Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 26

[p. 98]

Reflex
Wie programmeert onze nachtmerries?

Een jong huisgezin: de vrouw, de man, een jong kind, vaak een baby nog. Een woning, soms luxueus, maar doorgaans ‘gewoon’ d.i. burgerlijk knus en huiselijk.

Rust en vrede. Tot de bezoekers opdagen [meestal zijn het er twee]. Ze dringen het huis niet binnen, ze hebben aangebeld en men heeft ze binnengelaten of zelfs binnengehaald. Hun aanwezigheid is niet ongewoon, soms zijn het de bedienden van de gasmaatschappij, soms oude collega's van de man. Geen inbraak dus, en geen huisvredebreuk. Maar dan gaan de bezoekers zich vreemd gedragen. Ongewoon slordig tegenover het huisraad, cynisch tegenover de baby, provocerend tegenover de jonge vrouw. En ineens dringt het tot je door dat in dit huis nu àlles, vooral het gruwelijkste, mogelijk is geworden. Al het spaarzaam verzamelde huisgerief kan door de bezoekers vernietigd, de vrouw verkracht, de baby verminkt, de man afgeslacht worden.

En vaak gebeurt het ook.

Dit scenario was goed op weg om een vast cliché te worden van een groot aantal films en toneelstukken van de laatste jaren. Het gaat hier om een zeer sterk, zichzelf versterkend cliché: de kijker die nu ziet dat de afgezwaaide soldaat het bezoek krijgt van twee oud-strijdmakkers, krimpt ineen als hij de ex-Vietnam-sergeant naar de zeven maanden oude baby ziet kijken.

Théâtre de la cruauté?

De eerste vraag: vanwaar komt zo'n story?

De moord op Sharon Tate en haar gasten? Ruimer: de angst van de bewoners van de Amerikaanse steden.

Wie het geld kan opbrengen, huurt een privé-huiswacht, of verhuist naar een verkaveling-achter-prikkeldraad met elektronisch uitgeruste veiligheidsdienst. Sommigen zullen het vermoeden uitspreken dat de veiligheidsindustrie meehelpt aan de verspreiding van de story:

‘Kijk eens wat voor risico's je loopt als je nalaat een beroep te doen op onze service’.

Maar de story moet nog een diepere laag hebben.

De jongens van de filmindustrie hebben iets opgesnoven wat in de lucht hing. En dat ‘wat in de lucht hangt’ en zo hevig de kijkers aangrijpt, doet dat niet alleen omdat het ergens strookt met feitelijke gebeurtenissen.

Luchtkapingen behoren ook tot die actuele gebeurtenissen, en zeker, de filmindustrie wijdt er produkties aan, maar die zijn lang niet zo ingrijpend en aangrijpend.

In het duister op de tast stoot je op My Lai-4.

Question: ‘And babys?’. Answer: ‘And babys’. Huisvredebreuk ergens in de Verenigde [of een van de andere Noordatlantische] Staten als beeld van de misdaden tegen dorpsbevolkingen in Vietnam? Ik denk van niet: want je merkt dat de identificatie in de films die ik hier op het oog heb, steevast gericht is op de slachtoffers, het vredige huisgezin, dus de analogen van de ‘uitgeschakelde gooks’. Maar het gaat hier niet om undergroundfilms, d.w.z.: de overgrote meerderheid van de Amerikaanse kijkers wordt verondersteld ze te aanvaarden.

[p. 99]

De film Easy Rider werd in ten minste één staat uit de circulatie gehaald omdat de kijkers de moord op de twee niet-conforme riders al te uitbundig toejuichten. Meer dan 50 t.h. van de ondervraagde Amerikaanse burgers verklaarden dat ze precies zouden handelen zoals Calley heeft gedaan. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat dit publiek zich met de slachtoffers van Calley identificeert; het lijkt me nog onwaarschijnlijker dat de filmindustrie zich aan een film zou wagen waarin het Amerikaanse publiek tot die identificatie wordt geleid.

Ik geloof dat je aan de story een metaforische veeleer dan een analogische laag moet toeschrijven.

Zo iets als: ‘Er zijn mensen die àlles vernietigen als je ze binnenlaat’. ‘...als wij ze binnenlaten?’.

Stel dat ‘wij’ hier gelijk is aan: ‘wij-bewoners-van-de-10-rijkste-landen-ter-wereld’. Dan is er geen twijfel meer wie de indringers wel zijn. Het cliché van ‘je kan ze geen vinger geven of ze nemen een hele arm’.

Met het nieuw opgedoken bewustzijn dat onze welvaart niet anders dan godgeklaagd provocerend kan zijn voor de overgrote meerderheid van de bewoners van Azië, Afrika en Zuid-Amerika. Lyndon Johnson: ‘Wij bezitten de helft van alle vrachtwagens / in de wereld. / Wij bezitten bijna de helft van alle radio's / in de wereld. / Wij bezitten een derde van alle elektriciteit die wordt geproduceerd / in de wereld. / En hoewel wij slechts ongeveer / zes procent van de mensen / in de wereld / hebben, / hebben wij / de helft van haar rijkdom. / En onthoud goed dat die overige / 94 procent van de mensen / allemaal met ons zouden willen ruilen. / Nou zou ik wel willen / dat ze genieten van de zegeningen / waarvan wij genieten. / Maar help ze vooral niet / met ons van plaats te ruilen / want / ik wil niet zijn / waar zij zijn’ [aangehaald en geschikt door Julius Lester in ‘Op zoek naar het nieuwe land’, De Bezige Bij 1971]. De story toont dan wat ons, welvarende noorderlingen, te wachten staat, ‘als we niet drastisch van ons afbijten’. Vergelijk met de vuurwapens die jou samen met een kant en klare atoomschuilkelder worden geleverd.

En er is nog wel een ‘ergere’ interpretatie denkbaar.

Van ‘arme, vreemde indringers’ naar ‘zwarten, communisten en afwijkelingen’ is niet zo'n lange weg. Dan zou je de story kunnen interpreteren als een beschrijving van de ravage die o.m. de communisten hebben aangebracht in de huishouding van het Amerikaanse imperium.

‘En dat zouden wij zo maar dulden?’.

Zo kom je terug op My Lay, achter luitenant Calley aan.

Zijn deze interpretaties nu ‘waar’? Ik beweer niet dat de story uitsluitend in deze ene metaforische richting functioneert. Wel dat de metafoor meespeelt in de manier waarop de kijkers deze films ondergaan.

Laat mij het zeer voorzichtig zo stellen: ik ben ook [maar] een mens, en dat ik op deze interpretaties kom, betekent dat de story bij een aantal mensen ook zo functioneert, bewust of onbewust, volledig of gedeeltelijk. Waarbij niet eens uitgesloten is dat een radicale minderheid zich aan een identificatie met My Lai-slachtoffers waagt; noch dat de filmindustrie deze mogelijkheid gretig heeft ingecalculeerd. Je zou je zelfs kunnen voorstellen dat de story oorspronkelijk bedacht is door

[p. 100]

radicalen-met-goede-bedoelingen, wie de feitelijke maatschappelijke functionering van de story alleen maar uit de hand is gelopen.

Veronderstel dat het er ‘onschuldiger’ aan toe gegaan is.

‘De Amerikaanse [zeg maar: Noordatlantische - dr] kultuur werd synoniem met de fantasieën van personen wier beroep gebaseerd is op fantasieën, die dan worden verkocht aan een sponsor die fantasieën creëert om de mensen te laten denken dat zeep in de blauwe doos het wasgoed witter dan wit maakt, terwijl de zeep in de oranje doos het slechts wit maakt.

Als je alle fantasieën optelt, is de som GELD, de essentiële fantasie’ [Julius Lester]. Snuggere jongens van de filmindustrie hebben een aardige story opgesnoven, en baten ze duchtig en handig uit. O.K. Er zijn alleen een paar onzedige vragen opzijgeschoven: welke effecten worden nu bij een groot aantal kijkers teweeggebracht? welke schakelingen in de hersenen, welke reflexen worden hier zoal aangelegd? Onze menselijke reacties zijn niet altijd, meestal niet bepaald door bewuste ervaringen. Wat zal er over tien jaar omgaan in de mensen die bij herhaling deze story ademloos hebben ondergaan, wanneer de massamedia overtuigend zullen tonen dat de Noordatlantische beschaving aangevallen wordt in haar huiselijkheid? Hoe worden onze nachtmerries geprogrammeerd? Wie zit daar aan mijn hersenen te prutsen?

Daniël ROBBERECHTS