Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xx. Capittel.

Misbruyck des wijns, vers 1. Coningen, versen 2, 8, 26, 28. Twist, 3. Luyheyt, 4, 13. Raet, 5, 18. roem-redicheyt ende trouwe, 6. oprechticheyt, 7. aller menschen sondige staet, 9. gewicht ende mate, 10, 23. oordeel van kinderlicke wercken, 11. hoorende oore, siende ooge, 12. practijcken der koopers, 14. dierbaerheyt der wijse redenen, 15. borchtocht, 16. onrechtveerdich gewin, 17. Achterclap, 19. Sijne ouders vloecken, 20. haestige rijckdom, 21. wraeckgiericheyt, ende wachten op den Heere, 22. Godt regeert des menschen ganck, 24. Geloften, 25. des menschen ziele, 27. jeucht ende ouderdom, 29. straffe der boosen, 30.

1

DE ¹ wijn is een spotter, ² de stercke dranck is ³ woelachtich: al wie ⁴ daer in dwaelt, ⁵ en sal niet wijs zijn.

1 D. de wijn ende andere stercke dranck door overdaet misbruyct zijnde, maeckt dat de menschen, diese misbruycken, spotters, ende gewoelmakers worden.

2 Hebr. schechar. Siet van dit woort, Levit. cap. 10. op vers 9.

3 Ofte, woelende: ofte, een gewoel-maker. D. die tot roepen, tieren, kijven, slaen, vechten, etc. den mensche verweckt. siet ond. 23.29. item Hose. 4.11, 18. ende van het Hebr. woort, bov. 7.11.

4 D. in het drincken des selven de mate te buyten gaet. Siet de selve maniere van spreken int quade genomen, Iesa. 28.7. ende in’t goede bov. 5.19. op het woort doolt.

5 D. en sal de ware wijsheyt niet leeren, als daer toe onbequaem zijnde. Ofte, en is niet wijs. D. niet verstandich, niet wel bedacht, niet Godtvreesende, nochte deuchtsaem.

2

^a De schrick ⁶ eens Conincks is als het brullen ⁷ eens jongen leeuws: die sich tegen ⁸ hem ⁹ vergramt, sondicht ¹⁰ tegen sijne ziele.

a Prov. 16.14. ende 19.12.

6 T.w. den welcken een Coninck yemant in sijne toornicheyt aenbrengt. Verstaet alsoo de verschrickinge der menschen, Genes. 9.1. De schrick Godts, Genes. 35.5. De schrick der Israëliten, Deut. 2.25.

7 Siet bov. 19. op vers 12.

8 N. den Coninck.

9 T.w. met gramme, ende toornige propoosten den Coninck bejegent.

10 D. tegen sijn leven, het welcke hy in groot perijckel brengt. Vergel. Num. 16.38. ende 1.Reg. c. 2.23. ende bov. 8.36. mitsgaders d’aenteeck.

3

^b ’T is eere voor een man, van twist ¹¹ af te blijven: maer een yeder dwaes salder sich in mengen.

b Prov. 17.14.

11 Hebr. te sitten. Sitten voor blijven. siet 2.Chron. 32. op vers 10.

4

Om ¹² den winter en sal de luyaert niet ploegen: daerom sal hy ¹³ bedelen in den oogst; maer ¹⁴ daer en sal niet zijn.

12 T.w. die in den zaey-tijt nae by is: D. om de koude die dan begint aen te komen, ofte om het quaet weders wille. And. in den herfst en sal den luyaert, etc. Maer het Hebr. woort choreph is tegen den somer gestelt, Gen. 8.22. Psal. 74.17. Amos 3.15. Zach. 14.8. Ende de winter is alsoo genoemt, om dat hy gelijck de smaet is der aerde, wechnemende alle schoonheyt, groenheyt, ende lieflickheyt der selver.

13 Het Hebr. woort is aldus genomen, Psal. 109.10.

14 T.w. dat hy soude mogen maeyen, gelijck andere, die geploeget, ende gezaeyet hebben.

5

^c De ¹⁵ raet in’t herte eens ¹⁶ mans is [als] ¹⁷ diepe wateren: maer een man ¹⁸ van verstande sal ¹⁹ dien ²⁰ uythalen.

c Prov. 18.4.

15 D. de wijsheyt waer door men weet sich selven, ende anderen in alle voorvallende dingen wel te raden.

16 T.w. die wijs, voorsichtich, ende kloecksinnich is.

17 Siet bov. 18. op vers 4.

18 D. die verstandich is. alsoo bov. 10.23. ende 11.12.

19 T.w. raet.

20 D. uytputten, ende uyttrecken. T.w. met den wijsen te vragen, aen te hooren, ende alsoo te leeren. Vergel. bov. 1.5. Ofte, verstaet, dateens diepsinnigen, ende eensamen mans genegentheyt, ende voornemen, noch eenichsins van een verstandich man kan ondersocht, gesondert, en ontdeckt worden.

6

Elck een van de menichte der menschen, roept sijne ²¹ weldadicheyt uyt: maer wie sal eenen ²² recht trouwen man vinden?

21 D. roemt sich over sijne goede wercken, ende weldaden, die hy aen andere bewijst; doch dickwils met onwaerheyt, door enckele eergiericheyt.

22 Hebr. een man der getrouwicheden. De vrage geeft hier te kennen, datter weynige soodanige te vinden zijn. Siet gelijcke maniere van vragen, ond. 31.10.

7

De rechtveerdige wandelt steets in sijne ²³ oprechticheyt: wel gelucksalich zijn sijne kinderen na hem.

23 Siet Gen. 20. op vers 5.

8

Een ²⁴ Coninck sittende ²⁵ op den throon des gerichts, ^{d 26} verstroyt alle ²⁷ quaet met sijnen oogen.

24 T.w. die wijs, vroom, ende gerechtich is.

25 Om onder sijnen volcke het recht uyt te spreken.

d Ond. vers 26.

26 Dat is, doet van hem, ende sijn volck alle boosheyt, ende boose wechruymen, ende uyt sijnen lande delgen, gelijck de sonne met haer schijnsel de dicke nevelen, ende dampen verdrijft. Vergel. Psal. 101.4.

27 T.w. mits de misdadige voor hem te citeren, kennisse te nemen van hare boose stucken, daer over haer te overtuygen, te veroordelen, ende te bestraffen. Ia hy weetse met eene opslach der oogen te verschricken, ende te verjagen.

9

^e Wie can ²⁸ seggen, Ick hebbe mijn herte gesuyvert: ick ben reyn van mijne sonde?

e 1.Reg. 8.46. Iob 14.4. Psal. 51.7. Eccl. 7.21. 1.Ioan. 1.8.

28 T.w. metter waerheyt. ’Tis eene vrage, die sterck loochent. siet Gen. 18. op vers 17.

10

^{f 29} Tweederley ³⁰ weech-steen, tweederley ³¹ Epha, is ³² den HEERE een grouwel, ³³ ja die beyde.

f Deut. 25.16. Prov. 11.1. ond. vers 23.

29 Hebr. steen ende steen, Epha ende Epha, D. tweederley steen, ende tweederley Epha; T.w. een groote, om daer mede in te koopen, ende een kleyne, om daer mede te verkoopen. alsoo Deut. 25.13. Siet de aenteeck. aldaer. item ond. vers 23.

30 D. gewichte. siet Levit. 19. op vers 36.

31 D. mate. wat Epha eygentlick voor een mate geweest zy, siet Exod. c. 16. op vers 36.

32 Hebr. des Heeren grouwel. Siet bov. c. 3. op vers 32.

33 Siet de selve maniere van spreken, bov. 17.15. ende ond. vers 12.

11

Een jongen sal oock ³⁴ door sijne handelingen sich bekent maken, of ³⁵ sijn werck suyver, ende of het recht sal wesen.

34 D. door sijne kinderlicke manieren, die in sijne eerste jaren haer vertoonen.

35 Verst. sijn leven, het welcke hy in toekomenden tijt leyden sal.

12

^{g 36} Een hoorende oore, ende een siende ooge heeft de HEERE gemaeckt, ja die beyde.

g Exod. 4.11. Psal. 94.9.

36 De sin is, dat van Godt zijn niet alleen de instrumenten, ende werck-tuygen der uyterlicke sinnen, maer oock de macht, om die te gebruycken, ende de gave, om wel te gebruycken. Sommige verstaen dit in’t bysonder vande gehoorsaemheyt die de ondersaten haren overheden schuldich zijn, ende van de wijse, ende voorsichtige regeringe, waer door de overheden trouwe oogen moeten hebben over het welvaren harer ondersaten.

13

^h Hebt den ³⁷ slaep niet lief, op dat ghy niet arm en wordet: ³⁸ opent uwe oogen, ³⁹ versadicht u met ⁴⁰ broot.

h Prov. 19.15.

37 T.w. die onmatich is, ende uyt luyheyt voort komt, bov. 19.15.

38 T.w. na dat de nature haren behoorlicken slaep gehadt heeft. Begeeft u dan tot eerlicken arbeyt, om de kost te winnen.

39 ’T is een bevel, inhoudende de belofte van versadicht te sullen worden. Siet van sulcke maniere van spreken, bov. 3. op vers 25.

40 Verst. lichamelicken nootdurft. Siet Genes. 3.19. ende 18.5. mitsgaders de aenteeck.

14

⁴¹ Het is quaet, het is quaet, sal de cooper seggen: maer ⁴² als hy wech gegaen is, dan sal hy sich beroemen.

41 T.w. het goet, ofte, de ware, die de kooper dingt, om te koopen; lakende alsoo uyt eygen baet-soeckinge het gene hy geerne hadde.

42 D. als hy tot sijn eygen voordeel den koop gedaen heeft, gaet hy sijns weechs, ende prijst sich selven, dat hy door sijne loosheyt de ware onder hare weerde gekocht heeft.

15

Gout isser, ende menichte van ⁴³ robijnen: ⁱ maer de ⁴⁴ lippen der wetenschap zijn een costelick ⁴⁵ cleynoot.

43 Siet Iob 28. op vers 18.

i Prov. 3.14, 15.

44 D. die wetenschap voortbrengen. verst. wijse, ende deuchtsame propoosten. alsoo bov. 14.7. Vergel. oock bov. 12.19. ende siet de aenteeck.

45 Hebr. vat, ofte, gereetschap. Siet Iob 28. op vers 17.

16

^k Als ⁴⁶ [yemant ⁴⁷ voor] eenen ⁴⁸ vreemden borge geworden is, ⁴⁹ neemt ⁵⁰ sijn cleedt; ende pandt hem voor ⁵¹ de onbekenden.

k Prov. 11.15. ende 27.13.

46 Vande invoeginge deses woordekens Vergel. bov. 11.15. ende ond. 27.13.

47 Dit woordeken is hier ingevoecht uyt het volgende lidt van dit vers Vergel. bov. 11.15. ende ond. 27.13.

48 D. die u onbekent is, ende van wiens middelen ghy geene sekerheyt en hebt, om van sijne betalinge onbesorgt te wesen.

49 T.w. ghy, tot wiens versekeringe de borge gestelt is.

50 T.w. des genen die borge geworden is voor eenen onbekenden, ende dat tot een pant, ende sekerheyt, dat hy voor den vreemden, so hy in gebreke valt, sal betalen.

51 T.w. lieden. And. voor eene uytlandische vrouwe. alsoo ond. 27.13. Verstaet door eene uytlandische vrouwe, eene hoere, ofte, die u onbekent is. siet bov. 2. op vers 16.

17

^l Het broot ⁵² des leugens is den mensche soet: maer daer na ⁵³ sal sijn mont vol van ⁵⁴ zant-steenkens worden.

l Prov. 9.17.

52 D. het goet door valsche, ende bedriegelicke middelen gekregen. siet bov. 4. op vers 17. item vergel. bov. c. 9.17. ende de aenteeck.

53 De sin is, dat sulck goet hem in’t eynde sal schadelick zijn, ende groot verdriet toebrengen.

54 Ofte, breeck-steenen, ofte, key-steenkens. siet het Hebr. woort oock, Thren. 3.16.

18

Elck gedachte wort door raet bevesticht, daerom voert oorloge met wijse raetslagen.

19

^m Die ⁵⁵ [als] een achterclapper wandelt, openbaert het ⁵⁶ heymelicke: en vermengt u dan niet met hem, die met sijne lippen ⁵⁷ verlockt.

m Prov. 11.13.

55 Siet Lev. 19. op vers 16.

56 Dat is, het secreet van een ander, dat hem toe-vertrouwt is.

57 Ofte, liefkoost, vleyt, verleyt: D. die met aenlockende, ende schoone woorden yemant aenkomt, om wat uyt sijnen mont te trecken, ’twelck hy daer na gaet overdragen. siet van het Hebr. woort, Iudic.14.15. op het woort overreden.

20

ⁿ Wie sijnen vader, ofte sijne moeder vloeckt, diens ⁵⁸ lampe sal uytgebluscht worden ⁵⁹ in swarte duysternisse.

n Exod. 21.17. Levit. 20.9. Deut. 27.16. Matth. 15.4.

58 D. sijn welstant, voorspoet, ende welgelucksalicheyt sal vergaen. siet Iob 18. op vers 6.

59 Hebr. in de swartheyt der duysternisse. D. als de duysternisse soo groot is, datse gantsch swart, ende dick is. Vergel. bov. 7.9. ende d’aent. Verst. daer by eenen seer droevigen, ende elendigen staet, in den welcken de Vloecker van Godt sal verlaten worden. siet Gen. 15. op vers 12.

21

Als eene ⁶⁰ erffenisse in’t eerste ^{o 61} verhaesticht wort, so en sal haer laetste niet gesegent worden.

60 Verst. allerley rijckdom, ende goet, dat yemant soude mogen aenkomen, ende hy sijnen erfgenamen nalaten.

o Prov. 13.11. ende 28.20.

61 D. in korten tijt met groote woelinge door allerley middelen, ende wegen vergadert, ende opgehoopt wort. Vergel. ond. 21.5.

[fol. 11r]

22

^{p 62} En segt niet, Ick sal het quaet vergelden: wacht op den HEERE, ende hy sal u verlossen.

p Deut. 32.35. Prov. 17.13. ende 24.29. Rom. 12.17. 1.Thess. 5.15. 1.Pet. 3.9.

62 T.w. by u selven, ofte oock tegen uwen naesten.

23

^{q 63} Tweederley weech-steen is den HEERE een grouwel: ende de ⁶⁴ bedriechlicke weech-schale ⁶⁵ en is niet goet.

q Bov. vers 10.

63 Hebr. steen, ende steen. Siet bov. op vers 10.

64 Hebr. de wage des bedrochs, D. daer mede men sijnen naesten bedriecht, mits hem sijn volle gewichte niet te geven, ende voor sich selven meer dan het sijne te nemen.

65 D. sy is seer quaet. Siet bov. 17. op vers 26.

24

^r De ⁶⁶ treden des mans ⁶⁷ zijn vanden HEERE: ^s hoe soude dan een mensche ⁶⁸ sijnen wech verstaen?

r Iob 31.4. Psal. 37.23. ende 139.2, 3.

66 D. de gedachten, het voornemen, de woorden, ende wercken, het doen ende laten.

67 T.w. niet alleen door het werck der scheppinge, maer oock door de wercken der onderhoudinge, ende regeringe.

s Ierem. 10.23.

68 D. wat hem in sijn leven sal overkomen.

25

Het is een ⁶⁹ strick des menschen, dat hy ⁷⁰ het heylige ⁷¹ verslindt: ende na [gedane] geloften, ⁷² ondersoeck te doen.

69 T.w. daer in hy selve gevangen wort. D. het is een schadelick dinck voor den mensche.

70 D. dat door de geloften Gode toegeheylicht is.

71 T.w. met het selve te eten, ofte te drincken: het welcke tegen de wet was, Levit. 27.9. Deut. 23.21.

72 T.w. of ghy uwe geloften onderhouden sult, ofte niet.

26

Een wijs Coninck ⁷³ verstroyt de godtloose: ende hy brengt het ⁷⁴ radt over hen.

73 Siet d’aenteeck. bov. vers 8.

74 D. hy laet eene harde lijf-straffe over hen gaen. Voortijts wierden groote quaet-doenders aldus gestraffet, datmen eenen wagen met scherpe beslagene wielen over hen liet gaen. Siet 2.Sam. 12. op vers 31. Verst. hier onder allerley soorte van harde straffe.

27

De ⁷⁵ ziele des menschen is een ⁷⁶ lampe des HEEREN: doorsoeckende ⁷⁷ alle de binnen-cameren des buycks.

75 Verst. de redelicke ziele, die met het naturelicke licht van vernuft, ende onderscheyt tusschen goet, ende quaet begaeft is, ofte oock met het overnaturelicke der wedergeboorte, waer door de mensche verstaen kan, wat hy gelooven, ende hoe hy leven moet.

76 D. een klaer-schijnende licht der wetenschap, gegeven, ende onsteken vanden Heere, waer door de mensche sich selven van buyten, ende van binnen kent, ende onder Godes beleyt gestiert wort in al sijn doen, ende laten. Vergel. Mat. 6.22, 23. Luc. 11.34, 35. 1.Cor. 2.11.

77 D. alle de binnenste deelen der gedachten, genegentheden, affecten, ende der seer verborgene conscientie. Siet Iob 15. op vers 2.

28

⁷⁸ Weldadicheyt, ende waerheyt bewaren den Coninck: ende door weldadicheyt ondersteunt hy sijnen throon.

78 Siet Psal. 101.1. ende ond. 25.5.

29

Der jongelingen cieraet is hare cracht, ende ^t der ouden ⁷⁹ heerlickheyt, is de grysicheyt.

t Prov. 16.3.

79 T.w. om dat den ouderdom menichmael is een segen, daer mede Godt de vroome vereert; ende om dat daer by ten meesten deele is wijsheyt, ervarentheyt, ende raetsaemheyt.

30

⁸⁰ Geswellen der wonde zijn in den boosen eene suyveringe: mitsgaders ^v de slagen ⁸¹ van het binnenste des buycks.

80 De sin is, dat aen een mensche, die tot boosheyt overgegeven is, geene beteringe te verwachten en is, dan door sware lijf-straffen.

v Prov. 10.13.

81 D. die tot het binnenste van lichaem, ende ziele doordringen.