Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het v. Capittel.

1 Christus leert op den berch welcke menschen gelucksalich zijn. 13 Vergelijckt sijne Discipulen by sout, licht, ende een stadt op eenen berch gelegen. 17 Verklaert dat hy is gecomen om de wet te vervullen. 21 Wederspreeckt de verkeerde uytleggingen der ouden, van’t seste gebodt. 27 Van’t sevende gebodt ende van den scheyd-brief. 33 van het eedt-sweeren. 38 van weer-wrake. 40 gebied verdraechsaemheyt. 42 weldadicheyt, ende oprechte liefde oock tegen de vyanden.

1

ENde [Iesus] de scharen siende is geklommen op eenen berch, ende als hy nedergeseten was, quamen sijne discipelen tot hem.

2

Ende sijnen mont ¹ geopent hebbende leerde haer, seggende,

1 Een Hebreeusche wijse van spreken, als yemant met ernst ende vrymoedicheyt tot onderwijsinge van andere voorbedachtelick begint te spreken. Siet Iob 33.2. Actor. 8.35.

3

^a Salich [zijn] de ² arme van geeste: Want harer is het Coninckrijck der Hemelen.

a Luc. 6.20.

2 D. nedrige, ende gebrokene van herten, die hare nieticheyt verstaende een kleyn gevoelen van haer selven hebben, steunende alleen op de genade Godts in Christo Iesu. Psal. 51.19. Ies. 57.15.

4

^b Salich [zijn] die ³ treuren: Want sy sullen vertroost worden.

b Luc. 6.21.

3 D. die over de sonde bedroeft zijn: van welcke droeffenisse oock gesproken wort, 1.Corint. 5.2. ende 2.Corint. 7.9. tegen welcke gestelt worden, die in alle weelde ende vreuchde leven. Luc. 16.19, 25.

5

^c Salich [zijn] de sachtmoedige: Want sy sullen het aerdrijck ^4[4] be-erven.

c Psal, 37.11.

4[4] D. in vrede besitten: welcke belofte wel het tegenwoordige leven aengaet, maer insonderheydt wort hier verstaen het gene vervult sal worden in het toekomende leven. Siet Psal. 37.11.

6

^d Salich [zijn] die ⁵ hongeren ende dorsten [na] de gerechticheyt: Want sy sullen versadicht worden.

d Iesai. 55.1.

5 D. die met groote begeerte verlangen ende trachten na de ware gerechticheyt in Christo.

7

Salich [zijn] de barmhertige: Want haer sal barmherticheyt geschieden.

8

^e Salich [zijn] de ⁶ reyne van herten: Want sy sullen ⁷ Godt sien.

e Psal. 15.2. ende 24.4. Hebr. 12.14.

6 D. door den Geest Godts gereynicht van de besmettingen der sonden ende van allerley geveynstheyt. Ephes. 5.26.

7 D. sullen hem volkomelijck kennen ende sijne heerlickheyt aenschouwen. 1.Cor. 13. vers 12.

9

Salich [zijn] de ⁸ vreedsame: Want sy sullen Gods kinderen ⁹ genaemt worden.

8 Gr. Vrede-makers. Die niet alleen voor haer selven vreedsaem zijn, maer oock by andere den vrede bevorderen. Hebr. 12.14.

9 D. inder daet zijn, ende daer voor gekent worden.

10

^f Salich [zijn] die vervolcht worden ¹⁰ om der gerechticheyt wille: Want harer is het Coninckrijck der hemelen.

f 2.Corint.4.10. 2.Tim. 2.12. 1.Petr. 3.14.

10 D. om de rechtveerdige sake Christi ende sijner leere, gelijck in het volgende vers: om mijnent wille.

11

Salich zijt ghy als u [de menschen] smaden, ende vervolgen, ende liegende ¹¹ alle ¹² quaet ¹³ tegen u spreken, ^g om mijnent wille.

11 D. allerley.

12 Gr. quaed woord.

13 D. dat u tegen gaet, ofte tot uwen nadeel.

g 1.Petr. 4.14.

12

^h Verblijt ende verheugt [u], want uwen ¹⁴ loon [is] ¹⁵ groot in de hemelen: want alsoo hebben sy vervolgt de Propheten, die ¹⁶ voor u [geweest zijn].

h Luc. 6.23.

14 Naeml. die Godt belooft ende geven sal, niet uyt verdienste maer uyt genade. Rom. 6.23. om Christi wille. 2.Cor. 1.20. ende so oock cap. 6.1. ende elders doorgaens.

15 Gr. veel.

16 D. voor uwe tijden, ofte in voorgaende tijden.

13

ⁱ Ghy zijt het ¹⁷ sout der aerde: indien nu het sout ¹⁸ smakeloos wort, waer mede sal [het] gesouten worden? Het en deucht nergens toe meer, dan om buyten geworpen, ende van de menschen vertreden te worden.

i Marc. 9.50. Luc. 14.34.

17 So worden de leeraers genaemt om dat gelijck het sout de spijse smakelick maeckt ende van verrottinge bewaert, sy oock alsoo de zielen der menschen door de leere Gode aengenaem maken, ende van’t verderven behouden.

18 D. Sijne souticheyt, kracht, ofte scherpicheyt verliest.

14

Ghy zijt het ¹⁹ licht der werelt: een stadt boven op eenen berch liggende en can niet verborgen zijn.

19 Om datse met hare leere andere verlichten, ende oock met haer leven de selve moeten voorlichten. 1.Pet. 5.3.

15

^k Noch men steeckt geen keerse aen, ende set die onder een ²⁰ koren-mate: maer op een kandelaer, ende sy schijnt allen, die in den huyse [zijn].

k Marc. 4.21. Luce 8.16. ende 11.33.

20 Ofte, Schepel.

16

^l Laet uw’ licht alsoo schijnen voor de menschen, dat sy uwe goede wercken mogen sien, ende uwen Vader, die inde hemelen is, ²¹ verheerlicken.

l 1.Petr. 2.12.

21 Ofte prijsen ende groot maken.

17

Meynt niet dat ick gecomen ben om ²² de Wet ofte de Propheten te ontbinden: Ick en ben niet gecomen om [die] te ontbinden, maer te ²³ vervullen.

22 D. de leere der Wet, ofte der Propheten te veranderen, ofte te niete te doen.

23 D. te verklaren, te onderhouden, ende wat te voren afgebeelt ende voorsecht is, te volbrengen.

18

Want voorwaer segge ick u: ^m tot dat de hemel ende de aerde ²⁴ voorby gaen, en sal daer niet een ²⁵ jota, noch ²⁶ een tittel van de Wet voor-by gaen, tot dat het alles sal zijn geschiedt.

m Luce 16.17.

24 D. vergaen ofte verandert worden. Siet Psal. 102.27. Hebr. 1.11. ende de aenteeck. op 2.Pet. 3.10.

25 Dit is de kleynste letter by de Griecken, gelijck Iod by de Hebreen. Waer mede Christus wil seggen, dat oock de minste sake in de wet geschreven niet en sal vergaen.

26 D. Streepken van een letter, ofte puntken.

19

ⁿ So wie dan een van dese minste geboden sal ontbonden, ende de menschen alsoo sal geleert hebben, [die] sal de ²⁷ minste genaemt worden in’t Coninckrijcke der Hemelen: Maer so wie [de selve] sal gedaen ende geleert hebben, die sal groot genaemt worden in’t Coninckrijck der hemelen.

n Iaco. 2.10.

27 Dat is, sal daer gantsch niet geacht worden. Ofte, sal daer niet ingaen, gelijck in het volgende vers verklaert wort.

20

Want ick segge u, ten zy uwe gerechticheyt overvloediger zy als der Schriftgeleerden ende der Phariseen, dat ghy in’t Coninckrijck der hemelen geensins en sult ingaen.

21

Ghy hebt gehoort dat ²⁸ [tot] den ouden gesegt is, ^o Ghy en sult niet dooden: maer so wie doodet, [die] sal ²⁹ strafbaer zijn door het gerichte.

28 Ofte, van den Ouden. Hier door verstaet Christus de verkeerde uytleggingen der Phariseen ende Schrift-geleerden, die al van over vele jaren alsoo geleert hadden, ende niet de leere Mosis ende der Propheten. ’t welck blijckt 1. uyt het voorgaende vers 2. om dat hier Leeringen wederlecht worden, die in Mose ende de Propheten niet gevonden en worden. Siet vers 43.3. om dat van Christo niet en wort bygedaen dan dat in Mose ende de Propheten gevonden wort, gelijck men kan sien uyt de Schriftuer-plaetsen des ouden Testaments hier aende kant geteeckent.

o Exod. 20.13. Deut. 5.17.

29 Ofte, schuldich om gestraft te worden.

22

Doch ick segge u: so wie ³⁰ ’t onrecht op sijnen broeder toornich is, die sal strafbaer zijn ³¹ door’t gerichte. Ende wie tot sijnen broeder segt ³² Raka, die sal strafbaer zijn door ³³ den Grooten raet. Maer wie segt, Ghy dwaes, die sal strafbaer zijn door ³⁴ het helsche vyer.

30 D. sonder oorsake, ofte te vergeefs.

31 Ofte, oordeel: waer door verstaen worden de Rechters, die in alle steden de dootslagers straften. Deut. 21.

32 Is een Syrisch smaet-woort, ende is soo veel te seggen als ydel ofte slecht-hooft. Andere meynen dat het van spouwen komt: ende andere, dat daermede uyt gedruckt wort een geluydt dat de menschen dickmaels maken, om daermede hare gramschap, verachtinge ofte versmadinge tegen hare naesten te kennen te geven, gelijck men gemeynlick door foey u, ofte diergelijck, plach te doen.

33 Dit was den hoochsten raedt binnen Ierusalem Sanhedrin genaemt, by den welcken stont het oordeel van de swaerste saken, ende daerom oock de schuldige tot de swaerste straffen verwees. siet Deut. 17. ende 2.Paral. 19.

34 Gr. Tot, ofte, in de gehenne des vyers. Gehenna komt van de Hebr. woorden GeHinnom, D. het dal Hinnom, gelegen by de stadt Ierusalem. Iosu 15.8. in welck dal eertijts de afgodische Ioden hare kinderen tusschen de gloeyende armen des koperen beelts Moloch lieten levendich verbranden. Siet Ierem. 7.31. 2.Reg. 23.10. ’twelck alsoo het een grouwelicke pijne was, so wort dit woort dickwils voor de helsche pijne genomen. Door dese doot-straffen, waer van d’eene swaerder is als d’andere, toont Christus dat dese sonden alle de eeuwige verdoemenisse verdienen, doch dat d’eene swaerder als d’andere int toekomende oordeel sal gestraft worden.

23

So ghy dan uwe gave sult op den ³⁵ altaer offeren, ende aldaer gedachtich wort, dat uw’ broeder yet tegen u heeft,

35 Dit siet op den Godtsdienst des ouden Testaments, maer wort oock mede verstaen van den Godtsdienst des nieuwen Testaments, hoewel in de selve geen sulcke altaren ende offerhanden en zijn. Rom. 12.1. ende 15.16. Hebr. 13.15, 16. Phil. 4.18. Ofte, brengen tot den altaer.

[fol. 3v]

24

Laet daer uwe gave voor den altaer, ende gaet henen, versoent u eerst met uwen broeder, ende comt dan, ende offert uwe gave.

25

^p Weest haestelijck ³⁶ welgesint [tegen] uwe wederpartie, terwijle ghy noch met hem op den wech zijt: op dat de wederpartie niet misschien u den Rechter overlevere, ende de Rechter u den Dienaer overlevere, ende ghy inde gevanckenisse geworpen wort.

p Luce 12.58. Ephes. 4.26.

36 D. Verdraecht ofte vereenicht met den genen die u over schult ofte andersins voor recht roept.

26

Voorwaer ick segge u: ghy en sult daer geensins uytcomen, tot dat ghy den laetsten ³⁷ penninck sult betaelt hebben.

37 Gr. Quadrant. D. een oort, het welck was de minste munte diemen gebruyckte, ontrent anderhalf penninck waert na onse rekeninge.

27

Ghy hebt gehoort dat [van] den ouden gesegt is: ^q Ghy en sult geen overspel doen.

q Exod. 20.14. Deut. 5.18.

28

Maer ick segge u, dat so wie een vrouwe ^r [aen-]siet om de selve ³⁸ te begeeren, die heeft alreede overspel in sijn herte met haer gedaen.

r Iob 31.1. Psal. 119.37.

38 N. tot onkuysheyt.

29

^s Indien dan uwe ³⁹ rechter ooge u ⁴⁰ ergert, ⁴¹ treckt’se uyt, ende werpt’se van u: want het is u nut dat een uwer leden vergae, ende niet uw’ geheel lichaem inde helle geworpen worde.

s Matth. 18.8. Marc. 9.43.

39 D. al wat u dit leven aen gaende dierbaerst, aengenaemst, ofte noodichst is.

40 D. tot sondigen soude verwecken ofte brengen.

41 D. doet sulcks liever van u wech.

30

Ende indien uwe rechter handt u ergert, houwt’se af, ende werpt’se van u: want het is u nut dat een uwer leden vergae, ende niet uw’ geheel lichaem in de helle geworpen worde.

31

Daer is oock gesegt: ^t So wie sijn wijf ⁴² verlaten sal, die geve haer eenen ⁴³ scheyd-brief.

t Deut. 24.1.

42 D. wie van sijn wijf sal scheyden.

43 Van dese scheyd-brief siet Deut. 24. vers 1, etc. Mal. 2. vers 14. ende Matth. 19.7. uyt welcke plaetsen blijckt, dat Godt het lichtveerdich scheyden noyt en heeft voor goet gekent.

32

^v Maer ick segge u, dat so wie sijn wijf verlaten sal, anders dan uyt oorsake van hoererie, die maeckt dat sy overspel doet: ende so wie de verlatene sal trouwen, die doet overspel.

v Matth. 19.7. Marc. 10.4, 11. Luce 16.18. 1.Corinth. 7.10.

33

Wederom hebt ghy gehoort, dat [van] den ouden gesegt is: ^x Ghy en sult ⁴⁴ den eedt niet breken, maer ghy sult den Heere ⁴⁵ uwe eeden houden.

x Exod. 20.7. Levit. 19.12. Deut. 5.11.

44 D. so niet sweeren, dat ghy uwen eedt niet en soudet houden.

45 D. het gene ghy met eede Godt ofte den menschen belooft hebt, betalen.

34

Maer ick segge u, ^y Sweert ⁴⁶ ganschelick niet, noch by den hemel, om dat hy is de throon Godts:

y Iac. 5.12.

46 N. noch lichtveerdelick ofte onnoodelijck, noch bedriechlijck, noch by de creaturen. Want eenen rechten ende noodigen eedt wort niet verboden: gelijck te sien is Rom. c. 1. vers 9. ende 9.1. 2.Corinth. 1.23. ende 11.31. ende 12. vers 19. Galat. 1.20. Phil. 1.8. 1.Thess. 5.27. Hebr. 6.13, 16, 17. Apoc. 10.6.

35

Noch by de aerde, ^z om dat sy is de voetbanck sijner voeten: Noch by Ierusalem, ^a om dat sy is de stadt des grooten Conincks.

z Ies. 66.1.

a Psal. 48.3.

36

Noch by u hooft en sult ghy niet sweeren, om dat ghy niet een hayr cont wit ofte swart maken.

37

Maer laet zijn uw’ woort ⁴⁷ ja, ja: neen, neen: wat ⁴⁸ boven desen is, dat is uyt den boosen.

47 D. gebruyckt in uwe dagelijckse handelingen ende gemeene reden, eenvoudige, waerachtige, ende oprechte woorden. Siet Iac. 5.12.

48 Dat is, wat tot overvloet bygedaen wort, met lichtveerdich ofte onnoodich sweeren, ofte andersins.

38

Ghy hebt gehoort dat ^b gesegt is, ⁴⁹ Ooge om ooge, ende tandt om tandt.

b Exod. 21.24. Lev. 24.20. Deut. 19.21.

49 Dese wet die den Overheden gegeven was, wiert van de Phariseen ende Schrift-geleerde misduyt tot eygen wrake: welcke Christus hier in’t volgende bestraft.

39

Maer ick segge u, ^c dat ghy den boosen niet en wederstaet: maer so wie u op de rechter wange slaet, ⁵⁰ keert hem oock de andere toe.

c Luce 6.29. Rom. 12.17. 1.Cor. 6.7. 1.Thess. 5.15. 1.Petr. 3.9. Prov. 24.29.

50 N. liever dan dat ghy u selven soudet wreken. Want dat dit niet en is simpelick te verstaen blijckt selfs uyt het exempel Christi, Ioan. 18.23. Ende alsoo moeten oock de twee naestvolgende versen verstaen worden.

40

Ende so yemant met u rechten wil, ende uwen rock nemen, laet hem oock den mantel.

41

Ende so wie u sal ⁵¹ dwingen een mijle te gaen, gaet met hem twee [mijlen].

51 In het Griecksch wort een Persisch woort gebruyckt, waer door beteeckent wort eenen hof-dienst, waer toe de ondersaten gedwongen wierden om de lasten der heere boden te dragen, ofte daer toe hare ezels, etc. te leenen ende te drijven. ’T selve woort wort oock gebruyckt Matth. 27.33.

42

^d Geeft den genen die [yet] van u ⁵² bidt, ende en keert u niet af van den genen die van u leenen wil.

d Deut. 15.8. Luce 6.35.

52 Ofte, begeert, eyscht.

43

Ghy hebt gehoort datter gesegt is, ^e Ghy sult uwen naesten lief hebben, ende ⁵³ uwen vyandt sult ghy haten.

e Levit. 19.18.

53 Dat en staet nergens in Godts wet, maer het tegendeel daer van staet Deut. 32.35. Prov. 25.21.

44

Maer ick segge u, ^f Hebt uwe vyanden lief, segent’se die u vervloecken, doet wel den genen die u haten, ende ^g bidt voor de gene die u ⁵⁴ gewelt doen, ende die u vervolgen.

f Luce 6.27. Rom. 12.20.

g Luce 23.34. Actor. 7.60. 1.Cor. 4.13. 1.Petr. 2.23.

54 And. lasteren, gelijck het selve woort oock genomen wort 1.Pet. 3.16.

45

Op dat ghy meucht kinderen ⁵⁵ zijn uwes Vaders die inde hemelen is. Want hy doet sijne Sonne opgaen over boose ende goede, ende regent over rechtveerdige ende onrechtveerdige.

55 D. mach blijcken dat ghy het zijt.

46

^h Want indien ghy ⁵⁶ lief hebt, die u lief hebben, wat loon hebt ghy? Doen oock de tollenaers niet het selve?

h Luc. 6.32.

56 N. alleen: gelijck blijckt uyt het volgende vers.

47

Ende indien ghy uwe broeders alleen ⁵⁷ groet, wat doet ghy boven andere? Doen oock niet de tollenaers alsoo?

57 Ofte vriendelick bejegent.

48

Weest dan ghy lieden volmaeckt, gelijck uw’ Vader, die inde hemelen is, volmaeckt is.