Het Overzicht. Collection Complète 1921-1925

[p. 97]

[Nummer 18-19]

SONIA DELAUNAY-TERK: KOSTUUM-ONTWERP VOOR ‘PRÉLUDE’ VAN GEORGES AURIE

[p. 99]

Robert Delaunay

Eens op een mooie dag heb ik Robert Delaunay leren kennen. Het weêr was prachtig. De zon geleek een dikke gezonde bloem. Zo mooi was het weder dat de grijze huizen versierd waren met blauwe, rode en purpere bloemen.

Ik rookte. Een jonge man groot van gestalte kwam op mij toe, me de hand toestekend. Mijnheer Robert Delaunay, goede dag.

Sindsdien heb ik Delaunay teruggezien. Hij is een schilder van vijf en dertig jaar waarschijnlik. Hij heeft blauwe ogen, rode lippen en brede handen. Hij rookt volgaarne pijp en spreekt onbeschroomd. Hij is elegant en zijne hoeden zijn niet de hoeden van iedereen. Alles kan hem opwinden, het weder, de regen, de hemel, zijn schilderijen, de gedichten van zijn vrienden, zijn zoon, zijn penselen. Maar men brengt hem gemakkelik tot bedaren en hij weet te glimlachen. Het is op dit ogenblik dat hij over zijn voornemens spreekt. Hij heeft zoveel plannen als herinneringen. ‘Eens op een dag, zegt hij, heb ik een gans rode auto gezien, maar morgen ga ik een reuzachtig schilderij borstelen. Dat zal heten de Toren 1923.’

Hij houdt ook nog van vele dingen: kleuren, wijn, de straten, eenige vrienden, kadmium-geel, elektries licht, kleuren, zeilschepen, harmonikas, de bloemenverkoopsters, kleuren, kinema, de maan, de vensters, kleuren, de Seine, de Eiffel Toren, kleuren, de Grande Roue, kleuren, kleuren, kleuren.

Hij is ook nog behendig in vele dingen: Schilderijen, rooiën, roepen, morgendrankjes nemen, fluiten, spuwen, schermen, schilderen, telefoneren, roken, tekenen, klavier spelen, reizen, rekenen (overigens zeer slecht), een moto berijden en schilderen.

Ik weet niet juist waar hij geboren is. Ik heb hem gevraagd mij dit détail aan te tonen, maar hij heeft mij niet kunnen antwoorden. Waarschijnlijk is het te Parijs of in de omstreken. Wat geen twijfel laat is dat hij zijn jeugd in de straten van deze stad gsleten heeft. Heel klein nog, hebben zijn ouders hem naar de Wereldtentoonstellingen medegenomen. De javaanse vrouwen verschrikten hem zeer, maar de japanners stelden hem gerust. 's Avonds dacht hij aan al de mensen van de wereld en 's morgens bij het teruggaan naar de school vertelde hij zijn dromen Zijn tekenmeester zag hem nooit.

Aan de deur van het Lyceum gezet, vroeg hij zich niet angstvallig af: ‘Wat ga ik beginnen’... omdat hij het reeds wist. Hij heeft zich overigens die vraag nooit gesteld. Hij ging schilderen. Men moet er ook aan toevoegen dat hij begon te leven, bij hem dan ook ontspruiten schilderkunst en leven rechtstreeks en terzelfdertijd uit het hart.

Hij ging de straten in, hield stil voor de koffiehuizen, hield de vrouwen staande en lachte volmondig. Er waren grote muren in de straten: ze waren geel, rood of groen gekleurd. Er waren grote muren in de koffiehuizen, gele, rode of groene en de gezichten van de vrouwen waren blauw, roos en vermiljoen. Terug thuis gekomen koos hij kleuren. Het geel dat was de straat, het rood de koffiehuizen, het blauw de ogen der vrouwen en het roos hun lichamen.

Er was nog iets anders. De zon, de blik, de gaslantaarns? Het water, het vuur, de hemel? Het was het licht. Lijk een vlinderverzamelaar liep hij er naar op zoek om het met zijn penselen te vangen.

Hij schilderde. Hij hield van schilderen en die liefde was zijn rechtzinnigste en sterkste leermeester.

Hij hield niet op met uitgaan omdat in het vertrek waar hij schilderde de vensters wijd open stonden. Hij hoorde de stadsbeweging. De rijtuigen rolden over de straatstenen, mensen stapten, sleepboten floten. Men moest snel de straat op. Eens hoorde hij een oud gemelik liedje uit de straat opstijgen. Dat was de kermis. Een grote paardemolen draaide buiten adem, elektriese lampen, vrouwenkreten en vrolike handen in zijn koers meêslepend. Het orgelmuziek draaide ook, en men kon niet verder zien dan die draaiïng.

De foren zijn vreemde ziekten. De brulpartijen der kopers, het geknetter van trommels en stemmen, het fluiten der lichten herinnert aan het gonzen van de koorts. Die reuken van warme deeg en acetyleengas, die evige lichten, dit eindeloos heen en weer stoten vergezelt onze ziekelike dromen. Die bedwelming trekt ons naar ik weet niet welke nog meer lawaaiërige kalmte. Het gelaat van een mens wordt een nachtmerrie. De avend eindigt draaiënd om eindelijk buiten adem uit te doven. De kooplui verbergen zich. Achter de ogen behoudt men kreten, vlammen, roepen. Een schilder kan dat duideliker zien, omdat hij leerde te vergeten.

[p. 100]

Robrt Delaunay hield van die luidruchtige vreugde, die lange lichten. In 1905 eindigde hij een doek waarop zijn kortstondige blijheid zich vestigde. De ‘Manége Electrique’, waar rose verkens en verdwaasde vrowen voorbijgaan, is die van zijn jeugd. Hij heeft in deze halo de geschiedenis van een uur, van een tijdperk van zijn leven nagelaten. Te Parijs graaft men de metropolitain, de trams gaan sneller, de autos komen te voorschijn, - 1905. De ‘Elektriese Paardenmolen’ draait te Montmartre, te Neuilly, nabij de Seine, - 1905. De Zomer doet Parijs sneller draaiën - (eigenaardig is het zich te herinneren dat dit doek door het Salon d'Automne, waarvan de naam zo zeldzaam ironies is, geweigerd werd). De menigte draait wijzer rond een brand, rond een ramp.

Natuurlik moet men toekijken met ogen van die tijd. De machienen waren aan de orde van de dag en de metalen hadden nog geen kleur. Het was nodig een nieuw palet samen te stellen.

De schilder zag rondom zich. Hij woonde toen op de Plaine Monceau, rue Legendre; die grijze straten zonder winkels, zonder kreten, zonder voorbijgangers, begonnen eerst 's avonds te leven. Uit de lage vensters komen romances toe en de concierge-dochters beginnen de gamme in do. Enkele stoutmoedige ‘schonen’ begeven zich 's morgens per fiets en in jupe-culotte naar de Porte Maillot. Zij rijden door de Parc Monceau en groeten in 't voorbijgaan de beroemde standbeelden: Ambroise Thomas, bij een geperfektionneerd fonteintje, beschouwt dromend Guy de Maupassant, die, zenuwachtig, weigert zich te laten overtuigen door het gezang van de bron en de smekende vrouw. Zal ze zich in het water werpen, waar de ruinen-kolonnen zich ironies spiegelen?

Alles is grijs in de omtrek; de vijver in aluminium, de dreven vol stof, de bomen bedekt met groen en grijs.

En Delaunay zou zich vermaken? Het regent, het is Winter of Lente, het regent. De rijtuigen in het Park gaan op stap om de mussen niet te verschrikken; de kindermeiden spreken stil en de wachters doen de oogen dicht. De tuin sluit zijn tralie en slaapt in.

Deze schaduw waarin men zonder vreugde rondwandelt, deze tuin waar stilte en nacht zich verschuilen, bedroeft Delaunay. Hij ging enkel nog uit om tabak te kopen en de dagbladen te lezen. Het verwonderde hem op een dag iets geheimzinnigs te ontdekken in de ogen van zijn gelijken en op hun lippen wonderen te vinden. Wat hij zocht met zooveel zorg en aandacht vloog in de blikken, in de ronding der gebaren, in de beweging van lippen en borst. Een andere dag zag hij in een spiegel die zoekende en met een zekere angst toeziende mens. Hij plaatste zijn ezel op enkele meter van de spiegel en maakte een portret. Ik beeld me in dat hij een zekere verwondering toonde wanneer een van zijn makkers hem deed opmerken dat hijzelf, Robert Delaunay, de mens in de spiegel was.

Het menselik gelaat is een bleke ster die langzaam uitdooft wanneer de horizont begint te klaren. Obsessie der oogen, kleur der lippen en der wangen. Een lijn loopt voort over het voorhoofd als de levenslijn. Men weet niet of men moet geloven om van die ruwe trekken en wijdse rondingen te houden. Elke nieuwe blik die men op het gelaat van een mens werpt ontdekt een nieuw mysterie. Deze moeilikheid trok de schilder aan. Hij wilde op zijn beurt verder zien dan de horizont en hoger dan de wolken. Het drama of het blijspel dat zich afspeelt onder de schedel, de emotie die in de keel blijft hangen, vestigt zich, verzwaart zich nog op het doek. Men moet op straf van valsheid te nauwkeurig juist zijn. En men vergeet het leven dat slaat in de menigvuldige bloedaders. Vreemd, misleidend vraagstuk dat de schilder op te lossen had. Vooreerst trachtte hij in zichzelf de oplossing te vinden (Portret van de schilder I. Portret van de schilder II). Een liefhebber verving de spiegel (Portrait de M. Uhde 1907).

Die lange rust van zijn jeugd moest een einde nemen. Delaunay kon gemakkelik het Parc Monceau ontvluchten. Lijk een dorstige reiziger, lijk een parijzenaar richtte hij zich naar de Seine en vond op hare kaaien met de frischheid van zijn twintig jaar, het gelach van zijn vrienden terug en het vergeten van zijn droefgeestige jeugd. Hij had zijn bekomste van de grijze straten, de stilte in ruinen, de platte standbeelden en de ingeslapen kindermeiden. Nooit had hij het tintelen van de nacht kunnen vergeten. Met dit zeldzaam geluk dat hem achtervolgt kon hij een werkhuis in glas ontdekken. Hendrik II was zijn kalme buurman. De zo goedgewillige bomen van de Quai du Louvre wiegden zijn slaap en wekten hem vrolik, wanneer de opgaande zon een schitterende trompet scheen te bespelen. De mist is snel vergaan en de frisheid blijft als een getuige van de morgen. Het werk ontspringt gelijk zekere planten met mekaniese korrels. Een gedacht vertrekt en plaatst zich op het doek. Robert Delaunay schort zijn mauwen op en zet zich aan het schilderen.

Hij is nog zeer jong. Die jeugdigheid voert hem noodzakeliker wijze tot een inspanning, hij wil aan elken prijs oud zijn. Dageliks vertoont zich een wonderlik gebouw voor zijn ogen. Tempel van wansmaak, maar tepel van stoutmoedigheid. Een paardebloem gelijkend werd de ‘Samaritaine’ alle dagen groter, en uit hare magazijnen, schuilplaats van de handel, steeg het betekenisvol gegons op der grote fabrieken. De stemmen vervingen de raderwerken, de gebaren en de opschriften vervingen de motors.

Hoe wilt ge dat Delaunay zich vermake? Heel dat leven is oorverdovend. (Ik zou nochtans eens een gedicht in de beurs willen schrijven te midden het geroep. Ongetwijfeld zou dit poëma landelik zijn.)

Het is in de stilte dat men luistert en ziet. Dat tenminste dacht Delaunay die, het gonzend leven van de Samaritaine vluchtend, zich verschuilen ging in de Saint-Séverin kerk. Romantisme van 1908, mystisisme van de eeuw der vliegkunst. Al het bloed dat sneller liep in zijn aderen, al de vreugde die onder zijn huid stroomde verontrustte hem, beroerde hem omdat hij zichzelf nog niet herkennen kon. Om die koorts te genezen zocht hij de frisheid van een kerk, de schaduw van een gothiese beuk. Delaunay hoorde nietmeer het wenken der rijtuigen, het gezang van de snelheid en de kreet der kleuren.

Na enige schilders en voor vele andere liet hij zich vangen

[p. 101]

R. DELAUNAY ‘LA TOUR’ (1911)

[p. 102]

in het vreeselik net der lijnen. Op dit ogenblik kwam het er voor hem niet op aan te redetwisten. De malieën schenen langzamerhand te vernauwen. Hij schilderde de Saint-Severin kerk (1907). Is het louter toeval of is het zijn wens die hem op dit ogenblik deze koude en droevige kerk doet kiezen? Het licht kan niet doordringen!

Delaunay kan zich niet weerhouden een gevangenis te schilderen wanneer hij deze kerk voor onderwerp neemt.

De liefde waakte. Anderen hebben zich voor goed laten opsluiten in de gevangenis, in de keldering, achter het met lijnen betraliede venster. Het licht, gelaat van de liefde, was niet dood voor hém.

Het schoonste wat ten slotte bestond, datgene wat zong in hem en wat hij niet vergeten kon, zou hem op tijd de redding brengen. Een avend de kerk verlatend vertrok hij, vertrokken ze beide, zij die zijn vrouw moest worden en hij, Robert Delaunay, de vriend van de regenboog.

Dicht bij Parijs ken ik een dorp dat door de inwoners Chavilie wordt genoemd. Het is een nest van vogelen. Gans de herinnering verschuilt zich in de bossen. De kastanjebomen zijn de herinneringen aan de kinderjaren, de berken die aan de jeugd, de eiken die aan de rijpe leeftijd en de sparren die aan de dood. De huizen zijn dicht bij de bomen gebouwd en de steenwegen dringen tot in het hart zelf der bossen. Maar die bossen vormen geen gewelven en de zon heeft ze lief. Het zand danst op de stralen de rustige blijheid meeslepend die men kent op het einde van de Lente of het begin van de Herfst. In de verte slaat het grote hart van Parijs. Alles is eenvoud.

De liefde, (is het de liefde?) Robert Delaunay te midden deze bomen, in de zon. Hij verliet eindelik en voor goed de dreigende gewelven van grijze kerken, de triestigheid van schaduwen en lijnen. Hij leerde ademen bladeren knauwend en mos uitrukkend; hij kon opnieuw de stem verheffen en de geur van de bruine aarde smaken. Hij was gelukkig.

Hoe troostend is het voor een schilder zich gelukkig te weten onder een heldere hemel, bij tedere bossen.

Het geluk zal de grote ontdekking zijn van de kunstenaars van onze tijd. Wij denken niet dat het nodig is ‘zich het hart te slaan’ of de haren uit te rukken om te schilderen of een gedicht te schrijven. De smaak is niet meer in het hart maar in het diaphragme. Onze kracht is te kunnen lachen.

Een van de eerste onderwierp Delaunay zich aan deze regel. Huiverend herinnert hij zich de somberheid van de Saint-Severin kerk. Te Chavilie vergat hij alles. Maar hij wilde nog meer zon en vertrok naar Nantua.

Hij nam herinneringen, verlangens en vreugden mede. Parijs bleef voor hem die grote levende stad, zo natuurlik, zo fijngevoelig, zo sterk ook. Op de kleine wegeltjes droomde hij van al dat zwaar lawaai. van al die simpele tederheid. Op de top van een heuvel gekomen verwonderde hij zich in de verte niet de geliefde monumenten te ontdekken, de Madeleine, hond die tegen de Seine te slapen ligt, het Panthéon, grijze papegaai die op de Luxembourg te pronken zit, het Trokadero, brave olifant en de Eiffeltoren, vooral de Eiffeltoren, toren van optimisme. Hij droomde er veel van, hij dacht er nog meer aan, hij hield er te veel van. Hij kon niet langer weerstaan en hij begon het doek dat hem de welverdiende beroemdheid gaf en dat in zijn ganse werk de prachtige getuigenis zal blijven van zijn kracht, van zijn moed, van zijn vreugde. (de Toren 1910).

Het oordeel is algemeen: Deze toren is afzichtelik en onteert Parijs, de stad van Lodewijk XIV (?) van Napoleon I en III (?). Hij moet vernietigd worden, de vromen zijn ten slotte gulzige beeldstormers. Ik zou ze kunnen uitlachen indien ze onschadelik waren; maar ze zijn er toch in gelukt de Grande Roue te doen vallen.

Delaunay begreep gans de verwaarloosde schoonheid van dit grote mekaniese speeltuig, hij hield er van als een verzamelaar en hij tekende zonder ophouden. Nooit zal hij dit tijdperk vergeten. Immer zal hij er over spreken, tot bij zijn laatste ademtocht. In het leven van elke mens schijnt een jaar dat meer lichtend was, boven de andere uit te steken. Gedurende het jaar 1910 begon Delaunay deze prachtige schilderij, hij was gelukkig en hij maakte kennis met de duanier Rousseau. Deze schilder, deze mens vooral leerde hem veel. Zijn voorbeeld sterkte Delaunay. Het voorbeeld van dit stille, gezonde en simpele leven deed hem begrijpen dat het niet van nut is om te schilderen de regels van de ‘30 et 40’ of van de poker te willen kennen. Kunnen stappen, kunnen eten, kunnen lachen helpen veel aan kunnen schilderen. In vreugde of in droefheid, de levenswind waaide rue Perrel, in het werkhuis van de duanier. Men had vertrouwen in zijn penseel en de kleuren zetten kracht bij. Rousseau luisterde slechts naar hem. Delaunay verloor de gewoonte te ondervragen. Wanneer hij onrustig was begon hij in zichzelf het antwoord te zoeken.

Dit was 'n vruchtbare periode. Ik onderscheid La Ville de Paris (1912), Les Fenêtres (1912). Delaunay eksposeert te Parijs. Niets ontmoedigt hem nog, hij gaat voort. Equipe de Cardiff (1913). En in de straten, in de danszalen lacht hij inbeschroomd. Hij durft nu vrolik zijn. Zijn kleren maken de bewondering uit van de huisbewaakster en de man uit de antikwiteitenwinkel van de hoek, omdat hij ze veelkleurig gekozen heeft. Hij vermaakt zich omdat hij weet dat het nodig is vertrouwen te hebben. Hommage à Blériot (1914). Crime Politique (1914).

Maar hij wilde nog zon. Spanje bood zich aan hem. Hij bleef er zes jaren. Hij ontdekte er de sensualiteit (Nu 1915. - Natures Mortes. - Femmes aux Potirons 1916-1917). Hij wilde ook zijn herinneringen terugvinden. La Tour (1918-1919).

De datums zijn enkel cijfers, spelden voor de herinneringsvlinders, spelden die langzaam doen sterven. Een zonnestraal ontstaan te Madrid, een brok vlees die een levende spier is, een waterteug die een vrucht is, herinneringen weerspiegelend als water blijven nog alleen bestaan omdat ze leven in ogen, borst en keel.

Teruggekomen te Parijs herkende Delaunay zijn eigen schaduw nietmeer. Alles was veranderd. De afgestorven vrienden hadden een deel van zijn leven medegenomen en degenen die hij terugvond hadden hun eigen bestaan vergeten. Zij versteenden.

Philippe Soupault
(Uit het frans overgezet door F.B.)

[p. 103]

R. DELAUNAY ‘LE MANÈGE ÉLECTRIQUE’ (1907-1923)