Naamkunde. Jaargang 11

[p. 252]

Oudbelgische hydroniemen (III).

Uit de studie van Wieze blijkt dat Kelt. gandā in Oud-België niet het enige hydroniem was dat in het Oergermaans vertaald werd⁽¹⁾.

5. Wieze is de naam van een voormalige, nu bij Lebbeke ingelijfde Oostvlaamse gemeente, gelegen op ca. 5 km ten Z.O. van de Schelde, aan de Windgatbeek, die op 1 km ten N.W. van haar centrum, maar nog steeds op haar grondgebied, uitmondt in de Grote Beek⁽²⁾, overblijfsel van een vroegere Denderarm⁽³⁾. De naam luidt dialectisch wi:s⁽⁴⁾ en heeft als oudste bewijsplaatsen: 1105 (kopie) Altaria etiam de Morsellec (andere k.: morsele; = Moorsel), Wiensen (de andere k.:

(1) Zie voor de Oergermaanse vertalingen van de echt-Keltische Schelde- en Rupelnaam gandā onze opstellen ‘Die Dreisprachigkeit des Scheldebeckens in vorrömischer Zeit’, in: Kongressberichte Bern 1975, herausgegeben von H. Draye, II = Onoma XXI (1977), 201-06, 212-14, ‘Oudbelgische hydroniemen (I)’, in: Naamkunde IX (1977), 176-82, en ‘Oudbelgische hydroniemen (II)’, in: Naamkunde X (1978), 354-62. - Voor corrigenda raadplege men reeds het laatstgenoemde, blz. 354 n. 1; bovendien leze men

in Onoma XXI, blz. 208 n. 29 r. 4,	littéraire
in Naamk. IX, blz. 178 n. 15 r. 2,	Volgens
in Naamk. IX, blz. 178 n. 15 r. 7,	omstreeks de IIe of de IIIe

- In Onoma XXI, blz. 206 n. 18, hielden we een etymon hagna voor waarschijnlijk; de vorm hagana, met oude middenvocaal, dunkt ons nu verkieslijker. Het in Naamkunde IX, blz. 181, aangekondigde werk ‘Doublets picards’ zal niet vóór 1981 voltooid zijn.

(2) Deze begint te Wieze op minder dan 100 m ten O. van de gekanaliseerde Dender en loopt in de voormalige gemeente Denderbelle (nu eveneens Lebbeke) als rechterbijriviertje uit in de Pasbeek, linkerbijriviertje aldaar van de Bandsloot of Steenbeek, zelf een rechterbijriviertje aldaar van de Dender.

(3) F. de Potter -- J. Broeckaert, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 4^e r. (Gent, 1889-93), noemden de waterloop die een deel der zuidergrens van Denderbelle vormde (I, Denderbelle, 2) en waarin de Windgatbeek uitmondt (III, Wieze, 1), d.i. de bovenloop der huidige Grote Beek, nog Oude Dender; de toenmalige Grote Beek lieten ze te Denderbelle aan die Oude Dender beginnen en in het W. derzelfde gemeente, bij 't veer, rechtstreeks in de Dender vloeien (I, Denderbelle, 2). Van de kaart van België op 1:10.000, blad 22/8 (1968), is nog duidelijk af te lezen dat het nu Grote Beek genaamde water zich eertijds in de v.g. Herdersem (nu Aalst), aan de grens met de v.g. Mespelare (nu Dendermonde), van het nu Oude Dender genaamde aftakte, m.a.w. dat het vóór de kanalisering van de Dender een arm van deze rivier was.

(4) E. Blancquaert, Dialect-atlas van Klein-Brabant, 2^e uitgave, met aanvullingen door F. Vanacker (Antwerpen, 1950-52), 74 (waar ook vermeld wordt dat een water te Wieze də wi:zərbe.k heet en dat de inwoners wi:znε⊣:rs zijn).

[p. 253]

wiese)⁽⁵⁾; 1108 alodia de Winsia ..., de Morsele⁽⁶⁾; 1119 (k.) Altaria... de Morcelle, et de Winse, 1148 (origineel) Ecclesias quoque de... Morcelle. Winze, 1151 (k.) Amulricus de Winse... Remgotus [lees *Reingotus] de Winse⁽⁷⁾; 1221 (or.) Wiense⁽⁸⁾; 1239 Wise⁽⁹⁾; ...; 1308 en Wienze et en Morsele⁽¹⁰⁾.

Vergelijken we de oudste grafieën enerzijds met die van Deinze, anderzijds met die van Wezemaal en Wezembeek⁽¹¹⁾, twee plaatsnamen waarvan het eerste lid wel met Wieze verwant is⁽¹²⁾. De eerste vergelijking leert ons dat de z van Winze (1148) geen stemloze affricaat, maar een stemhebbende fricatief verbeeldde⁽¹³⁾; de tweede, dat zijn i geen onnauwkeurige spelling voor [iə] was⁽¹⁴⁾, maar evenals de ie van Wiense (1221) een [i] weergaf⁽¹⁵⁾. Het uitblijven der dif-

(5) E. de Marneffe, Cartulaire d'Afflighem (Louvain, 1896-1901), 29.

(6) J. Foppens, A. Miraei... Opera diplomatica et historica ..., Editio secunda, auctior et correctior... I (Lovanii, 1723), 82.

(7) de Marneffe, a.w., 50, 122, 130, 131.

(8) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek... (z.p., 1960), 1074.

(9) de Potter -- Broeckaert, a.w., 4^e r. III (Gent, 1893), Wieze, 3.

(10) Cartulaire de la ville de Termonde (Gand, 1876-77), 288.

(11) Zie Gysseling, a.w., 260-61, 1069, 1070.

(12) J. Mansion, De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche plaatsnamen (Brussel, 1935), 179; A. Carnoy, Dictionnaire étymologique du nom des communes de Belgique... (Louvain, 1939-40), 632-33, en Origines des noms des communes de Belgique (...) (Louvain, 1948), 747.

(13) Zoals de oudste grafieën van Wieze hebben die van Deinze na de n eerst (van ca. 1050 af) uitsluitend s, later (vanaf 1168) afwisselend z en s, nooit echter ts of c, vgl. voor de waarde van deze spellingen in het Middelnederlands J. Franck, Mittelniederländische Grammatik mit Lesestücken und Glossar (Leipzig, 1910²), 9, 74-75, 109-10. En de stadsnaam heeft de z ook in de volksmond bewaard: hij luidt dialectisch dɛ͂.nzə (met halfgenasaleerde ε.), E. Blancquaert -- H Vangassen. Dialect-atlas van Zuid-Oost-Vlaanderen (Antwerpen (1930)), 5. - In de Oudgentse namen had z, al of niet voorafgegaan door een dentaal, wèl de [ts] verbeeld, zie J. Mansion, Oud-Gentsche naamkunde ('s-Gravenhage, 1924), 139-40, en vgl. 93-95; dat het in de XII^e-eeuwse grafieën van Deinze en Wieze daarentegen reeds zijn gewone Middelnederlandse waarde had, bevestigt de uitspraak van Mansion, ald., 296: ‘Het eerste begin van eene Nederlandsche schrijftraditie in Vlaanderen kan... veilig in de XII^e eeuw... geplaatst worden’.

(14) Zie voor die spelling, die sporadisch reeds in de X^e eeuw voorkomt, ald., 213-14, en A. van Loey, Bijdrage tot de kennis van het Zuidwestbrabantsch in de XIII^e en XIV^e eeuw: Fonologie (Brussel, 1937), 149-51. De oudste grafieën van Wezemaal en Wezembeek hebben vaak i, maar nooit ie in de eerste syllabe. Men ziet trouwens niet in, op welk Germaans, Vulgairlatijns of Keltisch etymon een laat-Oudnederfrank. * Wienze met diftongische ie zou kunnen berusten!

(15) Zie voor die spellingen van Loey, a.w., 145-47, 160. De oudste oorspronkelijke grafieën van Wezemaal en Wezembeek hebben ten dele nog n vóór de sisklank: enerzijds 1183 Winsemale, 1188 Weinsemale, kort vóór 1192 Weynsemale, 1202 Wensemale, enz., anderzijds 1129 Winsenbeca; op de n-loze hoeven we hier niet in te gaan. Van de aangehaalde vormen van Wezemaal moet de eerste een [i] gehad hebben, vermits de volgende twee een hieruit ontstane diftong vertonen en de laatste een vocaal die denkelijk door vereenvoudiging van de tweeklank vóór de consonantengroep te verklaren is: vgl. ald. vroeg-Middelnederlandse attestaties, in het Zuidwestbrabants, van ei en e uit i (147-48, 151-53), de vaststelling dat de diftongering er in de tweede helft der XIII^e eeuw bestond, en het geopperde vermoeden dat ze er tot het eind der XII^e zou kunnen teruggaan (157). Ook Wezembeek zal oudtijds een [i] gehad hebben, al blijkt dit niet uit het voorhanden materiaal.

[p. 254]

tongering is blijkbaar aan de invloed van de pronominale vorm wiens toe te schrijven⁽¹⁶⁾. Tussen de lange vocaal en de sisklank is de n verdwenen⁽¹⁷⁾; in de dialectvorm is bovendien de slot-ə weggevallen en de auslautend geworden z stemloos geworden. De laat-Oudnederfrankische [z] kan slechts op een s tussen nasaal en vocaal of tussen twee vocalen berusten. Wieze gaat dus niet terug op de persoonsnaam Winzo⁽¹⁸⁾, die met stemloze affricaat uitgesproken werd⁽¹⁹⁾; en het hoort evenmin bij Mnl. winsch ‘scheef’⁽²⁰⁾, waarin de s deel uitmaakte van het uit *-isk- ontstane suffix⁽²¹⁾. Uit de éénmaal voor-

(16) Als genitief van het betrekkelijk voornaamwoord is wiens sedert de XIV^e of het begin der XV^e eeuw geattesteerd, zie F. Stoett, Middelnederlandsch Woordenboek van E. Verwijs en J. Verdam, IX, afl. 18-slot ('s-Gravenhage, 1929), kol. 2434-35. In het dialect van Aalst (5 1/2 km ten Z.W. van Wieze) is wis of wis ‘wiens’ als genitief van het relatief zeer weinig, als genitief van het interrogatief niet meer gebruikelijk, maar uit de laatstgenoemde ‘heeft zich een verbogen vorm wizen wis wis of wizen wis, plur. wis wis ontwikkeld, die met het volgende naamwoord in geslacht en getal overeenkomt’, Ph. Colinet, Het dialect van Aalst: eene phonetisch-historische studie, in: Leuvensche Bijdragen I (1896), 139-40. Vgl. voor de gestoorde evolutie van Wieze C. Lecoutere, Inleiding tot de Taalkunde en tot de Geschiedenis van het Nederlandsch, 5^e... druk, bewerkt door L. Grootaers (Leuven, 1942), 154-55.

(17) Het woord ‘peinzen’ luidt te Wieze pae:zn, Blancquaert -- Vanacker, a.w., 74.

(18) Verklaring van G. Bernaerts, Études étymologiques et linguistiques sur les Noms de Lieux Romans et Bas-Allemands de la Belgique, II, in: Annales de l'Académie d'Archéologie de Belgique XL = 3^e série X (1884), 337, en afzonderlijk (Anvers, 1885), 337; alsook van A. Vincent, Les noms de lieux de la Belgique (Bruxelles, 1927), 79.

(19) De twee attestaties van de Germaanse mansnaam Winzo bij E. Förstemann, Altdeutsches namenbuch I (Bonn, 1900²), kol. 1618, resp. van de VIII^e en de IX^e eeuw daterend, zijn uit het Opperduits dialectgebied afkomstig.

(20) Verklaring van Mansion, De voornaamste bestanddeelen ..., 179, gevolgd door Carnoy, Dictionnaire ..., 633 (vgl. 634-35), en Origines ..., 747 (vgl. 749-50). Mansion gaat uit van [Oudnederfrank. *]wins-ā ‘krom water’; Carnoy stelt geen eigen etymon voor, maar vertaalt de naam met ‘pré (ou ruisseau) tortueux, de forme courbe’ (634, 749).

(21) Het Middelnederlands woord wordt door Mansion, De voornaamste bestanddeelen ..., 179, met Oudeng. winestra [zwakke vorm van *winester] ‘linksch’ vergeleken; en het Oudengelse hoort bij wine m. ‘Freund, ...’, F. Holthausen, Altenglisches etymologisches Wörterbuch (Heidelberg, 1934), 398, 397, vgl. voor de afleiding F. Kluge, Nominale stammbildungslehre der altgermanischen dialekte, 3. Auflage, bearbeitet von L. Sütterlin und E. Ochs (Halle (Saale), 1926), 106, en vooral K. Brugmann, Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen² II, 1. Teil (Strassburg, 1906), 329 (‘Das Konglutinat uridg. -is-tero- (...) erscheint... in Wörtern für link, die die Gunst linksseitiger Omina als Benennungsgrund haben’).

[p. 255]

komende grafie Winsia valt voor de etymologie niets af te leiden, daar ze evenals Antwerpia⁽²²⁾ en dgl. een verkeerde latinisering kan zijn. Wij houden laat Oudnederfrank. Winze voor een reflex van Oergerm. [xweinesōn] ‘murmelaarster’ of diens verdere evolutie⁽²³⁾, feminisering⁽²⁴⁾ van *[xweinesō] (met sleeptoon), nomen agentis⁽²⁵⁾ bij de grondvorm van Oudhoogduits wīn(i)sōn ‘mutire, (modice) murmurare’⁽²⁶⁾, dat voortleeft in de frequentatieve afleiding winseln

(22) Reeds in originelen van 1124 voorkomend, zie Gysseling, a.w., 61.

(23) Zie W. Streitberg, Urgermanische Grammatik (Heidelberg, 1896 = 1943), 51-52, 53-55, 189. Oergerm. ei werd ī in de I^e eeuw vóór of na Chr., K. Luick, Historische Grammatik der englischen Sprache... herausgegeben von F. Wild und H. Koziol, I (Stuttgart, 1964), 266 (vgl. 101-03); de Oergermaanse onbeklemtoonde e werd i in hetzelfde tijdsbestek, ald., 321 (vgl. 270-71); Oergerm. -ōn werd -ō͂ nog vóór onze tijdrekening, ald., 320 (vgl. 269); en deze -ō͂ werd -a zowat in de II^e of de III^e eeuw na Chr., ald., 321 (vgl. 275), zie ook onze Oudbelgische hydroniemen (I), 178 en n. 15, maar tevens de hierboven, n. 1, vermelde corrigenda. - In het Oudnederfrankisch moesten klankwettig de korte middenvocaal na lange wortelsyllabe en de uit [x-] ontstane h- vóór w wegvallen, moest de ˔s- tussen stemhebbende klanken gesonoriseerd en de eindvocaal tot een doffe -e verzwakt worden: zie M. Schönfeld, Historische Grammatica van het Nederlands ..., 5^e druk, verzorgd door A. van Loey (Zutphen, 1954), 108, 59, (54), 109, en vgl. voor de sonorisering Nl. onze.

(24) Zie Kluge -- Sütterlin -- Ochs, a.w., 21.

(25) Zie ald., 9.

(26) Zie E. Graff, Althochdeutscher Sprachschatz I (Berlin, 1834), kol. 892 (waar onder het lemma ‘winisôn’ zeven vormen met uuins- of wins- vermeld worden tegen één met uuinis-), en voor de oorspronkelijke anlaut J. Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch I (Bern, 1959), 628, evenals F. Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 20. Auflage, bearbeitet von W. Mitzka (Berlin, 1967), 867. Dat de beklemtoonde i lang was, blijkt uit de syncope der korte middenvocaal, die door analogie met andere werkwoorden op -isōn soms hersteld werd: vgl. W. Braune, Althochdeutsche Grammatik, 12. Auflage, bearbeitet von W. Mitzka (Tübingen, 1967), 67. De Oergermaanse grondvorm van wīn(i)sōn was verwant met - en misschien rechtstreeks afgeleid van - die van Oudijslands hvīna en Oudeng. hwīnan, twee sterke werkwoorden, waarvan het eerste vertaald wordt met ‘hvīne, suse (om en staerk Lyd som foraarsages ved en Gjenstands hurtige eller voldsomme Bevaegelse)’, J. Fritzner, Ordbog over Det gamle norske Sprog II (Kristiania, 1891), 140, of ‘sausen’, J. de Vries, Altnordisches etymologisches wörterbuch (Leiden, 1961), 273, het tweede met ‘to make a whistling, whizzing sound (as an arrow, etc. in its flight)’, T. Toller, An Anglo-Saxon Dictionary based on the manuscript collections of the late J. Bosworth (Oxford, 1882-98), 576, of ‘zischen, sausen, pfeifen’ (> Nieuweng. whine [‘janken, kermen’]), Holthausen, a.w., 182: zie voor de afleiding W. Wilmanns, Deutsche Grammatik: Gotisch, Alt-, Mittel- und Neuhochdeutsch II (Strassburg, 1896), 104-05. De oude ī is klankwettig gediftongeerd in vroeg Nieuwhoogduits (waarschijnlijk Opperduits) weynssen ‘subare’, vermeld bij L. Sütterlin, Deutsches Wörterbuch von J. Grimm und W. Grimm, XIV, 2. Abteilung (Leipzig, 1960), kol. 417; vgl. voor de ald. vermelde vormen met ĭ de volgende noot. - Hierbij hoort het eerste lid der boven reeds met Wieze vergeleken plaatsnamen Wezemaal en Wezembeek: een grondige bespreking van beide valt echter buiten het kader van dit opstel.

[p. 256]

‘janken, kermen’⁽²⁷⁾; en we beschouwen het etymon, dat de Windgatbeek moet aangeduid hebben, als een vertaling van de laatste Keltische naam van de Dender. Van deze rivier kennen we inderdaad drie opeenvolgende benamingen⁽²⁸⁾:

a.	Kelt. albonā ‘witachtige’, bewaard in Teralfene: antoniem van de Keltische Durmenaam lucaronā ‘zwartachtige’, zelf een gewaand antoniem van gandā, volksetymologisch opgevat als Kelt. *candā ‘witte’;
b.	Kelt. arpiā ‘schalrijke’, bewaard in Erpe: verkeerde vertaling van skalđōn, volksetymologisch opgevat als Oergerm. *skalliđōn (?) ‘schalrijke’;
c.	Kelt. tanarā ‘ruisende’, vervormd tot Lat. tenera ‘te(de)re (= zacht vloeiende of lieve)’, dat in Dender en Tenre bewaard is: verkeerde vertaling van skalđōn, volksetymologisch opgevat als Oergerm. *skalliđōn (?) ‘schalrijke’.

Ook deze drie namen vinden hun oorsprong in de echt-Keltische of de echt-Germaanse naam van de Schelde. Kelt. albonā behoort tot de schaarse voor-Belgische hydroniemen van het Scheldebekken⁽²⁹⁾. Uit de doubletten van de huidige Dendernaam blijkt dat Kelt. tanarā reeds vóór de Frankische periode door Lat. tenera geheel werd verdrongen⁽³⁰⁾. Als vertaling van tanarā kan het etymon van Wieze ten hoogste een paar eeuwen vóór of na Christus ontstaan zijn; daar het op dezelfde wijze gevormd is als de meeste Oergermaanse

(27) Zie voor de afleiding Wilmanns, a.w., 97-100. De oude ī is in dit woord vóór de consonantengroep verkort, behalve in sommige Opperduitse dialecten, waar de lange vocaal al of niet gerond en dan gediftongeerd werd: zie de vormen bij Sütterlin, a.w., kol. 411. Vgl. voor de verkorting Dt. Winzer ‘wijngaardenier’, dat uit een vulgaire vorm van Lat. vīnitōrem acc. ‘hetz.’ is ontstaan: zie Kluge -- Mitzka, a.w., 862.

(28) Zie voor de eerste ervan Oudbelgische hydroniemen (I), 180 n. 32, voor de laatste twee Die Dreisprachigkeit, 206-07, 213.

(29) De overige zijn: de Voorindogermaanse stroomnaam - Alpine ± śače -, de Keltische Schelde- en Rupelnaam gandā, de Keltische Leienaam dubī, de Keltische Deûlenaam dubelā en de Keltische Durmenaam lucaronā: zie voor de eerste vier Die Dreisprachigkeit, 203-05, 212, voor het laatste Oudbelgische hydroniemen (I), 179-80.

(30) Tegen één enkele naam die op een Oergermaanse vertaling van tanarā berust, zijn er niet minder dan vijf die op een vroegmiddeleeuwse vertaling van tenera teruggaan, nl. Bilbacq, Jurbeke (Fr. Jurbise), Lombeek, Lombise en Pamel: drie ervan zullen reeds in ons werk ‘Doublets picards’, de overige later in onze ‘Zuidnederlandse doubletten’ verklaard worden. De vroege zege van tenera wordt door de beklemtoonde e van Nl. Dender bevestigd.

[p. 257]

vertalingen van gandā, zal het eveneens van vóór de Romeinse verovering dateren.

Tegen het einde van het Belgisch tijdperk woonde in de Denderstreek een Keltische meerderheid, behalve in de omgeving van het huidige Wieze, waar een Germaanse gevestigd was. Uit de ongestoorde evolutie van het Germaans etymon tot laat Oudnederfrank. Winze mag men afleiden dat de Germaanse traditie in die omgeving nooit onderbroken werd⁽³¹⁾.

_* * _*

Herhalen we nog even, tot besluit, de ontdekte Oudbelgische hydroniemen, d.w.z. Oergermaanse hydroniemen die door de eigenlijke Belgen geschapen werden. Ze zijn ten getale van tien⁽³²⁾, waaronder negen ontstaan zijn door vertaling van de echt-Keltische Schelde- en Rupelnaam, gandā, en één van de laatste Keltische Dendernaam, tanarā:

a.	streunōn ‘verwerfster’, naam van de Striene^+, bewaard in Strijen: ‘verduidelijkende’ vertaling van gandā ‘(greep >) grijpster’, zelf een verkeerde vertaling van de Voorindogermaanse stroomnaam, Alpine ± śače ‘vloed’;
b.	skalđōn ‘stootster’, naam van Schelde en Rupel, waarvan de datief bewaard is in Schouwen: verkeerde vertaling van gandā;
c.	[xuntōn] ‘jaagster’, naam van de Honte: ‘verduidelijkende’ vertaling van gandā;
d.	[xnitōn] ‘stootster’, naam van de Nete: verkeerde vertaling van gandā;
e.	vermoedelijk [xlan(þ)nōn] ‘roofster’^(33), naam van de Dijle, bewaard in Laan: ‘verduidelijkende’ vertaling van gandā;

(31) Men mag niet onderstellen dat de naam reeds in gekeltiseerde of geromaniseerde vorm door de Franken werd overgenomen: bij een ontlening door het Keltisch of het Vulgairlatijn ware [xw-] tot Cu̯- geworden.

(32) Of elf, zo men een hydroniem meetelt dat ten tijde van Cesar wel een grenswater van Belgisch-Gallië aanduidde, te weten [waxalaz] ‘kronkelige’, naam van de Waal: goede vertaling van de Voorindogermaanse Maasnaam, Alpine ± moša ‘hetz.’, zie ons opstel ‘Zum uralischen Substrat des Gallischen’, in: Onoma XVI (1971), 56 (waar we als naamgevers ten onrechte de Bataven vermoedden). - Voorzichtigheidshalve wordt hier geen rekening gehouden met Germaanse namen die wel door vertaling van Keltische hydroniemen, maar niet noodzakelijk vóór het Frankisch tijdperk ontstaan zijn.

(33) Zie voor -nōn i.p.v. *-ōn ook Brugmann, a.w., 303-04.

[p. 258]

f.	welwōn ‘roofster’, naam van de Zenne, bewaard in Woluwe: ‘verduidelijkende’ vertaling van gandā;
g.	pukōn ‘stootster’, naam van de Durme, bewaard in Poeke: verkeerde vertaling van gandā;
h.	[xweinesōn] ‘murmelaarster’, naam van de Windgatbeek, bewaard in Wieze: goede vertaling van tanarā ‘ruisende’, zelf een verkeerde vertaling van skalđōn;
i.	g̶unda- ‘etter’, naam van de Gont: verkeerde vertaling van ganđā;
j.	[xneupōn] ‘(af-, uit)rukster’, naam van de Leie, lang bewaard in Niepe ^+ (naam van een water dat waarschijnlijk te of nabij Strasele ontsprong en waarvan de benedenloop die was van de huidige Borrebeek, Fr. Bourre) en nu nog in ni.əpə^(34) (Nederlands dialectisch equivalent, te Steenbeke, van Fr. Canal de la Nieppe): ‘verduidelijkende’ vertaling van gandā.

Met behulp van de hydronymische doubletten kan men de taaltoestand in Belgisch-Gallië tegen het einde van de Voorromeinse tijd bij benadering reconstrueren⁽³⁵⁾. In het N.O. predomineerde het Germaans, overal elders het Keltisch; in het centrum, aan de Zenne, werd naast het Keltisch nog Alpine gesproken, waarschijnlijk door tweetaligen - Alpinen die zich geleidelijk keltiseerden. Het overwegend Germaanse taalgebied strekte zich zeker tot aan of over de Honte, de Schelde tussen Honte en Rupel, de Rupel, de Nete en de Grote Nete uit. Aan de Grote Kaliebeek (ten Z. van Turnhout) werd echter nog overwegend Keltisch gesproken, en omgekeerd sprak men vooral Germaans aan de Niepe⁺ (ten O. van Hazebroek), de Poekebeek (ten N.O. van Tielt), de Gont (ten Z.O. van Gent), de Windgatbeek (ten Z.W. van Dendermonde), de Woluwe (ten O. van Brussel) en vermoedelijk ook de Laan (ten Z.W. van Leuven). Hieruit mag men nog niet tot het bestaan van evenveel taaleilanden concluderen: de Germaanse gebieden aan de Windgatbeek en de Gont behoorden misschien tot een ‘uitloper’ langs de Beneden-Schelde van het Germaanse hoofdgebied⁽³⁶⁾; die aan de Woluwe en de Laan

(34) W. Pée met de medewerking van E. Blancquaert, Dialect-atlas van West-Vlaanderen en Fransch-Vlaanderen (Antwerpen, 1946), 404.

(35) Zie reeds Die Dreisprachigkeit, 213-14, Oudbelgische hydroniemen (I), 181-82, en (II), 358, 362.

(36) Neemt men het bestaan van zo'n ‘uitloper’ aan - die nergens de grens tussen zand- en leemstreek hoeft overschreden te hebben -, dan begrijpt men beter dat de echt-Germaanse stroomnaam de echt-Keltische heeft kunnen verdringen, ja wellicht zelfs dat de streek van Dendermonde in antropologisch opzicht een plaats inneemt tussen die van Turnhout en die van Antwerpen: zie voor het eerste feit Die Dreisprachigkeit, 204-05, 212-13, voor het laatste ald., 214 n. 49.

[p. 259]

hingen wellicht onderling samen⁽³⁷⁾. Ten O. der Grote Nete viel de grens tussen het overwegend Germaanse en het overwegend Keltische taalgebied denkelijk eerst min of meer samen met de (door een woeste streek lopende) waterscheiding, ten N. van de Demer, tussen het Maasen het Scheldebekken⁽³⁸⁾; waar ze echter de Maas bereikte en hoe ze verder oostwaarts liep, is nog onzeker⁽³⁹⁾.

Tot dan toe had het Germaans van de Noordzee tot de Maas slechts armoedige randgebieden - men denke aan de toenmalige Kempen! - alsook enkele geïsoleerde plekken in woudrijke gewesten kunnen veroveren; in de leemstreek, die reeds vrij dicht bevolkt was, overwoog van Vlaanderen tot Haspengouw nog steeds het Keltisch. Hieruit volgt echter geenszins dat de Belgische immigratie gering geweest ware: blijkens de algehele verdringing van de echt-Keltische Scheldenaam⁽⁴⁰⁾, de veelvuldige vertaling van de echt-Germaanse in het Keltisch⁽⁴¹⁾ en de vermoedelijke hyperkeltisering van de nieuwe Keltische⁽⁴²⁾ moet een aanzienlijke Oergermaanse minderheid zich in

(37) Een vergelijking met Karinthië dringt zich op: ‘Im Laufe des 8. Jahrhunderts geraten die Slowenen unter bayrische Botmäßigkeit: ... das ganze Gebiet... wird von einem Netz deutscher Siedlungen überzogen, das dichter war im Norden, dünner im Süden, so daß das ganze Wendenland bald einem großen Mosaik glich, freilich keinem starren, sondern einem recht lebendigen und veränderlichen’, P. Lessiak, Alpendeutsche und Alpenslawen in ihren sprachlichen Beziehungen, in: Germanisch-romanische Monatsschrift II (1910), 275.

(38) Op 3 km ten Z.O. van Hasselt, op het grondgebied van Diepenbeek, neemt de Demer een rechterbijriviertje op, de Stiemerbeek. Stiemer- en Demer gaan in laatste instantie resp. terug op Kelt. stamarā ‘stootster’ en diens verdere evolutie tamarā, zie Die Dreisprachigkeit, 208; de Stiemerbeek zal oorspronkelijk als een arm van de Demer beschouwd zijn. Hoe is het verschil in anlaut der etyma te verklaren? Heeft het Keltisch aan de Stiemerbeek tot ca. 400 een vorm bewaard die aan de Demer toen al heel wat verder geëvolueerd was? Of is stamarā niet eerder enkele eeuwen vóór tamarā gegermaniseerd, d.i. reeds in het Romeins of zelfs het Belgisch tijdperk? In het tweede geval moet men aannemen dat het Germaans toen reeds althans de bovenloop der Stiemerbeek veroverd heeft.

(39) We vermoeden echter dat ze ook tussen Maas en Rijn nergens de grens tussen zand- en leemstreek overschreed. Deze loopt van Berg, aan de rechteroever van de Maas, ongeveer over Sittard, Mönchengladbach en Nuis (Dt. Neuß) naar Bonn, waar ze de Rijn oversteekt: zie voor Duitsland R. Grahmann, Der Löß in Europa, in: Mitteilungen der Gesellschaft für Erdkunde zu Leipzig LI (1930-31), Tafel II (‘Auf dieser [Karte] wurden Decklehme unter 1 m Mächtigkeit vernachlässigt, solche, die stärker sind, zum Löß gezogen’, ald., 5).

(40) Zie Die Dreisprachigkeit, 204-05, 212-13.

(41) Zie ald., 206-09, 213.

(42) Zie ald., 211, 213.

[p. 260]

het Scheldebekken tot ver bezuiden Doornik gevestigd hebben. De vele hydronymische doubletten bewijzen dat reeds vrij spoedig na de invasie vreedzame betrekkingen tot stand kwamen tussen de land zoekende Germanen en de ingezeten Kelto-Alpinen⁽⁴³⁾.

In de Romeinse Oudheid zou het Germaans in onze streken enkel aan de Poekebeek en de Rupel zeker verdrongen worden, nl. door het Vulgairlatijn⁽⁴⁴⁾. Opmerkelijk is, dat het aan de Niepe⁺, de Woluwe en vermoedelijk ook de Laan toen al in de buurt van de huidige taalgrens gesproken werd: het Oergermaans taalgebied in Belgisch-Gallië was reeds een verre voorafbeelding van het Oudnederfrankische in dezelfde geografische ruimte⁽⁴⁵⁾.

Brussel.

J. Devleeschouwer,

Onderzoeksleider van het N.F.W.O.

(43) ‘In de... “Doppelnamen” weerspiegelt zich het vredig samenwonen der beide nationaliteiten’, H. Draye, De gelijkmaking in de plaatsnamen (Ortsnamenausgleich) (Leuven -- Brussel, 1943), 23; vgl. reeds E. Kranzmayer, Zur Ortsnamenforschung im Grenzland, in: Zeitschrift für Ortsnamenforschung X (1934), 112.

(44) Zie resp. Oudbelgische hydroniemen (I), 177-78, 181, en onze Nervische hydroniemen (III), in: Naamkunde VII (1975), 21-23.

(45) Bekende geleerden hebben Cesars Germani Cisrehenani voor zuivere Kelten willen houden, of de Belgen der Oudheid een zelfstandige, zowel van het Germaans als van het Keltisch verschillende Indogermaanse taal willen toeschrijven... Hun dwalingen hoeven, na het betoogde, niet eens meer weerlegd te worden. Het echte Belgisch was niet de substraattaal, maar de oudste Germaanse vorm van het Nederlands, en dit verdient dan ook ten volle zijn geleerde benaming lingua Belgica.