Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 446]

Italiaanse letteren

Het literaire schaakspel van Italo Calvino

Toen net na de bevrijding de Italiaanse romanschrijver Italo Calvino zijn eersteling Het pad van de spinnenesten publiceerde, was het niet door het behandelde onderwerp (het was het verhaal van een weerstandersbeweging) dat dit boek zo opviel binnen de toenmalige literaire produktie. Opvallend was echter wel de oorspronkelijke stijl die de jonge auteur reeds in dit eerste werk hanteerde. Op een ogenblik dat het neo-realisme hoogtij vierde in Italië, waagde hij zich aan een stijl waarin het imaginaire - weliswaar getemperd door een logische verhaalstruktuur - het hoofdaccent droeg.

Deze originele verteltrant wist hij op meesterlijke wijze verder te ontwikkelen in zijn volgende drie romans die hij als een trilogie publiceerde onder de kollektieve benaming Onze voorouders. Door hun afzonderlijke titels alleen al, verraden deze romans hun fantasierijk karakter: De gehalveerde burggraaf, De klimmende baron, De niet bestaande ridder.

Het succes dat deze romans gekend hebben, bracht Calvino definitieve erkenning binnen de Italiaanse literaire wereld. Deze werken, doch eveneens veel van zijn latere literaire produkten werden vertaald in het Frans, en later ook in het Engels en het Spaans. Zo verkreeg Calvino wereldvermaardheid onder meer door zijn prehistorische science-fiction roman Cosmicomics, waar hij een personage kreëert Qfwfq dat even oud is als de wereld.

Bezinning over de eigen schrijfakt doet Calvino in de jaren zeventig een filosofische visie ontwikkelen over de relatie tussen de fictie en de werkelijkheid.

De manier waarop hij deze visie tot uitdrukking brengt, is verwant met de kombinatorische logika die binnen l'Oulipo (L'ouvroir de la littérature potentielle) werd ontwikkeld. Samen met onder meer Raymond Queneau en Georges Perec, was ook Calvino trouwens een medewerker van Oulipo. Een interessant voorbeeld van deze kombinatorische logika vindt men in Het kasteel van de kruisende levenspaden. Ieder van de aanzittenden bij de gasttafel vertelt zijn verhaal aan de

[p. 447]

hand van tarotkaarten die elkaar kruisen. Het valt op hoe de verschillende verhalen zowel van links naar rechts als van boven naar onder kunnen gelezen worden. Met andere woorden: dezelfde kaarten, in een andere volgorde gelezen, onthullen andere betekenissen. Wanneer alle 68 kaarten van de Tarot gelegd zijn, merkt men hoe in hun midden een lege rechthoek is overgebleven. Alle verhalen blijken gebouwd te zijn rond een leegte. Deze leegte is voor Calvino de spil waarrond - ook in de werkelijkheid - de gebeurtenissen wentelen.

Het idee dat de werkelijkheid zoals het verhaal uiteindelijk op een fictie berust, wordt meer bepaald nog uitgewerkt in De onzichtbare steden. De Venetiaanse koopman Marco Polo wordt hier ten tonele gevoerd in gesprek met de Tartarenhoofdman Kublai Kan. Voor de Italiaanse lezer is Marco Polo het historisch model bij uitstek van de verteller en van de reiziger. Het is voor deze lezer dan ook evident dat het probleem van de relatie tussen de werkelijkheid van de gebeurtenissen en de fictie van de weergave ervan, met deze figuur geassocieerd wordt. In het boek van Calvino wordt, reeds met de eerste zin, deze problematiek opgeroepen:

Het is niet gezegd dat Kublai Khan alles gelooft wat Marco zegt.

Toch zal de Grote Kan het hele boek door een geboeid toehoorder zijn van de beschrijvingen die Marco hem opdist van de verschillende steden die hij in werkelijkheid (of in verbeelding) heeft bezocht.

Op het ogenblik dat de Venetiaanse koopman het paleis van Kublai Kan aandoet, heeft de Tartarenkeizer het hoogtepunt van zijn militaire expansie bereikt. Het is het ogenblik waarop deze laatste gekonfronteerd wordt met de grote leegte van de veroveraar die het vergankelijke van zijn veroveringen inziet. Wanneer hij zo aandachtig naar een vreemde snuiter pleegt te luisteren, dan is het omdat hij in de verslagen van Marco ‘door de tot instorting gedoemde muren en torens heen’ een onvergankelijk beginsel wenst te onderscheiden dat aan zijn werkelijkheid een fundament zou geven.

De verschillende eigenschappen waarmee Marco de steden die hij beschrijft telkens verbindt, brengen de toehoorder stap voor stap tot

[p. 448]

inzicht in de universele betekenis die elk van deze steden bezit voor de reiziger die haar bezoekt. Iedere stad kan voor elkeen een andere eigenschap vertonen. Zij kan een stad van het verlangen zijn, ofwel van de herinnering, of ook een dodenstad of een stad van de uitwisselingen... Stap voor stap kan men eveneens Kublai Kan tot inzicht zien komen in de struktuur die aan de werkelijkheid ten grondslag ligt.

7 Aanvankelijk kende de Venitiaan de taal niet van de Tartarenhoofdman. Daarom stalt hij stilzwijgend het monster van de koopwaar uit op de tegelvloer voor de troon van de Grote Kan en probeert hij door deze koopwaar te verplaatsen een beeld te geven van zijn belevenissen.

Dit geeft Kan het idee om Marco na een van zijn volgende reizen op te wachten met een schaakbord en hem te verzoeken zijn beschrijvingen ditmaal te doen met behulp van het schaakspel. Bij elke partij merkt Kan dat zijn dialoog met Marco uitloopt op één enkel zwart of wit vakje. De definitieve verovering waarvan de Grote Kan dacht dat zij, door haar immaterieel karakter, alle andere veroveringen tot fundament zou dienen, blijkt, tot haar essentie teruggebracht, uit te monden in het niets.

Als de werkelijkheid op niets gefundeerd is, dan is ook de twijfel omtrent de eigen realiteit gegrond.

De tuin waar Marco en Kan hun gesprekken voeren, bestaat die in werkelijkheid wel?

Misschien bestaat deze tuin wel alleen in de schaduw van onze neergeslagen ogen en doe jij nog steeds stof opwaaien op de slagvelden, en verhandel ik nog steeds zakken peper op verre markten zonder dat we daar ooit zijn mee opgehouden, maar is het ons elke keer dat wij onze ogen sluiten temidden van het tumult en de mensenmassa's, toegestaan ons hier terug te trekken in zijden kimono's om wat wij zien en beleven in ogenschouw te nemen, conclusies te trekken, de zaken op een afstand te bezien.

Ook het tegenovergestelde idee kan geopperd worden. Misschien bestaan alleen zij echt en is alles wat zich in het uitgestrekte rijk van Kubai afspeelt slechts het produkt van hun verbeelding. Zo zouden...

[p. 449]

...zij die zich afmatten in kampementen en havens alleen maar bestaan omdat wij tweeën (Kublai en Marco) dat denken, ingesloten door deze bamboehagen, altijd al onbeweeglijk.

Ondanks het feit dat Calvino in zijn verhaal de fictieve grond onthult van de werkelijkheid, brengt dit hem niet tot een pessimistische levenshouding. Integendeel (en hier komt de moralist Calvino op de proppen) achter deze visie steekt een levenshouding die de moed aanprijst om verder te leven en er het beste van te maken, ook al heeft de mens - in zijn verbeelding - er niets beter op gevonden dan een samenleving te bedenken die zich als een hel aandient.

Het zal de lezer niet moeilijk vallen om te raden welke keuze Calvino zal maken bij het volgend dilemma dat Marco Polo stelt aan de Grote Kan. Er zijn twee manieren om niet te lijden onder de hel die wij vormen door onze samenleving...

De eerste valt velen gemakkelijk: de hel aanvaarden en er deel van gaan uitmaken tot je op het punt bent gekomen dat je deze niet meer ziet. De tweede is riskant en vereist ononderbroken aandacht en studie: zoeken en weten te herkennen wie en wat er, te midden van de hel, geen hel is, dat laten voortduren, en er ruimte aan geven.

Ook in het laatste werk van Calvino Als op een winternacht een reiziger, wordt de problematiek rond fictie en werkelijkheid aangeboord. Het leven en het verhaal worden hier zelfs expliciet met elkaar gelijkgesteld in die zin dat de werkelijkheid van het boek en deze van de lezer doelbewust door elkaar worden gegooid. Boek en lezer gaan zelfs op zoek naar elkaar, wat aan het gelezene een dubbelzinnig karakter verschaft.

Op listige wijze weet de auteur zijn lezer te verschalken door zijn verhaal af te breken telkens dit het meest boeiende punt van zijn verloop kent, op dat ogenblik juist waar het einde van het verhaal nog niet in zicht is. Op dit ogenblik kan de lezer nog niet voorzien hoe het verhaal een einde zal nemen, noch kan hij vermoeden dat het zoals het schaakspel van de Grote Kan op het niets zou kunnen uitlopen. Dan

[p. 450]

juist kent de lezer het sterkst het verlangen om het verdere verloop ervan te kennen.

Vertaald op het metaforisch niveau van zijn eigen levensverhaal, kan dit eveneens gezien worden als het punt waar zijn verlangen om verder te leven het grootst is.

Met alle middelen die hij met zijn narratief goocheltalent te voorschijn weet te toveren, lokt Calvino de lezer naar een ultieme valkuil. Dat het in die valkuil wel prettig tuimelen is vernemen wij wanneer de zoektocht naar het uiteindelijke verhaal de lezer in de armen van een lezeres doet belanden. Dit laatste zal hem en haar toelaten om gezamenlijk de continuïteit van hun levensverhaal te verzekeren.

francis cromphout

Italo Calvino, De onzichtbare steden, vertaling Henny Vlot, Bert Bakker, Amsterdam, 1981.

Het kasteel van de kruisende levenspaden, Bert Bakker, Amsterdam, 1982.

Als op een winternacht een reiziger, Bert Bakker, Amsterdam, 1982.