Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xxj. Capittel.

Wetten de lijf-eygene knechten aengaende, vers 1, etc. Knechten die de oore is doorgeboort, 5. Rechten voor lijf-eygene vrouws-persoonen, 7. Van dootslagers, 12. Van menschen-dieven, 16. Van de gene die hare Ouders vloecken, 17. Van slagers, 18. Van de gene die eene swangere vrouwe quetsen, 22. Van eenen huys-heere die sijnen knecht ofte maecht een ooge, ofte tant uyt stoot, 26. Van eenen stootigen osse, 28. Van die gene, die door het graven eenes puts, hares naesten osse beschadigen, 33.

1

DIt nu zijn ¹ de rechten die ghy ² hen sult voorstellen.

1 T.w. burgerlicke rechten, nae de welcke de richters het volck Godes moesten richten.

2 T.w. het volck van Israël, maer insonderheyt de Magistraten.

2

Als ghy ^{3 a} eenen hebreeuschen ⁴ knecht koopen sult, die sal ses jaren dienen: maer in’t sevenste sal hy voor vry uytgaen, om niet.

3 Niemant mocht in Israël eenen Hebreeuschen knecht koopen, ten ware dat yemant hem selven, ofte sijne kinderen van armoede verkoste, Deuter. 15.12. Levit. 25.39. ofte dat de Overicheyt hem dede verkoopen, van wegen begane dieverye, die hy niet wedergeven, ofte vergelden en konde. Exod. 22.3.

a Deuter. 15.12. Ierem. 34.14.

4 Verstaet hier onder oock de Hebreeusche dienstmaegt, als af te nemen is uyt Deut. 15.12. Ierem. 34.9.

3

Indien hy ⁵ met sijnen lijve ingekomen sal zijn, so sal hy met sijnen lijve uytgaen: indien hy ⁶ een getrouwt man was, so sal sijn vrouwe met hem uytgaen.

5 D. hy voor sijn persoon alleen, sonder wijf.

6 Hebr. eener vrouwen heere. Siet Genes. 14.13.

4

Indien hem sijn heere ⁷ een vrouwe gegeven, ende sy hem sonen ofte dochteren gebaert sal hebben, so sal de vrouwe ende hare kinderen, hares heeren zijn, ende hy sal ⁸ met sijnen lijve uytgaen.

7 Een Heydensche, of uytlantsche slavinne, of dienst-maecht, want dese alleen mochten in slavernye gelaten worden. Lev. 25.44. maer met een Hebreeusche vrouwe en mochtmen alsoo niet handelen, als blijckt uyt vers 7.

8 Want de kinderen die van een slavinne geboren wierden, waren oock slaven, of lijf-eygene, als blijckt Gen. 21.10. Galat. 4.24, 25, etc.

5

^b Maer indien de knecht ⁹ ront uyt seggen sal, Ick hebbe mijnen heere, mijn vrouwe, ende mijne kinderen lief: ick en ¹⁰ wil niet vry uytgaen:

b Deut. 15.16.

9 Hebr. seggende seggen sal.

10 Hebr. sal.

6

So sal hem sijn heere tot ¹¹ de goden brengen, daer na sal hy hem ¹² aen de deure, of aen de post brengen: ende sijn heere sal hem met eenen priem ¹³ sijn oore doorbooren, ende hy sal hem ¹⁴ eeuwichlick dienen.

11 D. Magistraten, Richters, Overicheden, als Psal. 82.1, 6. ende elders.

12 T.w. aen de deure van des huys-heeren huys.

13 Daer mede aenwijsende, dat hy aen sijnes heeren huys als aengehecht was, ende verbonden bleef hem voortaen te dienen.

14 Siet Deut. 15. vers 17.

7

Wanneer nu ¹⁵ yemant sijne dochter sal verkocht hebben tot eene dienstmaecht: so en salse niet uyt-gaen, gelijck ¹⁶ de knechten uytgaen.

15 Hebr. een man, ende verstaet dit van een Hebreeusch man.

16 Van de welcke vers 6. gesproken is.

8

Indien sy ¹⁷ qualick bevalt in de oogen hares heeren, dat ¹⁸ hyse niet ondertrouwt en heeft, so sal hyse doen lossen: aen een vreemt volck haer te verkoopen en sal hy niet vermogen, dewijle hy troulooslick met haer gehandelt heeft.

17 Hebr. quaet is.

18 And. na dat hyse voor hem selven ondertrouwt heeft.

9

Maer indien hyse aen sijnen sone ondertrouwt: ¹⁹ so sal hy met haer doen nae ’t recht der dochteren.

19 D. hy sal haer eenen bruytschat, ofte houwelicksche goederen geven, gelijck de vaders hare dochters geven. Exod. 22.16.

10

Indien hy voor hem een andere neemt: so en sal hy dese ²⁰ hare spijse, haer decksel, noch ²¹ haren houwelickschen plicht niet onttrecken.

20 Hebr. haer vleesch, D. voetsel, of, spijse.

21 Verstaet, door den houwelickschen plicht ’t gene daer de Apostel van spreeckt. 1.Corinth. 7.3. And. bywooninge.

11

Ende indien hy haer ²² dese drie [dingen] niet en doet, so sal sy om niet uytgaen sonder gelt.

22 Daer van vers 10. gesproken is.

12

^c Wie yemant slaet dat hy sterft, ²³ die sal sekerlick gedoodt worden.

c Levit. 24.17.

23 Hebr. stervende gedoot worden.

13

Doch die [hem] niet ²⁴ na-gestelt en heeft, maer Godt heeft hem sijne hant doen ontmoeten: so sal ick u ²⁵ een plaetse bestellen, daer hy henen vliede.

24 D. met opset gesocht.

25 Van de steden, daer henen die gene die onverhoets eenen dootslach gedaen hadden, vluchten souden, Siet Num. 35.11. Deuter. 19.2. Ios. 20.2.

14

Maer indien yemant tegen sijnen naesten moetwillichlick gehandelt heeft, om hem met list te dooden: so sult ghy den selven ²⁶ van voor mijnen altaer nemen, ²⁷ dat hy sterve.

26 Als of hy seyde, of hy schoon tot mijnen altaer sijnen toevlucht genomen hadde. siet 1.Reg. 2.25.

27 T.w. na het oordeel der Overicheyt.

15

^d So wie sijnen vader, ofte sijne moeder slaet, die sal sekerlick gedoodt werden.

d Matth. 15.4.

16

Voorder, So wie ²⁸ eenen mensche steelt, ’t zy dat hy dien verkocht heeft, ofte dat hy in sijne hant gevonden wort, die sal sekerlick gedoodt worden.

28 Deut. 24.7. staet eenen sone Israëls, D. eenen Israëlijt.

17

^e Wie oock sijnen vader, ofte sijne moeder vloeckt, die sal sekerlick gedoodt worden.

e Levit. 20.9. Prov. 20.20. Matth. 15.4. Marc. 7.10.

18

Ende wanneer mannen twisten, ende ²⁹ d’een slaet den anderen met eenen steen, ofte met eene vuyst: ende hy en sterft niet, maer valt te bedde:

29 Hebr. een man, d. (yemant) sijnen naesten slaet.

19

Indien hy weder op-staet, ende op strate gaet by sijnen stock, so sal hy die hem sloech, ³⁰ onschuldich zijn: ³¹ alleen sal hy geven ³² ’t gene hy versuymt heeft, ende hy sal hem ³³ volkomelick laten heelen:

30 D. aen het leven niet gestraft worden.

31 D. hy salhem voldoen, dat hy so lange niet heeft kunnen arbeyden, noch sijn broot verdienen.

32 Hebr. sijn sitten. D. de schade die hy geleden heeft, om dat hy niet heeft kunnen arbeyden.

33 Hebr. genesende genesen, of heelende heelen.

20

Wanneer oock yemant ³⁴ sijnen dienst-knecht ofte sijne dienst-maecht met eenen stock slaet, dat hy ³⁵ onder sijne hant sterft: die sal sekerlick ³⁶ gewroken worden.

34 Dien hy met sijn gelt gekocht heeft, weshalven hy vers 21. sijn gelt genoemt wort. Maer met eenen Hebreeuschen knecht, hadde het veel een ander gelegentheyt, als te sien is, Levit. 25.38, 39, 40.

35 D. terwijle dat hy slaet.

36 T.w. van den Magistraet, die een wreker Godes is. Rom. 13.4.

21

So hy nochtans eenen dach, ofte twee dagen ³⁷ over eynde blijft, so en sal hy niet gewroken worden, want hy ³⁸ is sijn gelt.

37 Hebr. staet hy.

38 D. hy is met sijn gelt gekocht, ende derhalven is hy sijn eygen, daerom oock gelooflick is, dat hy hem alleen heeft willen castijden, ende niet dooden. And. als hy sijn gelt is. D. als ’t sulcken knecht is, die met sijn gelt gekocht is.

22

Wanneer nu mannen kijven, ³⁹ ende slaen een swangere vrouwe, dat haer ⁴⁰ de vrucht af-gaet, doch ⁴¹ geen dootlick verderf en zy, so ⁴² sal ⁴³ hy sekerlick gestraft worden, gelijck als hem der vrouwen man oplegt, ende hy sal ’t geven door ⁴⁴ de Richteren.

39 T.w. alle beyde, of, een van beyden.

40 Hebr. hare kinderen.

41 Verstaet, noch der moeder, noch der vrucht.

42 Hebr. hy sal straffende gestraft worden.

43 T.w. die de vrouwe geslagen ofte gestooten heeft.

44 D. nae ’t oordeel der Richteren.

23

Maer indiender ⁴⁵ een dootlick verderf sal zijn: so sult ghy ⁴⁶ geven ⁴⁷ ziele voor ziele:

45 Te weten, der moeder, ofte harer vrucht.

46 T.w. ghy beschadiger, of, ghy Richter.

47 D. leven om leven.

24

^f Ooge voor Ooge: tant voor tant, hant voor hant, voet voor voet:

f Levit. 24.20. Deut. 19.21. Mat. 5.38.

25

Brant voor brant, wonde voor wonde; buyle voor buyle.

26

Wanneer ooc yemant sijnes dienstknechts ooge, of sijnes dienstmaechts ooge slaet, ende verderftse: hy sal hem ⁴⁸ vry laten gaen voor sijn ooge.

48 D. hy sal hem van sijne dienstbaerheyt ontslaen.

27

Ende indien hy sijnes dienstknechts tant, of sijner dienst-maecht tant uytslaet: so sal hy hem vry laten voor sijnen ⁴⁹ tant.

49 Verstaet dit oock van de verlamminge ofte quetsinge van andere ledematen des lichaems.

28

^g Ende wanneer ⁵⁰ een osse eenen

g Gen. 9.5.

50 Verstaet hier onder den name van osse, oock stieren, koeyen, bocken, rammen, ende andere beesten, die schade doen met hare hoornen, tanden, of klauwen, etc.

[fol. 37r]

man ofte vrouwe stoott, dat hy sterft: sal de osse ⁵¹ sekerlick gesteenicht worden, ende sijn vleesch en sal niet gegeten worden, maer de heere des osses ⁵² sal onschuldich zijn.

51 Hebr. steenigende gesteenicht worden. Godt wreeckt het bloet der menschen selfs aen de beesten. Siet Genes. 9.5.

52 T.w. so sijn heere niet geweten en heeft, dat de osse stootich was.

29

Maer indien de osse te ⁵³ vooren stootich geweest is, ende is sulcx sijnen heere overtuycht geweest, ende hy hem niet bewaert en heeft, ende hy doodet eenen man ofte vrouwe: so sal dien osse gesteenicht worden, ende sijn heere ⁵⁴ sal oock gedoodt worden.

53 Hebr. van gisteren, eergisteren alsoo oock vers 36. ende elders.

54 Om dat hy niet verhindert en heeft de doot sijnes naesten dat hy wel hadde kunnen doen.

30

Indien hem los-gelt ⁵⁵ op-geleyt wort, so sal hy tot lossinge sijner ziele geven, nae alles dat hem sal op-geleyt worden,

55 T.w. van de Richters, nae dat sy alle gelegentheyt der sake neerstelick sullen ondersocht hebben.

31

’T zy dat hy eenen sone gestooten heeft, ofte eene dochter gestooten heeft, nae dat recht sal hem gedaen worden.

32

Indien de osse eenen knecht ofte dienst-maecht stoott: ⁵⁶ hy sal ⁵⁷ sijnen heere dertich ⁵⁸ silverlingen geven, ende de osse sal gesteenicht worden.

56 T.w. die, dien de osse toekomt.

57 T.w. den heere des knechts, ofte der dienstmaecht.

58 Siet Genes. 20. vers 16.

33

Ende wanneer yemant eenen kuyl opent, ofte wanneer yemant eenen kuyl graeft, ende hy deckt hem niet toe: ende een ⁵⁹ osse ofte esel valt daer in:

59 Verstaet hier by oock andere beesten.

34

De heere des kuyls salt vergelden, hy sal den heere des selven ⁶⁰ ’t gelt wederkeeren: doch dat doode sal ⁶¹ sijne wesen.

60 T.w. soo vele als het beest van de Richters ofte onpartydige sal geschatt worden.

61 T.w. des heeren des kuyls.

35

Wanneer nu yemants osse sijnes naesten osse quetst, dat hy sterft: so salmen den levendigen osse verkoopen, ende het gelt daer van half ende half deylen, ende den dooden salmen oock half ende half deylen.

36

Ofte ist kennelick geweest, dat dien osse van te vooren stootich was, ende sijn heere en heeft hem niet bewaert: so sal hy ⁶² in aller maniere osse voor osse vergelden, doch de doode sal ⁶³ sijne wesen.

62 Hebr. weder gevende weder geven.

63 T.w. des genen wiens osse den anderen gedoot heeft.