Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xj. Capittel.

Prophetye aengaende Alexander Magnus, mitsgaders van eenige Coningen van Egypten, ende van Syrien, vers 1, etc. Insonderheyt van eenes Conincks wreetheyt, ende godtloosheyt boven alle andere, 36. Item van eenige andre vyanden van Godes volck, by nae tot aen de voleyndinge der werelt toe, 40, etc.

1

¹ ICk nu, ² ick stont in het eerste jaer Darij des Meders, ³ om hem te verstercken, ende te stijven.

1 Dit spreeckt noch de Engel, die in het voorgaende capittel hadde aengevangen met Daniel te spreken.

2 Hebr. mijn staen was.

3 Te weten, om Dairo bystant te doen, ende sijn rijcke vast staende te houden.

[fol. 105r]

2

Ende nu, Ick sal u ⁴ de waerheyt te kennen geven: Siet, daer sullen ⁵ noch drie Coningen in Persen ⁶ staen, ende ⁷ de vierde sal verrijckt worden met grooten rijckdom, meer dan ⁸ alle [d’andere], ende na dat hy sich in sijnen rijckdom sal versterckt hebben, sal hyse ⁹ alle verwecken tegen ’t Coninckrijcke van Grieckenlant.

4 De rechte ende ware vertellinge van den toekomenden stant des Persischen Rijcx, ende uwes volcks.

5 T.w. na Cores. dese drye zijn (als sommige meenen) Cambyses, Smerdis, Darius Hystaspis, ende de vierde is Xerxes. Andre (die Smerdin voor-by-gaen, om dat hy onwettelick onder den valschen naem van Smerdis den sone Cambysis het Coninckrijck ingenomen, ende maer seven maenden geregeert en heeft) tellen dese Coningen aldus, Cambyses, Darius, Xerxes, die de laetste is vande drye, de vierde van Cyro af te rekenen, die de eerste Monarch in Persen was.

6 D. met macht regeeren over de geheele Monarchye: de Engel en wil niet seggen, datter geen Coningen meer in Persen en souden volgen, maer dat de Coningen die na die viere souden komen, van tijt tot tijt kleynder van moet ende macht souden zijn, ende dat Alexander het leet van Xerxes Grieckenlant aengedaen, soude wreken.

7 T.w. Xerxes, de sone Darii Hystaspis, die alle de Coningen der Persen in rijckdom heeft te boven gegaen: Eerst genoemt een schrick, daerna een spot van Grieckenlant.

8 T.w. Coningen van Persen.

9 T.w. alle sijne ondersaten, onder sich hebbende hondert ende seven-en-twintich provintien, Esth. 1.1.

3

Daerna salder ¹⁰ een geweldich Coninck opstaen, die met groote heerschappye heerschen sal, ende ¹¹ hy sal doen nae sijn welgevallen.

10 T.w. Alexander de Groote, die de Persische Monarchye onder sijn gebiedt gebracht heeft, mitsgaders noch andre Coninckrijcken meer.

11 D. hy sal geluckelick ende voorspoedelick uytrichten alles dat hy in handen nemen sal, want Godt was met hem, besloten hebbende hem tot eenen Monarch te verheffen. siet Dan. 7.6. ende cap. 8.5.

4

Ende als hy sal ¹² staen, sal sijn Rijcke gebroken, ende ¹³ in de vier winden des hemels verdeylt worden, ¹⁴ maer niet aen sijne nakomelingen, oock ¹⁵ niet nae sijne heerschappye, daer mede hy heerschede: want sijn Rijck sal ¹⁶ uytgeruckt worden, ende dat ¹⁷ voor andere, dan dese.

12 D. als hy sal gekomen zijn tot sijn hoochste gewelt ende fleur.

13 Siet bov. cap. 8. vers 8.

14 D. niet aen sijne kinderen noch bloetverwanten of nakomelingen. Alexander de Grooteheeft twee sonen nagelaten, T.w. Alexandrum uyt sijn huysvrouwe Roxane, ende Herculemuyt Barsine, welcke beyde van Cassandro gedoodt zijn, op dat hy het rijcke van Macedonien, na de doot van Alexandro Magno, mochte innemen.

15 D. niet met sulcke macht ende heerschappije als hy geheerscht ende geregeert heeft.

16 Het is in vier deelen verscheurt geworden.

17 De sin is, dat de Monarchye Alexandri nae sijne doodt, soude verscheurt ende verdeelt worden, ende dat sijn kinderen ofte nakomelingen, als in’t voorgaende geseyt is, geen deel daer van krijgen en souden, maer vier Vorsten, die van sijnen bloede niet en waren, soudense onder haer deelen.

5

Ende ¹⁸ de Coninck van’t Zuyden, die ¹⁹ een van sijne Vorsten is, sal sterck worden: doch ²⁰ [een ander] sal stercker worden ²¹ dan hy, ende hy sal heerschen, sijne heerschappye sal een groote heerschappye zijn.

18 D. de Coninck van Egypten, te weten, Ptolomaeus, sone van Lagus.

19 T.w. een van Alexandri des Grooten Vorsten. Ende verstaet hier door Vorsten, Landt-voochden, of Stadt-houders.

20 T.w. Seleucus Nicanor, Coninck van Syrien ende Babylonien.

21 T.w. van Ptolomaeus Lagus.

6

²² Op het eynde nu van [sommige] jaren, sullen ²³ sy sich met malkanderen bevrienden: ende ²⁴ de dochter des Conincx van’t Zuyden, ²⁵ sal komen tot den Coninck van’t Noorden, ²⁶ om billicke voorwaerden te maken: doch ²⁷ sy en sal de macht des arms niet behouden, daerom en sal ²⁸ hy, noch sijnen arm niet bestaen: maer ²⁹ sy sal overgegeven worden, ende die haer gebracht hebben, ende ³⁰ die haer gegenereert heeft, ende ³¹ die haer gesterckt heeft in die tijden.

22 T.w. na dat sy eenige jaren tegen malkanderen sullen geoorloocht hebben. T.w. ontrent 70 jaer na de doot van Alexander Magnus, nae sommiger rekeninge.

23 T.w. de Coninck van Egypten Ptolomaeus Philadelphus Ptolomaei Lagi soon, ende de Coninck in Syrien, Antiochus Theos, Seleuci Nicanoris neve, of soons sone.

24 Genaemt Bernice, Ptolomaei Philadelphi dochter.

25 D. sal trouwen met Antiochus Theos, D. Antiochus de Godt, Coninck van’t Noorden, D. van Asia ende van Syria, aen’t Noorden gelegen, ten aensien van’t Ioodsche landt.

26 Hebr. om billickheden, ofrichticheden te maken. D. om de saken te beslichten ende effen te maken. andere nement op het houwelick van Berenice ende Antiochus Theos, waer van den Engel soude spreken nae haer lieder meeninge, hoe wel het inder daet geen billick werck en was, maer een grouwelicke bloetschande, want de huysvrouwe die Antiochus Theos doe al hadde, was de suster van Bernice, by de welcke hy twee kinderen hadde, daerom heeft de Heere dit houwelick vervloeckt, ende in stede van vrede isser een bloedige oorlooge uyt ontstaen.

27 D. Berenice en sal niet zijn als eenen stercken arm, om te maken, dat de vrede tusschen die beyde Coningen bestendich blijve. And. Doch de arm en sal de kracht niet behouden. Siet boven cap. 2. op vers 43.

28 T.w. Ptolomaeus Coninck van’t Zuyden, met Berenice sijn dochter, die hy gebruyckte als eenen arm, om eenen vasten vrede te maken. Andre verstaen door, hy, Antiochum Theum, ende door sijnen arm, sijne kracht.

29 T.w. Berenice, ende ’tgeselschap dat met haer gecomen was, mitsgaders haer vader, ende haer man, die haer gesterckt, ende groot gemaeckt heeft, verstootende haer suster Laodice, die hy te vooren getrouwt hadde: sy sullen altemael van den Heere gestraft, ende in de handen harer vyanden overgelevert worden. Laodice heeft haren sone Seleucum Callinicum opgeroeyt, dat hy de Stadt in de welcke Berenice was, belegert heeft, die overwonnen hebbende, heeft hy Berenice met al haer geselschap gedoodt: Oock is Antiochus Theos door venijn van Laodice elendelick omgebracht. Siet Appianum vande Syrische oorlogen.

30 And. Ende die van haer geboren is, T.w. haer jonckste sone, die doe noch een kint was, maer hy is even wel mede omgebracht.

31 T.w. Antiochus Theos, die Berenicemverheven heeft tot de Conincklicke macht en grootheyt, verstootende Laodicen haer suster, sijn eerste huysvrouwe, die hem daerom heeft doen vergeven.

7

Doch ³² uyt de spruyte harer wortelen salder een opstaen [in] sijnen staet, die sal ³³ met heyrcracht komen, ende hy sal komen tegen die stercke-plaetsen des ³⁴ Conincks van’t Noorden, ende hy ³⁵ sal tegen de selve doen, ende hy salse bemachtigen.

32 De sin is, In den staet, Dat is in’t Rijcke Ptolomaei Philadelphi, sal Ptolomaeus Euergetes sijn sone succederen, als een spruyte ofte tack uyt sijnen stronck, uyt de welcke Berenice oock gesproten is, want Ptolomaeus Euergetes was de broeder van Berenice, die in sijnes Vaders Ptolomaei Philadelphi staet gesuccedeert zijnde, sijnes susters doot gewroken heeft aen Seleucum Callinicum den Coninck in Syrien.

33 Om te wreken de doot van sijn suster Berenice,

34 T.w. Seleuci Callinici die Coninck van Syrien was.

35 D. hy sal uytrichten ’tgene dat hy voornemen sal te doen, hy sal sijnes susters Berenices doot wreken aen den Coninck van Syrien, hem afnemende het grootste deel sijnes Coninckrijcks.

8

Oock sal hy ³⁶ hare Goden, met hare Vorsten, met ³⁷ hare gewenschte vaten van silver ende gout, in de gevanckenisse nae Egypten brengen: ende hy sal [eenige] jaren ³⁸ staende blijven, boven den Coninck van’t Noorden.

36 T.w. de afgoden der Syriers. meermaels wort het woort Goden gebruyckt voor Afgoden, of beelden der Afgoden. Vergel. Exod. 12.12.

37 Hebr. vaten harer begeerte.

38 Grooter ende machtiger zijnde, dan de Coninck tegen’t Noorden. Siet het volbrengen deser voorseggingen in Polyb. in’t 5. boeck Appian. van de Syrische oorlogen, ende Ioseph. in’t 5. boeck tegen Appion. And. Hy sal eenige jaren langer bestendich blijven, dan de Coninck van het Noorden. Eenige schrijven, dat desen Ptolomaeus geregeert heeft 26 jaren lanck.

9

Also sal ³⁹ de Coninck van’t Zuyden ⁴⁰ in’t Coninckrijcke komen, ende ⁴¹ hy sal wederom in sijn lant trecken.

39 Ptolomaeus Euergetes.

40 T.w. in’t Coninckrijcke van Seleucus Callinicus den Coninck van’t noorden.

41 Daer toe genootsaeckt zijnde door oproeren, die in sijn lant opgeresen waren: andersins wasser groote apparentie dat hy het geheele Coninckrijcke van Syrien soude hebben ingenomen gehadt. Iust. lib. 27. Andre setten dit negende versken aldus over, Ende men sal in het Coninckrijcke des Conincks van’t Zuyden komen, wes halven hy wederom keeren sal.

10

Doch ⁴² sijne sonen sullen haer ⁴³ [in strijt] mengen, ende sy sullen een menichte van groote heyren versamelen: ende ⁴⁴ [een van haer] ⁴⁵ sal snellick komen, ende als een vloet ⁴⁶ overstroomen ende doortrecken: ende ⁴⁷ hy sal wederom komen, ende sich [in den strijt] mengen, tot aen ⁴⁸ sijne stercke-plaetse toe.

42 T.w. de sonen van Seleucus Callinicus, Coninck van’t Noorden. Deses sonen waren Seleucus Ceraunus, ende Antiochus Magnus.

43 Tegen Ptolomaeum Euergetem. Het woort strijt, het welck hier in-gevoecht is, is genomen uyt vers 25.

44 T.w. Antiochus de Groote, na dat sijn broeder Seleucus Ceraunus, soude omgekomen zijn door vergift, in het tweede jaer sijner regeringe, als sommige schrijven.

45 Hebr. sal komende komen, Te weten, tegen Ptolomaeum Euergetem te oorlogen, als hy’t weynichst was vermoedende. Appian.

46 D. doorbreken, overstroomen, T.w. tot aen Egyptenlant treckende door Syrien ende het Ioodsche lant, tot Raphiam toe, weder innemende die plaetsen, die sijnen Vader van den Coninck van Egypten waren afgenomen geweest.

47 T.w. in Egypten, tegen Ptolomaeus Philopator, den sone van Ptolomaeus Euergetes. Hy is met een machtich heyrleger wederom te velde gekomen, ende na dat hy den Coninck van Egypten geslagen hadde, is geschiet het gene hier volcht op het eynde van dit vers.

48 T.w. des Conincksvan Egypten vaste stadt, genoemt Rabbatamessana, of Raphiam, aen de grensen van Egypten gelegen, welcke vaste stadt hy Ptolomaeo sal afnemen. Polyb. lib. 5.

11

Ende ⁴⁹ de Coninck van’t Zuyden sal verbittert worden, ende hy sal uyttrecken, ende strijden tegen hem, tegen den Coninck van’t Noorden, ⁵⁰ die [oock] eene groote menichte oprichten sal, doch ⁵¹ die menichte sal in sijne hant gegeven worden.

49 Ptolomaeus Philopater Euergetis sone, sal tegen Antiochum Magnum met bitteren toorn ontsteken worden.

50 D. die oock een groot heyrleger te velde brengen sal.

51 Des Antiochi menichte, of krijchs-heyr sal van Philopatore overwonnen worden. leest Polyb. in’t 5. boeck. Strabo in’t 16. boeck Geogra.

12

⁵² Als die menichte sal wechgenomen zijn, sal ⁵³ sijn herte sich verheffen: ende hy salder ⁵⁴ [eenige] tien-duysenden nedervellen, evenwel ⁵⁵ en sal hy niet gesterckt worden.

52 D. als de heyr-kracht Antiochi des Grooten sal verslagen zijn. Siet het derde Boeck der Machabeen, ende Iosephumin’t 12. boeck vande Ioodsche outheyt cap. 3. Desen slach in welcken Antiochus overwonnen is, is geschiet by Raphiam. Polyb. lib. 5.

53 Te weten, des Ptolomaei Philopatoris herte.

54 D. veel duysenden, soo van’t heyr-leger sijns vyants, als oock van de Ioden.

55 Overmits hy uyt hoochmoet, sijnen vyant Antiochum verachten, ende de victorie niet vervolgen en sal: Oock sal hy korts daer na sterven.

13

Want ⁵⁶ de Coninck van’t Noorden sal wederkeeren, ende hy sal eene grooter menichte, dan de eerste was, oprichten: ende ⁵⁷ aen’t eynde van de tijden der jaren, ⁵⁸ sal hy snellick komen met eene groote heyrkracht, ende met grooten goede.

56 Antiochus de Groote.

57 D. na die tijden, na eenige jaren, T.w. als Ptolomaeus Philopator sal gestorven zijn, ende sijn sone Epiphanes noch een kint zijnde, in sijn plaetse sal gekomen zijn, den welcken hy in zijn lant vallen sal.

58 And. sal hy elcke reyse comen, of, nu en dan komen, of dickwils komen. Hebr. sal hy komende komen.

14

Oock sullender in die tijden ⁵⁹ vele opstaen ⁶⁰ tegen den Coninck van’t Zuyden: ende ⁶¹ de scheurmakers uwes volcks ⁶² sullen verheven worden, ⁶³ om het gesichte ⁶⁴ te bevestigen, doch sy ⁶⁵ sullen vallen.

59 T.w. Ioden, ofte andere omliggende Coningen ende volckeren met Antiocho aenspannende.

60 Tegen Ptolomaeum, haer voegende by Antiochum.

61 Hebr. de kinderen des verbrekers, of doorbrekers uwes volcks, ô Daniel, D. uyt de Ioden, die met hare factien de Republijcque als in stukken scheuren. Sommige verstaen dit van den Priester Onia, ende sijnen aenhanck, die nae Egypten zijn getrocken, ende hebben aldaer eenen Tempel ende altaer opgericht, voorgevende dat sy dat deden, om te bevestigen het gesichte ofte Prophetye Iesaiae cap. 19. vers 19, 21. Te dien dage sal de HEERE eenen altaer hebben in het midden van Egyptelant, etc.

62 Namelick, tot eere, ofte, sullen sich verheffen. D. opwerpen, om scheuringe aen te richten.

63 D. op dat, als Godt aldus dese Prophetye Daniels bevesticht, de herten syner uytverkorenen des te meer van de overige deelen der selver versekert worden. Andere verstaen het van haer voornemen om de Prophetye Iesa. 19.19, 21. nae hare duydinge te vervullen.

64 Hebr. te doen staen.

65 Hebr. struyckelen, aenstooten. D. sy sullen te niete comen.

15

Ende ⁶⁶ de Coninck van ’t Noorden sal komen, ende ⁶⁷ eenen wal opwerpen, ⁶⁸ ende vaste steden in-nemen: ende de ⁶⁹ armen van’t Zuyden en sullen niet bestaen, ^78[70] noch sijn uytgelesen volck, ⁷¹ ja daer en sal geene kracht zijn om te bestaen.

66 Antiochus de Groote sal komen tegen Ptolomaeum Epiphanem. Ende hier wort gesproken vanden tweeden tocht Antiochi tegen Epiphanem.

67 Siet de aenteeck. 2.Sam. 20. op vers 15. ende Ierem. 32.24. ende cap. 23. op vers 4. De sin is, hy salse belegeren, ende innemen.

68 Hebr. een stadt der vasticheden, Dat is, eenige stadt hoe vaste datse zy, sal hy innemen.

69 D. de kloecke velt-overste ende Capiteynen des Conincks van’t Zuyden: D. van Egypten. Van het woort [armen] voor overste, Siet Ezech. 31.2, etc.

78[70] Hebr. noch het volck sijner uytgelesenen.

71 De sin is, Dat noch d’overste noch de soldaten des Conincks van Egypten, yets tegen Antiochum Magnum vermogen sullen.

16

Maer ⁷² hy die ⁷³ tegen hem komt, sal doen nae sijn welgevallen, ende niemant en sal voor sijn aengesichte bestaen: hy sal

72 Te weten, Antiochus de Coninck van’t Noorden.

73 Tegen Ptolomaeum Epiphanem.

[fol. 105v]

oock staen ⁷⁴ in het lant des cieraets, ende ⁷⁵ de verdervinge sal in sijne hant wesen.

74 D. in het Ioodsche lant. Siet de aenteeck. bov. cap. 8. op vers 9. Andre, In het lant Zebi. Daniel geeft met dese woorden te verstaen, dat Antiochus niet alleen Egypten soude aentasten, maer oock Iudaeam, ’twelck hy de Ioden te vooren seyt, op dat sy souden weten, dat het alles geschiet door de voorsichticheyt Godes.

75 Dat is, hy sal het geheele Ioodsche lant kunnen verderven. of de sin is, Hy sal kunnen doen ende volbrengen wat hy wil. alsoo wort het woort voleyndinge somtijts genomen voor vervullinge ende volbrenginge, maer meest beteeckent het eene uyterste verdervinge. Siet Gen. 18. op vers 21. Siet de vervullinge deser Prophetie by Iosep. lib. 12. Antiq. cap. 3. ende Polyb. lib. 11.

17

Ende hy sal sijn aengesichte stellen, om met de kracht sijnes gantschen Rijcks ⁷⁶ te komen, ende ⁷⁷ hy sal billicke-voorwaerden mede-brengen, ende ⁷⁸ hy sal ’t doen, want hy sal ⁷⁹ hem ⁸⁰ een dochter der wijven geven, ⁸¹ om haer te verderven, maer ⁸² sy en sal niet vaste staen, ende ⁸³ sy en sal voor hem niet zijn.

76 T.w. tegen Ptolomaeum Epiphanem den Coninck van Egypten.

77 Hebr. Ende billickheden met hem, of, Ende daer sal richticheyt met hem zijn. Siet bov. vers 6.

78 Hy sal’t doen, of hy salse doen, D. hy salse voltrecken, T.w. de beloofde conditien, doch niet oprechtelick, maer archlistelick, tot dat hy gelegentheyt soude vinden om sijn bedroch in’t werck te stellen.

79 T.w. Ptolomaeo Epiphani, den Coninck van Egypten.

80 D. een huysvrouwe onder de vrouwen in schoonheyt uytstekende, T.w. sijn eygen dochter Cleopatram. And. een dochter [sijner] wijven, D. een dochter van eene van sijne wijven, D. eene van sijne dochters.

81 Dat en was wel eygentlick sijn voornemen niet, maer het souder wel lichtelick uyt ontstaen hebben, indien sy hares Vaders raet gevolcht, ende haren man door venijn, of andersins omgebracht hadde. And. haer archlistichlick verdervende, namelick haer bevelende, dat sy haren man soude van kante helpen: op dat hy dan, als voocht over sijn dochter, Egypten mochte innemen.

82 Sy en sal in dat boos voornemen, ’twelck haer vader van haer begeerde, ende ’twelcksy, soo het schijnt, hem eerst belooft hadde, niet voortvaren: So dat Antiochus van sijn eygen dochter is bedrogen geworden.

83 D. sy en sal Antiochi Magni hares Vaders boosen wille niet doen, maer sy sal haren man getrouwe blijven. Dit alles alsoo geschiet te zijn, betuycht Livius in’t derde boeck. Decad. 4.

18

Daerna sal hy sijn aengesichte ⁸⁴ tot de eylanden keeren, ende hy salder vele in-nemen: doch ⁸⁵ een Overste sal ⁸⁶ sijnen smaet ⁸⁷ tegen hem doen ophouden, behalven dat hy ⁸⁸ sijnen smaet op hem sal doen weder-keeren.

84 Die het Roomsche gebiet onderworpen waren, als Cyprus, Phocaea, Samus, Rhodus, Colophon, Eubaea, etc. of Eylanden kan hier oock wel beteeckenen verre gelegene landen over zee.

85 T.w. een van de Velt-overste der Romeynen, genoemt Marcus Acilius, als oock Lucius Scipio Nasica. van het woort Overste siet Iud. cap. 11. op vers 6. hier beteeckent het eenen Consulder Romeynen.

86 Verstaet dien smaet, dien Antiochus den Romeynen aengedaen heeft, vallende in haer lant, ende eenige plaetsen des selven innemende: oock eenige van hare bontgenooten beschadigende.

87 D. tegen het volck van Roome, ’twelck desen oversten representeerde.

88 D. de Roomsche Overste en sal daer mede niet te vreden zijn, dat hy sal doen ophouden den smaedt, die Antiochus den volcke van Roome, ende ’t gantsche Roomsche Rijcke, mitsgaders haren vrienden, heeft aengedaen, hem weder-af-genomen hebbende die landen, die hy van de Romeynen ende hare vrienden genomen hadde: maer hy sal noch daerenboven dien smaedt over Antiochum brengen, dat hy hem van een groot deel sijnes Rijcx beroovende, ende eenen swaren cijns hem op-leggende, hem dwingen sal dat hy sich binnen sijne limiten sal moeten houden, namelick aen gene zijde des berchs Tauri. Siet hier van breeder Liv. lib. 8. Decad. 4. Appia. in Syriacis, ende Memnon in’t 13 ende 14 boeck.

19

Ende hy sal sijn aengesichte keeren nae de sterckten ⁸⁹ sijnes lants, ende hy sal aenstooten, ende ⁹⁰ vallen, ende niet gevonden worden.

89 T.w. nae Syrien, daer henen hy vluchten sal, ende sich onthouden binnen sijne sterckten, uyt vreese der Romeynen, die hem dapper vervolchden met hare heyrlegers.

90 Hy sal van sijn eygen ondersaten, ja boeren omgebracht worden, willende eenen Tempel van den Afgodt Bel in Elam berooven, of, so andre schrijven, den Tempel Dyndimei Iovis, of Iovis Dodonaei. dese geschiedenissen worden breeder beschreven van Iustino in’t 32. boeck, ende van Polyb. in’t 5. Strabone in’t 16. Geogra. vergel. den schandelicken onder-ganck Antiochi Magni met ’t gene datter geschreven staet Psalm 52. vers 9. ende Ies. 14. vers 16, etc.

20

Ende ⁹¹ in sijnen staet salder ⁹² een opstaen, doende ⁹³ eenen gelt-eysscher door-trecken ⁹⁴ in Conincklicke heerlickheyt, maer hy sal ⁹⁵ in eenige dagen gebroken worden, nochtans ⁹⁶ niet door toornicheden, noch door oorloge.

91 Siet boven vers 7.

92 Te weten, Seleucus Philopator, anders Soter genoemt, een sone des voorgaenden Antiochi Magni.

93 Of, gelt-voorderaer, pander, schatter, Hebr. dryver. Dit is geweest Heliodorus, die het gantsche Ioodsche lant door-treckende, den ondersaten veel gelts, voor sijnen Coninck, heeft afgeperst. Siet 2.Mach. cap. 3.

94 Of, voor de Conincklicke Majesteyt.

95 Of, in weynige dagen. Hy is gebroken, Dat is, omgecomen, korts nae dat hy hadde gepoocht den Tempel te Ierusalem te berooven, 2.Mach. 4.

96 Niet door openbaren toorn, maer door heymelicke lagen van Heliodorus, die hem behendichlick vergeven heeft, sijnen broeder Antiocho Epiphani te gevalle.

21

Daerna salder ⁹⁷ een verachtten in sijnen staet staen, den welcken men de Conincklicke weerdicheyt ⁹⁸ niet en sal geven; doch hy sal ⁹⁹ in stillicheyt komen, ende het Coninckrijcke ¹⁰⁰ door vleyingen bemachtigen.

97 Antiochus Epiphanes, die te Roome in gijselinge zijnde, heymelick ontloopen is. hy wiert van de vleyers genoemt Antiochus Epiphanes, D. de Edele, maer andere noemden hem met meerder reden Epimanes, D. den dollen, of, rasenden. Siet sijn sotte rancken inde Historie Polybij.

98 Of, niet en soude geven: Niet en hadde behooren te geven, want het Rijcke en quam hem niet toe, maer Demetrio sijnes verstorvenen broeders Seleuci soon. And. den welcken sy (T.w. de staten des Rijcks) de eere des Coninckrijcks niet gegeven en hebben.

99 Niet met gewelt als een vyant, maer als een vrient, om als voocht het Rijcke te regeren, tot dat Demetrius sijnes verstorvenen broeders Seleuci Philopatoris sone, soude groot geworden zijn.

100 Of, met gladde woorden, als onder versen 32, ende 34. Siet Psal. 35. de aenteeck. op vers 6. ende Psal. 73.28. ende Ierem. 23.12.

22

Ende ¹⁰¹ de armen der overstroominge sullen ¹⁰² over-stroomt worden van voor sijn aengesichte, ende sy sullen gebroken worden, ende oock ¹⁰³ de Vorst des verbonts.

101 Of, de overstroomende armen, dat is, de Velt-overste ende Capiteynen des Conincks in Egypten, die als een vloet in Syrien plechten te vallen, sullen van Antiocho Epiphane, in den strijt verslagen worden. sommige verstaen de armen van de riviere Nilus.

102 D. overwonnen worden.

103 D. de Vorst met welcken het verbont gemaeckt was. T.w. Tryphon, een vande voornaemste Heeren van Egypten, die met Antiocho Epiphaneeen verbont gemaeckt heeft, ende hem raet gaf, dat hy sijne heyrlegers soude achterlaten, ende met de Croone van Egypten (also de Coninck Ptolomaeus Philometor doe noch een kint was) in een verbont treden, ende de voochdye over Philometor sijnes susters Cleopatrae sone, aennemen soude: maer hy dit te wege gebracht hebbende, heeft onder dat decksel, selve het rijcke ingenomen, eerst den voornoemden Tryphon van cante geholpen hebbende. Andre vertalen ende verklaren dese woorden alsoo, Daer toe sal hy een wederpartijder des verbonts zijn: Hy, te weten, Antiochus. het Hebr. woort wort nae sommiger gevoelen, somtijts in dese beteeckenisse genomen. Siet Dan. 10.13.

23

Ende na de vereeniginge ¹⁰⁴ met hem, ¹⁰⁵ sal hy bedroch plegen, ende ¹⁰⁶ hy sal optrecken, ende ¹⁰⁷ hy sal met weynich volcx gesterckt worden.

104 T.w. met den selven Tryphon: Of, gelijck andre dat nemen, met Ptolomaeo Philometore den Coninck van Egypten.

105 Nemende wel met hem weynich krijchs-volck, maer cloecke, getrouwe, wel-geoeffende helden, door de selve hem van de voornaemste sterckten van Egypten versekerende.

106 T.w. dieper en verder in Egypten.

107 Of, hy sal sich met weynich volcks verstercken. Dit heeft Antiochus uyt archlisticheyt gedaen, om d’Egyptenaers des te behendelicker te bedriegen, ende alsoo met gemack, sonder groot rumoer, dagelicks dieper en dieper in te kruypen, ende soo de sterckten, als de ondersaten aen de hant te krijgen: hy voor sijn persoon te Memphis blijvende, ’twelck de Conincklicke Stadt was, van waer hy d’ooge over al konde hebben.

24

Met stilheyt sal hy oock in de vette plaetsen ¹⁰⁸ des lantschaps komen, ende ¹⁰⁹ hy sal doen, dat sijne vaders, noch de vaders sijner vaderen, niet gedaen en hebben: ¹¹⁰ roof, en buyt, ende goederen, sal hy ¹¹¹ onder haer ¹¹² uytstroyen: ende hy sal tegen ¹¹³ de vasticheden sijne gedachten dencken, doch ¹¹⁴ tot eenen [sekeren] tijt toe.

108 T.w. van Egypten.

109 T.w. het lant van Egypten onder sijn gewelt brengende.

110 And. hy sal rooven en buyten, ende hy sal goederen, of rijckdommen onder haer uytstroyen.

111 T.w. onder de gene die hy in de voornaemste steden ende sterckten des lants sal leggen, om alsoo de selve tot sich te trecken, ende aen sijne zijde te houden.

112 D. met grooten overvloet genieten laten.

113 Die hy noch niet genoechsaem besitten, of in sijne versekeringe en sal hebben in Egyptenlant. ’Tgene dat hier van Antiocho voorseyt wort, is geschiet ontrent het 137 jaer van de regeeringe der Seleuciden.

114 T.w. tot dat Philometor de wettelicke Coninck, tot sijne mannelicke jaren sal gekomen zijn, want alsdoen hebben de Egyptenaers het krijchs-volck ende garnisoenen deses Antiochi uyt haer lant verdreven, ende hebben haer selven in vrydom gestelt.

25

Ende hy sal sijne kracht, ende sijn herte verwecken ¹¹⁵ tegen den Coninck van’t Zuyden, met eene groote heyrcracht: ende de Coninck van’t Zuyden ¹¹⁶ sal sich inden strijt mengen met eene groote ende seer machtige heyr-kracht: doch ¹¹⁷ hy en sal niet bestaen, want ¹¹⁸ sy sullen gedachten tegen hem dencken.

115 T.w. tegen Ptolomaeum Philometorem den Coninck van Egypten. Dit is nu den tweeden tocht die Antiochus Epiphanes tegen Egypten doen soude, welckes beleyt ende voortganck de Engel hier te kennen geeft.

116 D. hy sal krijch voeren, T.w. tegen Antiochum. siet Livium in’t 45 boeck.

117 T.w. Philometor.

118 De sin is, Sijne raets-heeren ende hovelingen, vers 26. (door geschencken, ende beloften van groote dingen, van Antiocho ingenomen zijnde) sullen Philometorem haren jongen onbedrevenen Coninck door haren trouwloosen raet bedriegen, ende sy sullen Antiocho aenhangen, uyt vreese dat hy meester geworden zijnde, haer niet te schande en make noch verdelge.

26

Ende die ¹¹⁹ de stucken ¹²⁰ sijner spijse sullen eten, sullen hem ¹²¹ breken, ende de heyr-kracht ¹²² des selven ¹²³ sal over-stroomen, ende ¹²⁴ vele verslagene sullen vallen.

119 Siet Dan. cap. 1.5. het Hebr. woort wort alleen hier en daer gevonden, Siet de aenteeck. aldaer. De sin is, die sijn broot eten, T.w. sijne raets-heeren ende dienaers.

120 T.w. Ptolomaei Philometoris.

121 D. onderdrucken, T.w. door quaden raet.

122 T.w. Antiochi tegen Philometorem.

123 Of, sal overvloeyen, of, als een vloet inbreken.

124 In het leger des Conincks Philometoris. 1.Mach. 1. vers 19.

27

Ende ¹²⁵ beyder deser Coningen herte sal wesen om quaet te doen, ende aen eene tafel sullen sy ¹²⁶ leugen spreken, ende ¹²⁷ ’ten sal niet gelucken, want het sal noch een eynde hebben ¹²⁸ ter bestemder tijt.

125 Te weten, na dat sy ’tsamen sullen vrede gemaeckt hebben voor de tweede reyse.

126 Sy sullen wel malkanderen uyterlick veel groote vrientschap bewijsen, ende alle diensten beloven, insonderheyt over tafel zijnde, ende goet chier makende, maer sy en sullen het niet meynen, ’tsal uyt een geveynst herte komen.

127 Hare beloften sullen ydel en van geener weerde zijn: De beloften ende contracten van pays en sullen niet bestendich zijn: Of, Ten sal geenen voortganck hebben dat sy listichlick tegen malkanderen bedacht hebben, want Godt sal eenen anderen wech ingaen.

128 Te dier tijt die Godt bestemt ende verordineert heeft, ende door menschelicke wille niet en kan verandert worden. Siet vers 29.

28

Ende ¹²⁹ hy sal [in] sijn lant weder-keeren ¹³⁰ met grooten goede, ende sijn herte sal zijn ¹³¹ tegen het heylich verbont, ende ¹³² hy sal’t doen, ende wederkeeren ¹³³ in sijn lant.

129 T.w. de Coninck Antiochus Epiphanes.

130 T.w. met grooten buyt, ende geroofde goederen, soo in Egypten, als elders.

131 D. tegen de Ioden, met de welcke Godt een heylich verbont gemaeckt heeft. Hebr. tegen het verbont der heylicheyt.

132 T.w. dat hy voor hadde. D. hy sal de Ioden plagen. Siet 1.Mach. 1. versen 22, 23, etc. ende 2.Mach. 5.11, etc.

133 T.w. in Syrien.

29

¹³⁴ Ter bestemder tijt sal hy wederkeeren, ende ¹³⁵ tegen’t Zuyden komen, doch ¹³⁶ ’ten sal niet zijn gelijck de eerste, noch gelijck de laetste [reyse].

134 T.w. als eenige meenen, na twee jaren, als Philometor met sijnen broeder Physcon versoent was, ende hulpe van de Romeynen verkregen hadde.

135 T.w. tegen Ptolomaeum Philometorem den Coninck in Egypten, den welcken hy belegeren sal.

136 D. ten sal Antiocho niet gelucken, gelijck het hem de eerste ende laetst-voorgaende reyse geluckt heeft. Siet bov. vers 22, 25. de reden volcht vers 30. De sin is, Antiochus en sal over Ptolomeum Philometorem sulcke victorien in Egypten niet meer bevechten, gelijck hy in twee voorgaende expeditien gedaen heeft.

30

Want daer sullen schepen van ¹³⁷ Chittim ¹³⁸ tegen hem komen, ¹³⁹ daerom sal hy met smerte bevangen worden, ende hy sal ¹⁴⁰ wederkeeren, ende gram worden tegen ¹⁴¹ het heylich verbont, ende ¹⁴² hy

137 D. van Cilicien, daer de Romeynen ordinarelick een vlote schepen hielden, om over de middelantsche zee te heerschen. Siet van Chittim Gen. cap. 10. op vers 4. ende Num. 24.24. Ptolomaeus Philometor van Antiocho overheert zijnde, heeft hulpe aen de Romeynen versocht, ende verkregen.

138 T.w. tegen Antiochum.

139 Om dat hy door de Romeynen sal gedwongen worden met sijn leger uyt Egypten te trecken. C. Popilius Laenas, velt-overste der Romeynen, heeft Antiochum soo verre gebracht, dat hy hem harde conditien heeft voorgeslagen, ende rontom hem, met sijnen staf in het zant eenen rinck makende, belaste hem te resolveren ende ront uyt te antwoorden, of hy Egypten verlaten woude, ofte niet, eer hy uyt dien rinck of cirkel treden soude.

140 Te weten, nae Syrien, sijn lant, als hy Egypten sal moeten verlaten.

141 Siet bov. vers 28.

142 T.w. dat hy voorgenomen ende in sijnen toorn besloten hadde te doen, namelick hy sal Ierusalem overvallen, den Tempel ende de stadt uytplunderen, ende den Godts-dienst af-schaffen. Siet hier van breeder Iosephum in’t 1 boeck van de Ioodsche oorlogen. cap. 1.

[fol. 106r]

sal’t doen: want ¹⁴³ wederkeerende so sal ¹⁴⁴ hy acht geven op de verlaters des heyligen verbonts.

143 Niet in eygener persoon, maer hy salder Apollonium henen schicken, Siet 1.Mach. 1.30. ende 2.Mach. 5.24.

144 D. hy salse tot sich trecken, verstercken, ende helpen, om alsoo de macht der vrome Ioden te breken door de trouwloose Ioden, als daer waren, Iason, Menelaus, ende hare aenhangers.

31

Ende daer sullen ¹⁴⁵ armen ¹⁴⁶ uyt hem ontstaen, ende sy sullen het heylichdom ontheyligen, [ende] ¹⁴⁷ de sterckte, ende sy sullen ¹⁴⁸ het geduerige [offer] wechnemen, ende ¹⁴⁹ eenen verwoestenden grouwel ¹⁵⁰ stellen.

145 D. crijchs-overste met hare soldaten. als boven vers 22. om door de selve de Ioden te dwingen. And. ende de armen sullen hem bystaen.

146 D. uyt sijn bevel. ontstaen. D. gestelt worden, of gesonden worden binnen Ierusalem, ende het Ioodsche lant.

147 D. de stercke Stadt van Ierusalem. And. Sy sullen ontwyen Ierusalem de sterckte. D. Ierusalem, ’t welck de sterckte des Ioodschen volcks is. Siet 1.Mach. 1.23. ende 2.Mach. 5.15, 16.

148 D. het dagelicx offer. alsoo is oock te verstaen ’tgene d’Apostel seyt, Weest geduerich in den gebede, ’t welck niet te seggen en is, datmen niet anders doen en moet, dan bidden, maer datmen de dagelicksche oeffeninge des gebets nemmermeer en moet verlaten. Siet bov. cap. 8. vers 11.

149 D. Soldaten, die alles verwoesten, ende de Ioden tot d’afgoderie dwingen sullen. Siet hier van breeder. 1.Mach. c. 1.23, etc. Ende Iosep. Andre verstaen hier door, een afgodisch beelt, ’twelck Antiochus op den altaer Godes heeft laten stellen, 1.Mach. 1.57, 62.

150 Hebr. geven: Verstaet, dat Antiochi krijchs-overste dit doen souden.

32

Ende ¹⁵¹ die godtlooslick handelen tegen het verbont, sal hy ¹⁵² doen huychelen door vleyingen: maer het volck ¹⁵³ die haren Godt kennen, sullen sy ¹⁵⁴ grijpen, ende ¹⁵⁵ sullen’t doen.

151 Of, de overtreders des verbonts, namelick de afvallige Ioden, die het verbont Godes sullen verachten, welcke de Engel vers 30. genoemt heeft verlaters des heyligen verbonts.

152 Of, doen veynsen, op dat alsoo door haer de vrome mochten ontdeckt, ende in’t net gebracht worden. And. sal hy ontheyligen, Dat is, hy salse t’eenemael profaen ende godtloos maken, haer dagelicx meer en meer in hare hypocrisye versterckende.

153 D. die den waren Godt kennen ende eeren, gelijck vele ten tijde van Iudas Machabeus ende sijne broederen geweest zijn.

154 Verstaet hier by, ende den tyrannen overleveren.

155 D. sy sullen’t uytrichten nae haren wille. of, sy sullen nae haren wille met de selve handelen. Siet 1.Mach. 1.55.

33

Ende ¹⁵⁶ de Leeraers des volcx sullender vele ¹⁵⁷ onderwijsen, ende sy ¹⁵⁸ sullen vallen door ’t sweert, ende door vlamme, door gevanckenisse, ende door beroovinge, ¹⁵⁹ [vele] dagen.

156 Of, de verstandige onder het volck, als ond. cap. 12.3. De sin is, offer schoon vele, selfs oock eenige priesters, van den waren Godts-dienst afwijcken, so sullender nochtans altijt eenige leraers ende godtvruchtige, in Godes woort ervarene persoonen zijn, die de swacke sullen onderwijsen ende verstercken, in het midden der sware vervolgingen.

157 T.w. in de ware Religie, uyt de Boecken der heyliger Schriftuere.

158 D. soo de leeraers, als hare discipulen, die volstandich by de ware Religie blijven, sullen van Antiocho, ende sijne aenhangers, wreedelick vervolcht worden. Siet 1.Mach. 1.40. etc. ende cap. 2.3, 4. ende 2.Mach. capp. 5.6.7.8. Iosephum lib. 12. Antiq. Iud. cap. 6. ende 7. Vergel. Hebr. cap. 11. versen 35, 36, 37, 38.

159 Of, eenige dagen, alsoo Dan. 8. vers 27. D. eenen tijt lanck van Godt verordineert.

34

¹⁶⁰ Als sy nu sullen vallen, sullen sy ¹⁶¹ met eene kleyne hulpe geholpen worden: doch vele sullen sich ¹⁶² door vleyingen ¹⁶³ tot haer vervoegen.

160 D. als de vervolginge op het heetste sal wesen.

161 T.w. door de Machabeen. Siet 1.Mach. 2. vers 39. etc. ende capp. 3.4. ende 5. ende 2.Mach. cap. 8. ende Iosephum lib. 12. Antiquit. Iud. capp. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Die kloecke helden hebben met weynich volcks de kercke Godes geredt uyt de handen Antiochi, ende anderer tyrannen.

162 Als bov. vers 21. ende vers 32. Siet de aenteeck. vers 21. Doch hier beteeckent het huychelrye, geveynstheyt, schoon gelaet.

163 T.w. wanneer het den Ioden wederom sal beginnen wel te gaen.

35

Ende van de Leeraers sullender [sommige] ¹⁶⁴ vallen, ¹⁶⁵ om haer te louteren ende te reynigen, ende wit te maken, ¹⁶⁶ tot den tijt des eyndes toe, ¹⁶⁷ want ’tsal noch zijn voor eenen bestemden tijt.

164 Siet bov. op vers 33.

165 Dit is het oogemerck dat de Heere sal voor hebben. And. op datse [Godt] smelte. D. beproeve, gelijckmen het gout ende silver beproeft inden smelt-oven. Siet Dan. 12.10.

166 D. tot dat de tijt der vervolginge van Godt bestemt, sal vervult wesen.

167 And. want noch ter bestemder tijt [sal het eynde wesen]. And. want de bestemde tijt sal noch komen. Vergel. Matt. cap. 24. versen 6, ende de volgende tot vers 15. ende siet boven de aenteeck. op vers 27.

36

¹⁶⁸ Ende die Coninck sal doen nae sijn welgevallen, ende hy sal hem-selven verheffen, ende grootmaken ¹⁶⁹ boven allen Godt, ende hy sal ¹⁷⁰ tegen den Godt der Goden ^a wonderlicke dingen spreken: ende hy sal voorspoedich zijn, ¹⁷¹ tot dat de gramschap voleyndt zy, ¹⁷² want het is vastelick besloten, ¹⁷³ het sal geschieden.

168 Van hier af tot het eynde deses capittels verstaen eenige dat de Engel spreeckt van den Antichrist des Nieuwen Testaments, of immers van Antiocho Epiphane, aengemerckt als een voorbeelt des Antichrists, in sijne opcomste, hooch-moet, practijcken, afgoderije, ende tyrannye. wantvele dingen die hier na verhaelt worden, insonderheyt vers 42, 43. en passen nae sommiger gevoelen, niet op den Coninck Antiochum: Want na dat hy door den Romeynschen Gesant Popilium gedwongen wiert uyt Egypten te vertrecken, bov. vers 30. so en heeft hy na der hant noyt durven in Egypten komen. Eenige duyden het op den Turck, andre op het Roomsche Rijcke, Ende meynen dat de dingen die hier geseyt worden, te verstaen zijn, sommige van de Roomsche Keyseren, sommige van de Roomsche Pausen, die in’t Roomsche Rijcke opgeresen zijnde, met der tijt den Keyseren selve vreeselick geworden zijn.

169 Siet 2.Thes. cap. 2.4. daer d’Apostel dese woorden aldus uytdruckt, boven al dat Godt, of goddelicke Majesteyt genoemt wort.

170 Die alleen is de eenige ware Godt. And. oock boven den Godt der Goden, hy sal wonderlicke dingen spreken.

a Dan.7.25.

171 D. tot dat de toorne Godes tegen sijn volck ophoude: Of, tot dat hy sal gedaen hebben ’tgene dat Godt in sijnen toorn door hem wil sijnen volcke aengedaen hebben.

172 Of, want dat praeciselick besloten is, sal geschieden: Niemant en kan het besluyt, of voornemen Godes verhinderen, of te rugge houden.

173 Hebr. het is geschiet. D. het sal sekerlick geschieden: de voorleden tijt voor den toekomenden, om te toonen de sekerheyt deser prophetye. And. Als ’t gene dat praeciselick bestemt is, sal geschiet zijn.

37

Ende ¹⁷⁴ op de Goden sijner vaderen en sal hy geen acht geven, noch ¹⁷⁵ op de begeerte der wijven, ¹⁷⁶ hy en sal oock op geenen Godt acht geven: maer hy sal sich boven alles grootmaken.

174 Verachtende de Religie sijner voorvaderen, sal hy alle man belasten sijne instellingen aen te nemen. Verstaetmen dit op Antiochum te passen, so siet 1.Mach. 1.43. Indien op den Paus, so ist notoir.

175 Verstaetmen dit van Antiocho, so is dit de sin, Hy en sal selfs sijne wijven (welcker eene den Godt Israels op hare wijse eerde) niet toelaten, dat sy eenigen anderen Godt sal eeren, dan sijnen Iupiter Olympius, Ofte, de begeerte der wijven. D. de gewenschte ende begeerlickste vrouwen. Ofte, hy heeft wel willen schijnen niet te vragen nae wijven, maer onder-tusschen grouwelicke hoererye bedreven. Maer verstaetmen dit vanden Antichrist, so is dit de sin, Dat hy sijne geestelickheyt het houwelick verbieden sal, ende geenszins toelaten de klooster-beloften te breken, bedrijvende ondertusschen allerley schandelicke onreynicheyt. Siet 1.Tim. 4. vers 3.

176 Als of de Engel seyde, Hy sal gantsch godtloos zijn: hy sal soo hoovaerdich zijn, dat hy sich selven sal verheffen boven alle menschen, ja oock boven alles wat Godt is, of genoemt wort: doende alles wat hy doet tot sijn eygen eere ende profijt. Dit selve past oock bequamelick op den Paus. Vergel. 2.Thes. 2.3, 4.

38

Ende hy sal ¹⁷⁷ den Godt Maüzzim in sijne stant-plaetse eeren, namelick den Godt welcken ¹⁷⁸ sijne vaders niet gekent en hebben, sal hy eeren met gout, ende met silver, ende met costelick gesteente, ende ¹⁷⁹ met gewenschte dingen.

177 De sin is, Antiochus, sal vast over al eenen nieuwen Godts-dienst invoeren: Ende wat aengaet den Godt der sterckten, (verg. Ier. 16.19.) of den Godt van groote kracht, den Godt Israels, hy sal in sijne stede, T.w. in den Tempel te Ierusalem, eeren eenen Godt, te weten dien Godt, welcken sijne Vaders niet gekent en hebben, namelick Iovem Olympium, dien sal hy eeren met gout, etc. siet 2.Mach. 6.2. wilmen dit op den Antichrist passen (wiens voorbeelt Antiochus geweest is,) dat kan oock bequamelick geschieden. Andre, Ende wat aengaet den Godt der sterckten, in sijn plaetse sal hy eeren, sal hy eeren, seg’ick, eenen Godt welcken sijne Vaders, etc. Wat den Godt der sterckten belangt, siet bov. vers 31. voor den Godt der sterckten, hebben eenige ’t Hebr. woort Maüzzim, of Maozim, in den text gehouden.

178 Antiochi voor-ouders en hebben Iovem Olympium niet ge-eert, maer Apollinem, Dianam, Atargatidem, gelijck Strabo getuycht in’t 16 boeck. Geogra. Alsoo heeft oock de Paus, in de stede, dat is, in de kercke of Gemeynte des waren Godts, ingevoert te eeren eenen valschen Godt, dien sijne voor-ouders niet ge-eert en hebben, namelick eenen versierden Christum, een ostye, of een stucxken broots, den welcken hy verciert met gout, silver, ende kostelicke peerlen.

179 D. met allerley kleynodien.

39

Ende hy ¹⁸⁰ sal de vasticheden der sterckten maken met den vreemden Godt; ¹⁸¹ de gene die hy kennen sal, sal hy de eere vermenichvuldigen, ende hy salse doen heerschen ¹⁸² over vele, ende hy sal het lant uytdeylen ¹⁸³ om prijs.

180 Of, hy sal de seer stercke vasticheden eenen vreemden Godt bevelen. De sin is, Antiochi meeste vasticheyt ende sterckte sal gelegen zijn om te doen eeren dien vreemden Godt, T.w. Iovem Olympium, als zijnde patroon, of beschermer der stadt van Ierusalem, ende des Ioodschen lants. Dit wort gestelt tegen ’tbegin des 38 vers, daer de ware Godt genoemt wort, De Godt der sterckten, hier ende oock daer, is het woort Maüzzim.

181 D. de gene die hy weten sal hem ende sijnen afgodt toegedaen te zijn; die hy voor sijne vrienden kennen sal: hy meynt de afvallige die het heydendom sullen byvallen, indienmen dit op Antiochum duyt. vanden Roomschen Antichrist is de sake klaer: And. die [dien] Te weten, afgodt, kennen, Dat is, aennemen ende eeren.

182 Of, over treffelicke, over voor treffelicke. De sin is, Hy salse tot hooge staten bevorderen ende ’tgebiet over vele andre geven.

183 Of, om winste, of, om loon. D. den genen die hem geschencken ende gaven geven. Al het voorgaende kan bequamelick op den Paus gepast worden, als oock de volgende verskens.

40

Ende ¹⁸⁴ op den tijt van’t eynde, sal ¹⁸⁵ de Coninck van’t Zuyden tegen hem ¹⁸⁶ met hoornen stooten; ende ¹⁸⁷ de Coninck van’t Noorden, sal ¹⁸⁸ tegen hem aenstormen, met wagenen, ende met ruyteren, ende met vele schepen: ende hy sal in de landen komen, ende hy salse ¹⁸⁹ overstroomen, ende ¹⁹⁰ door-trecken.

184 D. als de tijt van Godt bestemt, sal verschenen wesen. Vergel. bov. vers 35. Sommige verstaen hier door den tijt des eyndes, het eynde des Rijcks Antiochi, of, der vervolginge des volcks Godes. Doch siet bov. 8. op vers 27.

185 De Sarasenen, die eerst op’t Roomsche Rijcke gewelt gedaen hebben. Andere duyden’t op Ptolomaeus Philometor Coninck in Egypten.

186 Gelijck de stieren, bocken, ende andre gehoornde beesten doen. Vergel. Dan. cap. 8. versen 6, 7. De sin is, hy sal eenen harden krijch tegen hem voeren.

187 Sommige verstaen hier den Turck, die het Saraseensche Rijcke onder sich gebracht hebbende, met noch veel meerder gewelt op’t Roomsche Rijcke aengevallen is. Andere duyden’t op Antiochus Epiphanes.

188 Dat is, als een stormwint op hem aenkomen, of overkomen, of, op hem aenloopen.

189 D. als met eenen water-vloet haestelick wech spoelen.

190 Of, passeren, als vers 10. ende elders.

41

Ende hy sal komen ¹⁹¹ in’t lant des cieraets, ende ¹⁹² vele [landen] sullen ter neder geworpen worden: doch dese sullen ¹⁹³ sijne hant ontkomen, Edom ende Moab, ende ¹⁹⁴ de eerstelingen der kinderen Ammons.

191 Of, in het cierlick lant. D. in het Ioodsche lant. D. in de kercke Godts, door het selve afgebeeldt. Siet Dan. 8. de aenteeck. op vers 9. Dit voorseyt de Engel den Ioden tot haren besten, op dat sy indachtich zijnde dat haer dit alles over quam door Godes voorsichtige regeringe, sy haer daer in des te beter souden kunnen schicken: ende van gelijcken de kercke des Nieuwen Testaments in de vervolginge des Antichrists.

192 Siet ’t gene datter volcht versen 42, 43.

193 D. van Antiocho, als sommige dit nemen, niet verdorven worden, maer sy sullen van hem vriendelick aengenomen worden, namelick daerom, om dat sy vyanden van de Ioden waren, ende de selve elcke reyse den krijch aendeden. Sommige verstaen dit van eenige kercken des Nieuwen Testaments, die het gewelt des Antichrists souden ontgaen, of hem niet onderworpen worden.

194 And. de voornaemste. Hebr. het beginsel der kinderen Ammons.

42

Ende hy sal sijne hant ¹⁹⁵ aen de landen leggen: oock en sal het lant van Egypten ¹⁹⁶ niet ontkomen.

195 Om die met gewelt hem te onderwerpen.

196 Hebr. ten sal niet zijn ter ontkominge. De sin is, Het sal oock al sijnen moetwille ende wrevel onderworpen wesen, gelijck vers 43.breeder volcht.

43

Ende hy sal heerschen over de verborgene schatten des gouts ende des silvers, ende over alle de gewenschte dingen van Egypten: ende ¹⁹⁷ die van Lybien, ende de Mooren ¹⁹⁸ sullen in sijne gangen wesen.

197 Hebr. Lubbim ende Cushim.

198 Of, sullen sijne gangen vergeselschappen: doch nae de letter ist, Sullen in sijne gangen wesen: D. sy sullen hem ten dienste staen ende alle gehoorsaemheyt bewijsen. De maniere van spreken is genomen van de slaven ende dienstknechten, die achter of ontrent hare Heeren gaen en staen, om by alle gelegentheyt op der selver bevel te passen. Die volckeren hebben van alle kanten met Antiocho (op welcken sommige dit duyden) Egypten aengevallen, van hem met groote gagien daer toe gekocht zijnde, want daer te vooren hadden sy Ptolomaeo Philometori hulpe gedaen. Oft, In sijne gangen. D. hy sal door der selver lant passeren, hy sal voortgaen, ofte sijne voortgangen sullen zijn in sijne landen, waer door sommige Oost ende West-Indien verstaen, om dat het kenlick is, dat de Mooren eertijts wijt ende breet in Oost-Indien geregeert hebben, ende oock van Africa lichtelick in America, tegen over liggende, hebben konnen overtrecken.

44

Maer ¹⁹⁹ de geruchten van Oosten, ende van Noorden sullen hem verschricken: daerom sal hy uyt-trecken met groote grimmicheyt om vele te verdelgen, ende te ²⁰⁰ verbannen.

199 De vervullinge deser sake sal van Godt te sijner tijt worden geopenbaert. sommige duyden’t op Antiochus Epiphanes als een voorbeelt des Antichrists. doch vele verstaen’t eygentlick van den Antichrist.

200 Siet de aenteeck. Deut. cap. 2. op vers 34.

[fol. 106v]

45

Ende ²⁰¹ hy sal de tenten ²⁰² sijnes paleys planten tusschen de zeen ²⁰³ aen den berch des heyligen cieraets: ende hy sal ²⁰⁴ tot sijn eynde komen, ende en sal geenen helper hebben.

201 De sin is, Als hy besich sal zijn om het volck Godes uyt te roeyen, so sal sijnen onderganck komen, ende niemant sal hem kunnen redden, maer hy sal een elendich eynde hebben.

202 D. sijnes hofs. Doch sommige duyden dit op het afgodisch Ephods-tuych des Antichrists. Vergel. Iud. 17.5. etc. Ende Hos. 3.4. met d’aenteeck. verstaende sijne afgodische cleresie ende onreyne afgoderye, waer van Antiochus met sijne heydensche afgoderye een voor-beelt was.

203 Of, op den berch, of, tegen den berch, T.w. den berch Zions. D. Godts kercke.

204 T.w. tot het eynde sijnes staets, dat over hem van Godt bestemt is.