Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xlj. Capittel.

De Heere citeert alle Afgodendienaers voor 't recht, vers 1. Hy spreeckt voorder van Abraham, met den welcken Godt een verbont heeft opgericht, ende dien hy treffelicke victorien gegeven heeft, 2. Waer over de heydenen haer hebben ontsett, 5. maer zijn evenwel voortgevaren in hare afgoderye, 6. Vriendelicke aensprake Godes aen de vroome Israëliten, 8. Met belofte dat hyse verlossen soude, 10. Verdelgende hare vyanden, 11. ende de geloovige segenende, 17. Aensprake Godes aen de Afgoden-dienaers, 21. Verlossinge om des Messiae wille, 25.

1

¹ SWijgt voor my, ² ghy Eylanden, ende ³ laet de volckeren de cracht vernieuwen: laetse toe treden, laetse dan spreken: laett ons t' samen ten gerichte naederen.

1 Dit zijn de woorden des Heeren.

2 D. ghy inwoonders der Eylanden, D. die verre af, aen gene zyde der zee woont. siet Gen. 10. op vers 5. ende Psal. 72. op vers 10. swijgt, ende hoort met aendacht, wat ick, de Heere, u seggen sal. met welcke woorden Godt de Heere alle Afgodendienaers, als voor het recht citeert, om haer te overtuygen van hare dwaesheyt, dat sy hulpe soecken by de Afgoden.

3 De sin is, laetse haer beste doen, datse haer voor my verweeren, sy sullen eyndelick bevinden, dat sy tegen my niet en vermogen.

2

Wie heeft ⁴ van den opganck ⁵ dien rechtveerdigen ⁶ verweckt? heeft hem geroepen, ⁷ op sijnen voet? ⁸ de heydenen voor sijn aengesichte gegeven, ende ⁹ gemaeckt dat hy [over] Coningen heerschte? ¹⁰ heeftse sijnen sweerde gegeven als stof, sijnen boge als eenen voortgedrevenen stoppel?

4 Verstaet den opganck der sonne, namelick, uyt Ur der Chaldeen lant. Siet Gen. 11.31. ende 12.1. Ios. 24.2.

5 T.w. Abraham, die door 't geloove is gerechtveerdicht geworden, ende wiens gerechticheyt van Mose geroemt wort. siet Gen. 15.6. ende 18.19. ende 22.16. Hebr. die gerechticheyt verweckt. Siet van sulcke manieren van spreken Iob 35. op vers 13.

6 D. vermaent ende daer toe verweckt, dat hy nae een ander lant trecken soude.

7 D. dat hy hem op den voet soude volgen ende dienen.

8 D. wie gaf hem de victorie over de heydenen, die Sodom ende Gomorra geplundert hadden? siet Gen. 14.14.

9 D. gaf. hem overwinninge, T.w. over die vier Coningen, van de welcke gesproken wort Gen. c. 14.

10 D. maeckte datse sijn sweert soo lichtelick waren door te houwen, als of sy stof waren geweest. And. ende heeft hare, T.w. dier Coningen sweerden gemaeckt, als stof, ende hare bogen als stoppelen, die vanden wint [voortgedreven worden].

3

Dat hyse najaechde, [ende] trock door [met] vrede, door een padt, ['t welck] hy met sijne voeten ¹¹ niet gegaen en hadde?

11 And. noyt gecomen en was. Sommige duyden dit vers ende het voorgaende op Cyrum, als een voorbeelt Christi, sommige op Christum alleen.

4

Wie heeft [dit] gewrocht ende gedaen ¹² roepende de geslachten ¹³ van den beginne? Ick de HEERE, ^a die de eerste ben, ende ¹⁴ met de laetste ben ick de selve.

12 Ofte [Wie] roept etc. D. wie maeckt dat de menschen 'teene geslachte voor, 't andere na, malkanderen volgen, ende dat alsoo de werelt nemmermeer sonder bewoonders en is.

13 Hebr. Van 't hooft af, T.w. van den beginne der werelt.

a Ies. 43.10. ende 44.6. ende 48.12. Apoc. 1.17. ende 22.13.

14 And. ende by de laetste, ick ben de selve. Dit vierde vers mach oock aldus vertaelt worden, Wie heeft gewrocht ende gemaeckt, [ende] roept de eeuwen, die van den beginne geweest zijn? Ick de Heere die de eerste ben: Ende die nae desen zijn sullen. Ick de selve.

5

¹⁵ De Eylanden sagen 't, ende sy vreesden; ¹⁶ de eynden der aerde beefden: sy naederden sich, ende quamen toe:

15 De sin is, De inwoonders der Eylanden, siende ende bevindende de macht die Godt tot allen tyden heeft betoont tot beschuttinge sijner kercke, zijn verschrickt ende verbaest geworden, ende hebben wel eeniger mate haer aengestelt, als of sy haer den waren Godt wouden onderwerpen: maer in plaetse van haer oprechtelick te schicken om alleen te dienen den waren Godt, zijn sy ydel geworden in hare gedachten, noch even wel Afgoden makende, ende gevende de eere des waren Godts haren Afgoden.

16 D. de gene die aen d'uyterste eynden der werelt woonden.

6

¹⁷ D' een hielp den anderen, ende seyde tot sijnen ¹⁸ metgeselle, ¹⁹ Weest sterck.

17 T.w. in het bevoorderen der Afgoderye. Hebr. de man hielp sijnen metgeselle.

18 Hebr. broeder.

19 Als of sy seyden, Hebt goeden moet, valter aen, laet ons malcanderen lustich bystaen, T.w. in het maken, oprichten, ende vereeren der Afgoden.

7

Ende de werckmeester ²⁰ versterckte ²¹ den gout-smit: die met den hamer glat maeckt, dien ²² die op het aenbeelt slaet, seggende van het soudeersel, Het is goet: daer na maeckt ²³ hy 't vast met nagelen, dat het niet en wanckele.

20 D. gaf couragie, vermanende tot vol-treckinge des wercks.

21 Hebr. eygentlick, den smelter.

22 D. die op het gout slaet 't welck op het aenbeelt leyt, om tot een plate geslagen te worden. and. met het slaen op het aenbeelt.

23 T.w. het beelt.

8

Maer ²⁴ ghy Israël, mijn knecht, ²⁵ ghy Iacob, ^b dien ick verkoren hebbe: ²⁶ het zaet Abrahams ²⁷ mijnes ^c liefhebbers:

24 D. ghy mijn volck van Israel.

25 D. ghy nakomelingen Iacobs.

b Deut. 7.6. ende 10.15. ende 14.2. Psal. 135.4. Ies. 43.1. ende 44.1.

26 D. ghy kinderen Abrahams.

27 D. die my lief gehadt heeft, 2.Chro. 20.7. Ofte, mijns vrients. D. dien ick lief gehadt hebbe. siet Iac. 2.23.

c 2.Chron. 20.7. Iac. 2.23.

9

Ghy, ²⁸ welcken ick gegrepen hebbe ²⁹ van de eynden der aerde, ende uyt ³⁰ hare ³¹ bysonderste geroepen hebbe: ende seyde tot u: Ghy zijt mijn knecht, u hebb' ick uytverkoren, ende en hebbe u niet verworpen.

28 D. welcken ick gegrepen ende uytgeleydt hebbe.

29 D. uyt wijt-gelegene landen, T.w. uyt Chaldaea, doe ghylieden die nu leeft, inde lendenen Abrahams waert.

30 T.w. der aerde.

31 Of, uytgelesene. D. van de aensienlickste, rijckste, voornaemste lieden. siet Exod. 24. op vers 11. And. voor hare bysonderste] als of hy seyde, Ick hebbe u geprefereert voor de treffelickste, ende alder-grootste des aerdrijcks.

10

En vreest niet, want ick ben met u, ³² en zijt niet verbaest, want ick ben uw' Godt, ick stercke u, oock helpe ick u, oock ondersteune ick u. ³³ met de rechter-hant mijner gerechticheyt.

32 Of, en ontsett u niet, zijt niet bedwelmt, en beswijckt niet, en verschrickt niet, en versmelt niet, T.w. als Was: En vreest niet. Alle dese, ende noch meer verscheydene uytleggingen worden over dit woort bygebracht.

33 Of, met mijne gerechtige rechterhant. D. door mijne goddelicke kracht, die gerechticheyt oeffent, straffende de godloose, ende beschermende de vroome.

11

Siet ^d sy sullen beschaemt ende te schande worden, alle die tegen u ³⁴ ontsteken zijn: sy sullen worden als niet, ³⁵ ende

d Exo. 23.22. Ies. 60.12. Zach. 12.3.

34 Of, ontbranden, T.w. met toorn.

35 Hebr. de mannen uwes twists, D. die met u twisten. alsoo vers 12. De mannen uwes gekijfs, D. die met u kyven.

[fol. 21r]

die lieden die met u twisten, sullen vergaen.

12

Ghy sultse soecken, maer en sultse niet vinden: de lieden die met u kyven, sullen worden als niet, ende die lieden die met u oorlogen, als een nietich dinck.

13

Want ick de HEERE uwe Godt grype uwe rechterhant aen, die tot u segge, En vreest niet, ick helpe u.

14

En vreest niet, ³⁶ ghy wormken Iacobs, ³⁷ ghy volcxken Israëls: Ick helpe u, spreeckt de HEERE, ende u Verlosser is de Heylige Israëls.

36 D. ghy volck dat afcomstich is van Iacob, maer nu soo verachtsaem zijt in de oogen uwer vyanden, als een wormken. Siet Psal. 22.7.

37 Of, ghy menschen Israëls.

15

Siet, ³⁸ ick hebbe u tot eene ³⁹ scherpe nieuwe dorsch-slede gestelt, ⁴⁰ die scherpe pinnen heeft: ⁴¹ ghy sult bergen dorschen ende vermalen, ende heuvelen sult ghy stellen ^e gelijck caf.

38 D. ick hebbe u sulcke macht ende vermogen gegeven, dat ghy sult vertreden ende vermorselen alle de gene die haer tegen u verheffen. siet 2.Cor. 10.4, 5.

39 Of snedige, dat is, die bequaem is om scherp te snijden.

40 Hebr. die een Heere of besitter der monden is. D. die als met monden, D. scherpe pinnen, wel versien is, om te byten ofte quetsen, ende beschadigen.

41 D. de hooge, groote, verhevene, ende aensienlicke in den lande, sult ghy vernielen, die u bevechten sullen: Of, ick sal het in uwen name, ende om uwent wille doen. Verg. Apoc. 17.14. ende cap. 19. vers 1, 7. ende cap. 20. vers 8, 9.

e Ies. 17.13. ende 29.5.

16

Ghy sultse wannen, ende de wint salse wechnemen, ende de storm-wint salse verstroyen, maer ghy sult u verheugen ⁴² in den HEERE, ⁴³ in den Heyligen Israëls sult ghy u roemen.

42 D. van wegen den Heere, te weten om dat hy u soo goedertierentlick voor de sijne kent ende aenneemt.

43 D. in dien, den welcken de Israëliten voor haren heyligen Godt kennen, eeren, ende vreesen.

17

⁴⁴ De elendige ende nootdurftige soecken ⁴⁵ water, maer ⁴⁶ daer en is geen, hare tonge ^f versmacht van dorst: ick de HEERE salse verhooren, ick de Godt Israëls en salse niet verlaten.

44 T.w. die arm van geeste zijn, ende die honger ende dorst hebben nae de gerechticheyt: D. die hare geestelicke armoede gevoelende ende bekennende, daer by weten, datter geen gerechticheyt by haer en is, ende daerom hongeren ende dorsten nae de gerechticheyt Godes: Desen belooft de Heere dat hyse sal verquicken ende versadigen.

45 D. hulpe, troost, verquickinge in haren noodt ende benaeutheden.

46 Noch by haer selven, noch by andre menschen, sy zijn dan Schriftgeleerde, of Pharizeen, of hoese heeten mogen.

f Mat. 5.6.

18

Ick ^g sal ⁴⁷ rivieren op de hooge plaetsen openen, ende fonteynen in't midden der valleyen, ^h ick sal de woestijne ⁴⁸ tot eenen water-poel setten, ende het dorre lant tot water-tochten.

g Ies. 35.7. ond. 44.3.

47 Verstaet hier door de rivieren, fonteynen, etc. eenen seer grooten overvloet van geestelicke segeningen. siet de aent. Iob. c. 20. op vers 17. De sin is, Ick salse verquicken door de Predicatie des H. Euangelii, ende de kracht des H. Geestes, haer troostende tegen het aenklagen harer eygener conscientie. siet Ies. 35.7. ende 44.5. ende Ioh. 4.10. ende 7.37.

h Psal. 107.35.

48 Siet de aent. Psal. 107. op vers 35.

19

⁴⁹ Ick sal in de woestyne den cederboom, ⁵⁰ den sitten-boom, ende den myrthen-boom, ende den olyachtigen-boom setten: Ick sal in de wildernisse stellen den denneboom, ⁵¹ den beuken, ende ⁵² den busboom te gelijcke.

49 De sin is, Ick sal mijn kercke, die te vooren als een woestyne was, vervullen ende vercieren met vele geloovige ende godtsalige persoonen, die in de selve sullen zijn, als schoone, cierlicke, ende vruchtbare boomen.

50 Dit is een aert van een ceder-boom, in dese onse landen onbekent. Siet de aent. Exod. 25. op vers 5. van dit hout was gemaeckt de Arke des verbonts, ende de heylige tafel, Exo. 25.10. ende 23.

51 Of, harstboom.

52 And. witten popelierboom. Eenige meynen, dat hier door te verstaen zijn alle boomen die groote schaduwe geven. het Hebr. woort dat hier in den text staet, wort alleen hier gevonden, ende Ies. 60.13.

20

Op dat sy sien ende bekennen, ende ⁵³ overleggen, ende te gelijcke verstaen, dat de hant des HEEREN ⁵⁴ sulcx gedaen, ende dat de Heylige Israëls ⁵⁴ sulcx geschapen heeft.

53 Ofte, ter herten nemen.

54 T.w. dat hy sijne kercke wonderbaerlick heeft bewaert ende verciert.

54 T.w. dat hy sijne kercke wonderbaerlick heeft bewaert ende verciert.

21

⁵⁵ Brengt u lieder twistsake voor, seyt de HEERE, brengt uwe vaste ⁵⁶ bewijs-redenen by, seyt de Coninck ⁵⁷ Iacobs.

55 Hier spreeckt wederom de Heere de Afgo-dendienaers aen, als vers 1. ende hy beroeptse voor sijn gerichte. (siet onder cap. 45.20. ende cap. 48.14.) T.w. om haer aen te wijsen de ydelheyt harer superstitien, ende om alsoo de godsalige eenen afkeer te doen hebben van alsulcke grouwelen.

56 Hebr. sterckten, vasticheden. D. bewijs-stucken, documenten. T.w. om te bewijsen ende doen blijcken, dat uwe Afgoden ware Goden zijn, ende dat ghylieden recht ende wel doet, dat ghyse eert ende aenbidt.

57 D. des volcks dat uyt Iacob afcomstich is.

22

⁵⁸ Laetse voortbrengen ende ⁵⁹ ons verkondigen de dingen die gebeuren sullen: ⁶⁰ verkondicht ⁶¹ die voorige dingen welcke die geweest zijn, op dat wy ⁶² het ter herten nemen, ende ⁶³ het eynde daer van weten, of ⁶⁴ doet ons de toekomende dingen hooren.

58 T.w. uwe valsche Goden, ende diese aenhangen, her-voor-treden, ende bewijsen dat sy Goden zijn, 'twelck geschieden sal, indien sy doen blijcken, dat sy toekomende ende gepasseerde dingen weten.

59 T.w. my den Heere, ende den geloovigen die my aenhangen.

60 Hier wendt de Heere sijne reden tot de valsche Goden, als oock versen 23, 24.

61 D. wat sich te vooren hebbe toegedragen. And. de eerste dingen, welcke die sullen zijn. T.w. int toekomende.

62 Hebr. ons herte leggen, ofte stellen, T.w. daer op, D. dat wy met ons herte te dege daer op letten.

63 D. op dat wy weten wat daer op volgen sal.

64 D. vertelt ons de toekomende dingen.

23

Verkondicht dingen die hierna komen sullen, op dat wy weten, dat ghy Goden zijt, ja ⁶⁵ doet goet, ende doet quaet, dat wy verbaest staen, ende t'samen ⁶⁶ toesien.

65 De sin is, laett uwe macht blijcken, doet goet den genen die u eeren: of doet quaet den genen die u verachten. aldus spott hy met de Afgoden, die noch leven, noch macht en hebben, ende derhalven niemant goet of quaet doen en konnen.

66 Of, daer op letten.

24

Siet, ghylieden zijt min dan niet, ende u lieder werck is erger ⁶⁷ dan een adder: hy is een grouwel die u lieden ⁶⁸ verkiest.

67 Of, dan [het werck] eener adder, of eenes Basilisci, ofte aldus: u lieder werck is uyt een adder, D. uyt den duyvel. Andere, Min dan een nietich dinck.

68 T.w. om u lieden als Goden te eeren, ende te aenbidden. And. Datmen uyt u kiesen sal, is een grouwel.

25

⁶⁹ Ick verwecke [eenen] van't Noorden, ende hy sal komen van den opganck der Sonne, hy sal mijnen name aenroepen: ende ⁷⁰ hy sal komen [over] de ⁷¹ Overheden als [over] leem, ende gelijck een pottebacker het ⁷² slijck tredet ⁷³.

69 T.w. ick de Vader, verwecke eenen] T.w. mijnen sone Iesum Christum: die van 't noorden, etc. Dat is, diens gebiet strecken sal van het eene eynde der werelt tot aen het andre. Vergel. dit met Mat. cap. 8. vers 11. Onder dese twee gewesten moetmen hier alle gewesten verstaen. Andere, Ick verwecke een [volck] T.w. dat volck, mijne kercke, die uyt allehoecken der werelt sal versamelt worden, ten tijde der komste des Messiae, door den welcken het rijcke des Satans ende der sonde, 't eenemael sal te niete gedaen worden. sommige duydent op Cyrum als een voorbeelt des Heeren Christi.

70 T.w. om haer te beschamen. Siet 2.Cor. 10. versen 4, 5, 6.

71 Of, Regenten, soo kerckelicke, als politijcke, T.w. tegen alle de gene die haer sullen stellen tegen Iesum Christum.

72 D. cley.

73 Verstaet hier by, Sal hyse vertreden, ende te schande maken.

26

⁷⁴ Wie heeft [wat] verkondigt ⁷⁵ van den aenbeginne, dat wy 't weten mogen, ofte ⁷⁶ van te vooren, dat wy seggen mogen, ⁷⁷ hy is ⁷⁸ rechtveerdich: maer ⁷⁹ daer en is niemant die 't verkondigt, oock niemant die [wat] hooren doet, oock ⁸⁰ niemant ⁸¹ die u lieder woorden hoort.

74 T.w. onder alle de Afgoden.

75 Hebr. van 't hooft. D. van sulcx alsser in den beginne der werelt geschiet is.

76 Hebr. van de aengesichten, D. van te vooren, of van den beginne.

77 Of, [ghy zijt] rechtveerdich. D. Ghy hebt u met rechte voor eenen Godt uytgegeven.

78 Of, waerachtich] om dat de gerechticheyt de waerheyt vereyscht. Andre verduytschen de eerste woorden deses vers aldus, Wie sal de voorige dingen verkondigen? Wy sullen't vernemen: ende 'tgene dat voor desen geweest is? Wy sullen seggen, hy is waerachtich.

79 T.w. onder de valsche Goden, of, onder de menschen.

80 T.w. onder de afgoden.

81 Want de Afgoden hebben ooren, maer en hooren niet. Siet Psal. 135.16.

27

⁸² [Ick] de eerste [segge] tot Zion, Siet, ⁸³ sietse [daer]: ende tot Ierusalem, Ick sal eenen ⁸⁴ blyden-bootschapper geven ⁸⁵.

82 D. ick die Godt ben, kan tot Zion seggen, T.w. ick de Heere, maer de Afgoden niet.

83 T.w. die dingen die ick te vooren geseyt hebbe. Andre aldus, Ick de eerste sal Zion ende Ierusalem eenen blyden bootschapper geven, Siet, sietse daer. De ware Godt heeft stracx te vooren alle de Afgoden der heydenen getrotst, datse toekomende dingen souden voorseggen, glorierende dat niemant van haer allen sulcx konde doen: Maer ick, (seyt nu Godt) ick sal d'eerste zijn, die Zion ende Ierusalem eenen geven sal, die eene blyde bootschap brengende, seggen sal, Siet, sietse daer, die dingen die Godt vooseyt heeft zijn nu tegenwoordelick daer, ende geschieden voor onse oogen.

84 Of, eenen Euangelist, eenen verkondiger des H. Euangelii, sprekende van de genade ende barmherticheyt Godes, over de boetvaerdige sondaers: Ende verstaet dit voornamelick van Christo, Ende wijders uyt het voorgaende, dat dese belofte soo sekerlick sal voor-gestelt ende volbracht worden, als of het alreets voor oogen ware. Vergel. onder cap. 42. vers 9.

85 Verstaet hier by, uyt het naestvoorgaende lidt, Ende siet hy is daer.

28

Want ⁸⁶ ick sach toe, maer daer en was niemant, ⁸⁷ selfs onder dese, maer ⁸⁸ daer en was geen raetgever, dat ick haer soude vragen, ende sy my antwoort geven souden.

86 T.w. nae eenen man, die mijn volck soude kunnen helpen, of salich maken.

87 Of, oock geen van dese. T.w. die tot mijn volck gehooren.

88 T.w. die de verslagene conscientien eenigen goeden raet soude kunnen geven: De raet-gever die sulcx te rechte soude doen, was Christus. Siet Ies. cap. 9. vers 6.

29

Siet, ⁸⁹ sy zijn altemael ydelheyt, hare wercken zijn een nietich dinck, hare ⁹⁰ gegotene-beelden zijn wint, ende een ydel dinck.

89 T.w. die Afgoden.

90 Verstaet onder dese, oock, beelden van hout ende van steen. And. hare besprengingen zijn wint. etc.