik de Schyf in den gemeiden Oven, terwyl van tyd tot tyd in de bovenste Oven Vuur [p. 10] werd gestookt, en schoon dit niet dagelyks geschiede, behield echter de Oven, waar in het Glas was, altyd een zeer groten trap van warmte.

Vervolgens beproefde ik dezen Schyf, tegen den geenen, welke niet in den Oven was geweest, gebruikende tot beide dezelve soort van Kussens tot Vryvers; en wel ras bevond ik, dat de Hette van den Oven, den Schyf in het opwekken van Electrike Stoffe, niet alleen by eene gunstige, maar ook byzonder by vogtige Luchts-gesteldheid, een zeer aanmerkelyk voordeel boven den anderen had doen verkrygen; [...]

[p. 11] Om wyders te beproeven, of de Schyf die in de warmte

[p. 47]

van den Oven gehouden was, nu ook minder Vogtigheid tot zig zoude trekken, plaatste ik de beide Schyven menigmaal in eene vogtige Kelder, en bevond altoos, dat die, welke niet in den Oven was geweest, veel meer met Vogt dan de ander bezet wierd: en wanneer ik de beide Schyven, met Water nat gemaakt, aan de Zonne-warmte bloot stelde, wierd die, welke in den Oven was gehouden, veel eer droog.

Na my door deze en soortgelyke Proeven, zo het my toescheen, verzekert te hebben, dat de Hette van den Oven den Schyf een zeer groot voordeel, zo in het minder aantrekken der Bogtdeelen, als in het opwekken der Electriciteit, boven den anderen had toegebragt, plaatste ik dezen laatsten insgelyks in denzelven Oven, die eveneens als den eersten behandelende. [p. 12] Vervolgens beide aan een Wer [k] tuig geplaatst hebbende, heb ik my een Electrizeer Machine verkreegen, welke niet mist, ook by zeer vogtige en ongunstige Luchtsgesteldheid, zeer sterke Electrike Kragt op te wekken; [...] waar van eenige kundige Liefhebbers van Wetenschappen meermaals ooggetuigen zyn geweest: gelyk onlangs de zeer vermaarde Heer Dr. J. Ingenhauz, my in de Maand December van het laatst verlopen Jaar, op eenen zeer dampigen, en voor de Electriciteit ongunstigen Dag, met zyn bezoek vereerende.[...]

Of nu door de hette van den Oven Zoutdeelen, welke niet tot de zelfstandigheid [p. 12] van het Glas waren overgegaan, worden uitgedreeven; is iets, dat my wel niet geheel onwaarschynlyk voorkomt, doch 't welk ik niet beslissende, aan verder onderzoek overlate: Zo veel is zeker; dat ik de Glazen van tyd tot tyd uit den Oven neemende, op sommige, schoon bedekt hebbende gelegen, witte Stippen gevonden hebbe, die op de Tong een merkelyk ziltigen Smaak verwekten, en dat ik ook wel denzelven ziltigen Smaak ontdekt hebbe aan een Vloeipapier, dat lang op het Glas in den Oven had gelegen.

Cuypers was niet de eerste die dergelijke waarnemingen deed. Ook Petrus van Musschenbroek, die elders in deze Musaeus aan het woord komt, wist dat het ene glas het andere niet was.

Cuypers meldt dit met enige trots in zijn voorbericht:

[p. 48]

[p. IX] Schoon ik geheel door eigen onderzoek, tot de in dit Verslag gemelde Behandeling van het Glas gebragt ben, geeve ik echter dezelve niet als Nieuw op; ik heb te weinig gelegenheid gehad, om te weten, wat door andere in dit stuk is verrigt, dan dat ik zulks met genoegzaamen grond zoude kunnen doen: -Dan hoe dit ook zy; - Onlangs heb ik met genoegen bemerkt, dat de gissingen, welke ik omtrent den Aard van het Glas gemaakt had, en die de grondslag van myne handelwyze geweest zyn, zeer wel strooken met de gedagten en Proeven, door vermaarde Natuurkundige, betreffende dit stuk, gevormt en gedaan: te weten, de [...] Heer, Dr. van Breda, deed my onlangs zien, na dat ik hem myne manier van het Glas te behandelen had mede gedeelt, dat de wydberoemde P. van Musschenbroek, in zyne Introd. ad Philos. Natur. Tom. [p. X] I. par. 844 zegt: Dat niet alle stoffen, die gevreven zynde Electriciteit opwekken, schoon van denzelven naam, daartoe even bekwaam zyn; en tot bewys, onder andere, bybrengt, dat Glazen, in dit opzigt, niet weinig onderling verschillen; Dat, in 't algemeen, Engelsch Glas best voldoet, dit en het Boheemsch, meer dan Hollandsch, of Fransch; waar van de oorzaak ondersteld word te zyn, dat niet alle Glas uit dezelve stoffe, en op dezelve wyze gemengd, gemaakt word; waarom ook de Glazen in zuiverheid, doorschynentheid, gewigt, hardheid, veerkragt en vastheid verschillen: - Dat die Natuurkundige 'er eindelyk byvoegd: ‘Sommige hebben niet zonder grond vermoed, dat het Glas, waar in te veel Loogzout is, het vogt uit de Lucht zeer schielyk tot zig trekt; en met hetzelve bezet zynde, weinig tot de Electriciteit geschikt is; [p. XJ] en dat Glas waar in weinig Zout is, door een langduurig en hevig Vuur bereid, beter is: ‘wyzende voorts eene Verhandeling aan, over de Electriciteit en derzelver oorzaaken, in het Hoogduitsch geschreeven door J.H. Waitz, welke, de in den Jaare 1744, by de Koningl. Academ. der Wetensch. te Berlyn voorgestelde Prys, voor die best de oorzaaken van de Electriciteit der Lighaamen zoude bepaalen, verkregen heeft.

Bronnen:

C. Cuypers: Verslag van zekere behandeling, waar door glaze

[p. 49]

schyven voor electrizeer machines bekwaam worden gemaakt, om by vogtige luchts-gesteldheid electrike kragt op te wekken (...). 's Gravenhage, Pieter-Frederick Gosse, 1778. [Exemplaar UBL 2006 E 14].

C. de Pater: Petrus van Musschenbroek (1692-1761), een newtoniaans natuuronderzoeker. Utrecht, 1979.