Het Overzicht. Collection Complète 1921-1925

[p. 77]

[Nummer 17]

Stedenbouw

Lezing gehouden op het 3e Kongres voor Moderne Kunst te Brugge, 6e Oogst 1923.

Dames en Heeren,

In 1915 schreef ik in mijne ‘Préliminaires d'Art civique’ dat men de stad dient te beschouwen als een levend gemeenschappelijk geheel, dat ontstaat en opgroeit volgens de natuurlijke wet der functie, die het organisme oproept.

Het programma der leergangen ter ‘Ecole des Hautes Etudes urbaines à l'Institut de Géographie, d'histoire et d'économie urbaines de la Ville de Paris’, omschrijft het bovenstaande als volgt:

‘De stedenbouwkunst beoogt niet, in de stad, de stoffelijke aangelegenheden afgescheiden van de sociale vereischten die ze noodzakelijk maken, doch behandelt de stad als een gemeenschappelijk geheel, waarvan het ekonomische leven den rol der organen beheerscht.’

Het gaat dus om functies en om organen.

Dit beginsel zal ons toelaten, het verschijnsel van burgerwezen volkomen te begrijpen.

Eene stad wordt geboren door zelf-ontstaan, ofwel geschapen uit al hare gedeelten volgens een vooropgesteld plan.

Laat ons het eerste geval ontleden, om het natuurlijk verschijnsel van nabij te beschouwen.

Zoodra de oermensch wegens onbekwaamheid tot bouwen in spelonken gehuisvest, deze verlaat en eenige riethutten opricht bestaat een gemeente embryo.

Men kan deze primitieve schuilplaatsen als ‘Cellen’ beschouwen, die later tot het ‘weefsel’ der stad zullen uitgroeien.

De eerste functie dezer cel-hutten is: woning te zijn.

Het is duidelijk dat in zulk stad-begin, bestaande uit cellen die den rol van woning vervullen, ook levenskrachtig aanwezig zijn andere allereerste functies die zich, als door ‘osmose’ uiten: ruilen, betrekkingen onderhouden, maatschappelijk leven, alles in zijn eerste vorm bestaande, en nog geen aanleiding gevend tot onderscheiden organen.

Lange tijd was alleen de rol van woning door bepaalde organen vertegenwoordigd, maar stilaan gingen deze woningorganen op zichzelf verschillen en evolueeren om ten slotte een ongemeene graad van ontwikkeling en verscheidenheid te bereiken.

Inderdaad: de oerbevolking verlaat hare rotsholten en gaat eenvoudige hutten bewonen.

Doch de geografische omstandigheden doen als 't ware magnetische stroomen ontstaan, die de verspreide nederzettingen ten goede komen. Vandaar eene gansche sociale evolutie. Begrijpelijkerwijze bevoordeelen ekonomische en geestelijke stroomingen het maatschappelijk onderscheid en de teknische verbetering. En de woning volgt deze evolutie getrouw. Ziehier de mijlpalen dezer ontwikkeling: Voor den God, een tempel. Voor den prins, een paleis. Voor den leenheer, het kasteel. Voor den patricier: een heerenhuis. Voor den burger, de steenen woning. Maar ook de slaaf, de laat, de dorper, de plebejer, de werkman moet wonen. Voor dezen zijn de krotten en kazernestallen.

En wat ook door de eeuwen heen de sociale verhoudingen geweest zijn, vinden we steeds de tegenstelling tusschen het ‘paleis’ der bevoordeelden en het ‘krot’ der groote massa.

Bij de ouden, Oosterlingen, Grieken, Romeinen of ander aristokratisch regiem, zullen steeds de patriciers het paleis; het plebs en de slaven de hokken bewonen.

In de Middeleeuwen met hun leenstelsel, huizen de laten in onooglijke hutten. Onder het betrekkelijk demokratisch regiem der Gemeenten, woont de hoogere burger in patrciershuizen, terwijl het volk in eenige krotten bijeenzit.

En de Moderne tijd: onder het aristokratisch stelsel leven de patriciers in paleizen, de gemeene man weerom in krotten. En bij het kapitalistisch-bourgeois stelsel, zien we nogmaals de bevoordeelden in privaat hotels, de arbeiders daarentegen in onooglijke hutten gehuisvest.

Het lijkt wel, of onze komende, werkelijk demokratische maatschappij voor het eerst de krotten zal doen verdwijnen, die den pseudo-volksgezinden geest van heden tot een toppunt van mistoestand en afschuwelijkheid bracht, vooral in de groote steden.

Dit tenminste is de bazis voor het nieuwe stedewezen, en zal er het uitzicht geheel van moeten veranderen.

In den loop dezer evolutie scheiden zich bepaalde functies af en gaan een meer zelfstandig bestaan leiden, naarmate den groei der algemeene ontwikkeling; het verdedigingsorgaan:

[p. 78]

vestingen,- het politiek orgaan: agora en forum, - het ontspanningsorgaan: arena en schouwburg, - het ekonomisch orgaan: havens en markten, - het hygienisch orgaan: thermen, gymnasis, en zoo voort.

Maar terwijl het oer-element in het stedewezen zich reeds vroeg ontwikkelde, zooals wij hiervoren aanstipten, kwam meestal slechts veel later de organenverscheidenheid tot stand, en pas in de tweede helft der XIX^e eeuw waren wij getuige van dien fellen drang naar organen-verscheidenheid die onze tijd kenschetst, en, in het teeken der mekaniek, de nieuwe tijd naar het stedenwezen in de tweede helft der XIX^e eeuw inluidde.

Vandaag zal ik mij bepalen om U eene onontbeerlijke korte schets te geven der begin-verschijnselen met betrekking tot den aangroei der agglomeratie sinds het ontstaan van het machinewezen.

Sinds de XIX^e eeuw, en in het teeken der mekaniek, kwamen door den ongemeenen aangroei der steden, eene reeks latente verrichtingsverschijnselen in min of meer ingewikkelden vorm tot uiting, en daar de verrichting steeds het orgaan oproept, ontstond eene nieuwe reeks onderscheiden organen.

Met de aanzienlijke oppervlakte-uitbreiding gaat eene waardeverhooging der gronden gepaard, die toeneemt naarmate men het m'ddenpunt nadert, zetel van alle bedrijvigheid, en waar zoowel de stoffelijke als geestelijke ruil, die het stedenleven uitmaakt, plaats heeft.

Als gevolg der verhooging van grondwaarde verschijnt den hoogtegroei der stad: het aantal verdiepingen neemt toe, om meer bruikbare oppervlakte te leveren en aldus de hoogstmogelijke opbrengst der gronden te verzekeren.

Uit dezen hoogtegroei spruit het verschijnsel der ‘cityformation’ zijnde de reusachtige stijging der grondprijzen, zoodat de gronden haast onbewoonbaar worden en voor meer opbrengende doeleinden zullen dienen. De stadsbevolking vlucht duidelijk het middenpunt en biedt ruimte voor den aanbouw van groote handelsgebouwen, die ekonomisch veel meer winst opleveren.

Den hoogtegroei der overblijvende woningskomplexen verergert de verderfelijke voorwaarden der krotten die ze inhouden, vanwege de achterplaatsen als schoorsteenen en de donkere gangstrater die door het hoog-bouwen ontstaan. Zoodoende verhoogt de middelpuntvliedende nijging.

Het gevolg dezer nijging is eene nieuwe omvangs-uitbreiding der stad. Ook hier neemt nu de grondwaarde toe, en staan we voor de noodzakelijkheid, goedkoope gronden te vinden om er goedkoope woningen op te bouwen, die de volksmassa moeten herbergen.

Uit dit alles vloeit voort, dat de ‘city-formation’ en de door haar veroorzaakte omvangsuitbreiding in nauw verband staan met een stelsel van snelle en goedkoope vervoermiddelen naar centrum en voorstad. Want de randbewoners moeten spoedig en zonder groote kosten het zaken-centrum kunnen bereiken en ervan naar huis terugkeeren.

De invoering, in het stadswezen, dezer mekanische vervoermiddelen ruimt alle oud gerij uit den weg, en leidt tot de vervorming der verkeerbanen binnen de stad.

Ziedaar, in het kort, de beschrijving der verschijnselen in verband met den groei der stads-agglomeraties. Men zal beseffen dat, met deze verschijnselen en de gevolgen ervan gelijkloopend, en uit hoofde der mekanische en technische hulpmiddelen, met het verkeerswezen ook alle andere verrichtingsorganen - die het stadsorganisme leefbaar maken - zich zullen ontwikkelen en verbeteren.

Zulks is, in haar ganschen omvang, de intrede van de mekaniek in de grootstad der XIX^e en XX^e eeuw.

Men moest, zooals wij gezien hebben, aan de uitkanten der stad of nog verder, het middel zoeken om de bevolking te huisvesten, die van de middenstad weggedrongen werd. En op het gepaste oogenblik verschijnt Ebenhezer Howard, de geniale uitvinder der tuinstad. Hij bouwde de theorie en was de baanbreker naar de tuinwijk, midden de groene natuur gelegen, en omgeven door landbouwzonen (‘agricultural belts’).

Het is anderzijds niet verwonderlijk dat als tegengift voor de ophooging en ten onhygienische der dicht bevolkte buurten, de gedachte voor open ruimten, speelpleinen en sportgronden, parken, sierhofjes, verluchtingsstrooken op weggenomen stadswallen, bestaande natuurgedeelten, ‘park-systems’ of open ruimten door beplante ruimten of struiken-aanplantingen onderling verbonden, grooten vooruitgang maakten.

En om samen te vatten:

Nieuwe richting in de woning-politiek: de volkswoning, grondslag van het toekomende stedenwezen.

Verschijnsel der ‘city-formation’, en samentrekking der onderscheiden verrichtingswijken.

Ontwikkeling van het verkeerswezen: mekanische snelle en betere vervoermiddelen.

Open ruimten: groene verademingsgedeelten, begrip der tuinstad.

En uit al deze stof zien wij den hedendaagschen stedenbouwer aan het werk voor een breed aanpassings- en uitbreidingsplan der grootstad.

Eenerzijds staat hij voor den eisch, om het hart, den historischen kern der stad ter wille van zijne oudheidkundige waarde te eerbiedigen; de neiging tot samentrekking der wijken openbaart hem den levens-rytmus der stad; anderzijds schikt hij de woonwijken waarvan enkele in den vorm van voorsteden en tuinwijken, hij spaart open ruimten, parken en luchtververschingsbronnen uit. Al deze samenstellende elementen, onderling door de wegenis in al hare vormen verbonden, zijn het wijdsche verrichtingsschema, het ontzagelijke aderen- en verkeersstelsel, waaruit het genie van den stedenbouwer de gerytmesrde rangschikking moet afleiden, die hij met esthetische harmonie zal te bekleeden hebben.

Bekend met de historische wet der stedenontwikkeling, en doorgedrongen van den terugslag der geografische invloeden op de bestaande of mogelijk komende toestanden, tevens vol eerbied voor de archeologische overblijfselen, en met aandacht den aderslag van het stadsleven volgend, voelt hij de harmonische verbinding tusschen al deze factoren, en hij stelt uit deze elementen op: de wijk, het woningblok, de open ruimte, het monument en het zelfstandig gebouw, en ten slotte de wegenis, die er de levenszenuw van uitmaakt, het rytmische geheel, het stadsgeheel, die den geest bevredigen en den steun eener hoogstaande esthetiek daarstellen.

De gedachte dezer groote stadsgeheelen is zoo oud als het stedenwezen zelf.

Alle beroemde steden der oudheid hebben nagenoeg volkomen deze regelmatige stadseenheid verwezenlijkt.

Het plots-oprijzen der Middeleeuwsche steden, als natuurlijk product van een nieuwe stam, heeft schijnbaar deze door-

[p. 79]

loopende traditie van stadsgeheelen gebroken, door zijne ‘pittoreske’ samenstelling, en onder den nagenoeg uitsluitenden invloed der faktoren van buiten af: aardrijkskundige en andere.

Spoedig echter keerde het oude gebruik terug, zij het dan onder andere vormen: het kooplieden-forum, de markt der middeleeuwsche stad leidde al ras tot eene eenheid die het embryo der stads-complexen werd, waarvan de Groote Markt te Brussel een der allerfraaiste, zooniet het volmaaktste der wereld is.

Natuurlijk greep de Renaissance deze strekking aan, en hervond ze de antieke voorbeelden waarheen ze zich richtte, terwijl zij er eene groote ontwikkeling aan gaf.

Ten tijde van Lodewijk XIV zullen de hovingen van Lenôtre, zuivere geestes-constructie, die vergezichten schept waarvan den bouwtrant rechtstreeks de oneindigheid aanwijst, aanzienlijk het stadsbeeld beïnvloeden, en inderdaad ontstonden daardoor de ontwikkelings-centra, die voor den lateren stedenbouwer het uitgangspunt zijner plannen zullen zijn.

Ook later nog zal men deze gelukkige traditie getrouw blijven: onder Lodewijk XV zien we de vorming van het onvergelijkelijke geheel van Nancy, de ‘Place Stanislas’ en de ‘Place de la Carrière’, om ons tot deze tastbare voorbeelden te beperken, die voor ons van zeer groote beteekenis zijn.

Want het is toch onder den indruk van dit mooie model, dat bouwmeester Guimard (tezamen met den kunstzinnigen boschtoezichter Zimmer voor wat het park betreft) het volmaakte stadsgeheel ontwierp - volmaakt althans totdat men het op zoo treurige wijze ging ‘inknagen’ - het stadsgeheel namelijk van het Park te Brussel met het Natiën Paleis, de Konings-, Hertog- en Wetstraten, met de Konings- en Paleizenplaats errond.

Tot onze tijd trouwens, tot Haussmann en zijne veranderingen te Parijs, bleef het begrip dezer rytmische geheelen bewaard.

En dan ineens, schijnt men het spoor bijster geworden!

Nochtans is het in deze richting dat de moderne stedenopbouw den weg zal vinden om boven de enkele technische aanpassing eene overheerschende esthetische uiting te bereiken.

Hovenaanlegger en architekt, na den hun passenden stadsgeest gevonden te hebben zooals Lenôtre den hem passenden autokraat, zullen zulke bewonderenswaardige geheelen kunnen daarstellen, de schitterende formule eener nieuwe stedenkunst, waarvan de vooraf uitgewerkte beginselen den weg zullen gebaand hebben voor een nieuwe stijl, die eens te meer, slechts zal voortgaan op de levenstraditie zelf, dis alleen verlangt te scheppen.

Wij gewaagden van de nvoering der mekaniek als van het kenteeken der nieuwe stedenbouwkunst, met de XX^e eeuw begonnen.

Maar, waar de mensch in feite nog de slaaf der door hem uitgevonden machine is - inplaats van ze tot ontvoogdingsmiddel van zijn beste innerlijkheid te kunnen bezigen - zijn we ten volle gerechtigd te zeggen, dat we op dit oogenblik nog ‘primitieven’ zijn in het pas begonnen tijdperk der mekaniek.

Elk tijdperk, in het menschdom, bereikte eene hooge kultuurperiode na lange tijd van weifelend zoeken.

En wij staan nog zeer ver van een dergelijke hooge kultuurperiode. Wij zijn nog verward in het weifelend zoeken aangaande de toepassing maar hoogmenschelijke doeleinden, van het technisch verworvene. Weliswaar is dit laatste eenigszins ingewikkelder dan de aanwending van gebeitelde steen na gevonden steen in de oertijden. Doch rekening houdend der verhoudingen, zijn de biologische gevolgen voor ons geslacht niet aanzienlijker dan die der bedoelde voorhistorische aanwinst voor het toenmalige menschdom.

Anderzijds behoorde elke duidelijk omlijnde bloeitijd in het stedenwezen tot eene hooge kultuurperiode. Ook zien wij elk dezer tijdperken eindigen met een kenschetsend stadsbeeld:

In de Grieksche oudheid was dit het Akropool; te Rome het legerkamp, beide met vóóropgevat plan. In de Middeleeuwen is het de Gothische stad met hare spontane vormen. In de Moderne tijd, de Renaissance-stad, welke nog voortduurt. Alle even typisch door het eigen karakter van het stadsplan, hebben de drie eerste perioden den stedenbouwcyklus doorgemaakt en bereikten zij het eindpunt van alle volledige stedenbouwperioden, namelijk: het stadsbeeld door eenen bouwtrant gekenschetst. Doch, zooals Berlage sinds lang heeft aangetoont, ontstaat eene nieuwe architektuur slechts uit eene nieuwe structuur: zoo zijn er een grieksche, een roomsche en een gothische architektuur.

Het verval der gothiek werd echter niet door eene nieuwe bouwstructuur gevolgd. De Renaissance huldigde de nabootsing, welke van eeuw tot eeuw meer tot verval leidde.

En toch ontpopte zich, ter wille der omstandigheden, een nieuw soort stadsplan. De persoonlijkheid van Lenôtre is er het hoofdmoment van, en zij overheerschte tot en met Hausmann.

Ook biedt Lenôtre den hedendaagschen urbanist nog veel merkwaardigs. Hij beantwoordt inderdaad aan de eischen van het moderne vervoer, en is nog niet tot zijn volledig, kenschetsend stadsbeeld gekomen.

De nieuwe bouwstructuur der XX^e eeuw, het gewapend beton, zal onvermijdelijk tot een nieuw architekturaal tijdperk aanleiding geven, en wellicht, in den loop dezer eeuw, een eigen stadsbeeld vormen.

Het is inderdaad duidelijk dat allerzijds zich een nieuw bouwrytmus openbaart: wij zien het in de gelijkenis der plastische proeven, welke op het oogenblik over de gansche wereld aan den gang zijn, en wel zonder voorafgaande overeenkomst.

Alle architektuur, beeldhouwkunst, ornamentiek en versieringskunst der bloeitijdperken, zijn ten slotte uit het meetkundig en collectieve ‘dadaïsme’ geboren, die de eerste proeven van plastische ‘kristallisatie’ kenschetsen, welke aan deze bloeitijdperken voorafgingen.

Wij leven thans in eene dergelijke primitieve periode. De oproer der zoogezegd nieuwsbrengende individualisten op het eind der XIX^e eeuw heeft den val van het individualisme bespoedigd.

Alom openbaart zich een oversterk gemeenschappelijk pogen om in architektuur, schilder- en beeldhouwkunst, poëzie en zelfs in muziek, de reusachtige nieuwe gemeenschap der mekaniek tot uiting te brengen.

Te zelfder tijd is een nieuwe bouwvorm in zijn allereerste begin.

Primitieven der mekanik, zoo zijn wij beginnelingen in het zoeken naar de esthetische uitdrukkingsvormen welke den aard van ons gevoel zullen kunnen verklaren.

Als bij tooverslag bevinden wij ons, kubisten in bouw- en

[p. 80]

schilderkunst, op der zelfden beginweg als de vroegere tijdperken, en wij erkennen gaarne onze verwantschap met den grooten Potala van Lhasa in Thibet, met de oudste tijdperken der Oosterlingen en Grieken, met de romaansche architektuur en de New-Yorksche ‘sky-scrapers’, de betonnen graansilos, en men alle kubisten en neo-kubisten onder de bouwmeesters, schilders en beeldhouwers van dezen tijd.

Geleidelijk, en dank aan degenen der eerste linie die alleen de wegen der toekomst banen, zal het moderne stadsbeeld tot stand komen, dat de macht van het hedendaagsche stedenwezen zal uitmaken.

Zeker, het stedewezen heeft in den loop der eeuwen pracht, grootheid en macht verwezenlijkt; we mogen fier zijn over de hoogmoedige gemeentekracht van het Oude Gent; en bewondering hebben voor de bloeitijd van het schitterende Venetië; ook het oude Rome is van een koninklijk licht omstraald. Doch waarmede kunnen vergeleken worden de macht, de uitbreiding en de samenstelling van den reusachtigen hartslag, het ontzaglijke verrichtingswezen der groote moderne stad, het samentrekkingspunt van alle menschelijke bedrijvigheid, thans voorzien van zulke technische verbeteringen, dat onze verbeelding erbij te kort schiet.

De stadsinnerlijkheid van Londen, New-York, Parijs, en naar verhouding ook van Amsterdam en van Brussel, is een komplex van menigvuldige verrichtingen, zich uitend in het levende gemeenschaps-organisme ‘stad’ doorheen de eindelooze verwarring van organen, beïnvloed door ontelbare factoren. Doch dit komplex versmelt tot eene ekonomische resultante, wier bestemming ligt in de handen der organisatorische macht, het bewegingscentrum der stad: het Stadsbeheer, waarvan de voorrechten nooit en nergens huns gelijken aan werkelijke kracht gekend hebben.

Louis Van der Swaelmen.