Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het x. Capittel.

1 Den Apostel verklaert dat de Wet maer een schaduwe en hadde der toecomende goederen, ende door hare veelvuldige ende jaerlicksche offeranden niets en heeft konnen vol-maken. 5 ende dat daerom David inden 40 Psalm betuyght, dat Christus in de werelt soude komen om den wille Godts te doen. 10 ende ons door de eenige offerande sijns lichaems in der eeuwigheyt te vol-maken. 15 Het selve bewijst hy wederom uyt den inhoudt des Nieuwen Verbondts, Ierem. capit. 31. in het welck de volkomen wech-neminge der sonden wort belooft. 18 ende besluyt derhalven dat gheen offerande voor de sonden meer en is van noode. 19 Hy komt daer nae tot het ander deel des briefs, namelick tot de vermaningen van haren schuldighen plicht: ende voor eerst vermaent hy de Hebreen, om met een vrymoedigh geloove tot Godt te gaen door den wegh, die ons Christus heeft in-gewyet. 23 Daer nae vermaent hy haer tot stantvastigheyt in de belijdenisse deser hope, ende tot onwanckelbare liefde. 25 ende tot onderhoudinge harer by-een-komsten. 26 Stelt haer tot dien eynde voor ooghen, op d’ een zijde het schricklick oordeel Godts, dat d’afvallige hebben te verwachten. 32 ende op d’ander zijde hare voorgaende lijdsaemheyt ende mede-lijden met de verdruckte, oock selfs over sijne banden. 36 mitsgaders de beloften die de volstandighe sullen wech dragen. 37 ’t welck beyde hy bewijst met een plaetse uyt Habac. cap. 2. vers 4. die hy verhaelt ende toe-eygent.

1

^a WAnt ¹ de Wet, hebbende ² een schaduwe ³ der toecomende goederen, niet ⁴ het beeldt selve der saken, en can met ⁵ de selve offeranden, die sy alle jaere ⁶ geduerichlick op-offeren, nimmermeer ⁷ heyligen de gene die ⁸ daer toe gaen.

a Coloss. 2.17. Hebr. 8.5.

1 N. der Ceremonien onder het Oude Testament.

2 D. een rauw bewerp, gelijck de schilders plegen een beelt, dat sy daer na willen volmaken, eerst met eenighe linien ende schaduwen in het rauwe af te teeckenen ofte ontwerpen.

3 D. der geestelicke ende hemelsche saken, die ons in het Nieuwe Testament souden verworven ende medegedeelt worden. D. van Christus selve ende sijne weldaden.

4 Sommighe verstaen hier door de volmaeckte wijse des uytwendigen Godtsdiensts, die Godt door Christum in het Nieuwe Testament soude instellen, die van de instellinghen des Ouden Testaments verschilden als een schaduwe ofte eerste bewerp van het volmaeckt beeldt eeniger sake: ghelijck die daerom oock de eerste beginselen ofte elementen, ende A. B. C. der werelt worden genaemt. Gal. 4.3, 9. Doch dewijle d’Apostel nergens in dit ende in het voorgaende capittel eenighe teghen-stellinghe en maeckt tusschen den uytwendigen Godtsdienst des Ouden ende des Nieuwen Testaments, maer alleen tusschen de schaduwen des ouden Testaments ende Christum selve met sijne offerande ende weldaden, die hy ons verworven heeft, so wort van andere door dese woorden het beeldt selve bequamelicker de beteeckende sake selve, ofte het evenbeeldt verstaen, nae het welck dese schaduwen zijn voorgestelt, gelijck wy worden geseght geschapen te zijn nae Godts beeldt, ofte evenbeelt. Welcken sin het bygevoeghde woordt het beeldt selve der saken, oock vereyscht. dat is, de saken selve in hare volle beeldenisse ofte gedaente, gelijck sy moesten ende souden zijn.

5 D. van eenerley soorte, ofte van eenen selven aert ende natuere.

6 Gr. in geduerigheydt, ofte, eeuwigheydt. dat is, sonder nalaten, soo lange dit Priesterdom, ende dese Wet moest dueren.

7 Ofte, volmaken. Namel. nae de conscientie, door het wechnemen der sonde, ende der schult der sonde, gelijck hier voor verklaert wordt cap. 9.9.

8 Ofte, tot Godt gaen. Namel. met hare offeranden.

2

⁹ Andersins souden sy opgehouden hebben geoffert te worden, om dat de gene die den dienst pleegden ¹⁰ geen conscientie meer en souden hebben der sonden, eenmael gereynight geweest zijnde:

9 Andere lesen, En souden sy andersins niet opgehouden hebben? vraeghsche wijse: doch de sin komt over een.

10 D. niet meer van sonden bewust zijn: ofte, geen wroeginge der conscientie over de sonde en souden hebben: ende en souden haer aen geen schult der sonden meer schuldigh kennen, dewijle sy eenmael daer van souden gereynight ofte verlost zijn.

3

Maer [nu geschiet] in deselve alle jare ¹¹ weder gedachtenisse der sonden.

11 N. niet aleen van de sonden, die dat jaer geschiet waren, maer van alle de sonden, die te voren begaen waren. Siet Lev. 16.21.

4

^b Want het is onmogelick, dat het bloedt van stieren ende bocken ¹² de sonden wech neme.

b Levit. 16.14. Num. 19.4. Hebr. 9.13.

12 N. door sijne eygene weerdicheyt ende kracht, overmidts dat maer een lichamelicke ende verganckelicke sake en is, daer de sonde een geestelick quaet is, ende in de ziele, die onsterflick is, voorneemlick sijn plaetse heeft.

5

¹³ Daerom ¹⁴ comende in de werelt seght hy, ^c Slacht-offer ende offerande ¹⁵ en hebt ghy niet gewilt, maer ghy hebt my ¹⁶ het lichaem toebereydt:

13 N. Christus de Hooge-priester der toekomende goederen, in wiens name David in desen Psalm spreeckt, ende van wiens komste hy propheteert, gelijck Paulus hier betuyght, ende de sake selve uytwijst.

14 N. wanneer hy de menschelicke natuere aennam, ende in eenen persoon met hem vereenighde, gelijck hier voor cap. 1.6. ende 9.11.

c Psal. 40.7. Iesai. 1.11. Ier. 6.20. Amos 5.21.

15 N. om die aen te nemen tot een versoeninge ende voldoeninge voor de sonde, gelijck de Ioden haer inbeeldden: andersins heeftse Godt oock ghewilt om gebruyckt te worden voor de geloovige des Ouden Testaments als voorbeelden ende sacramentale teeckenen, die haer tot de toekomende voldoeninge der offerande Christi wesen: maer dat oock niet langer dan tot dat de offerande selve nu soude volbracht zijn, als wanneer dese schaduwen moesten ophouden, gelijck in dese ende andere plaetsen wordt bewesen.

16 De Hebreeusche text Psal. 40.7. seght, Ghy hebt my de oore doorboort. Doch de Apostel volght hier de Griecksche oversettinge, gelijck meest alom in desen brief, dewijle de selve sin in beyden is begrepen. Want de woorden Ghy hebt my de ooren door-boort, beteeckenen dat Christus numensche wordende, hem selven tot eenen ghewilligen dienstknecht sijns Vaders overgeeft, om hem tot den doot des cruyces te gehoorsamen. Ende is een gelijckenisse genomen van de dienstknechten der Hebreen, die nae dat sy ses jaren hare heeren hadden gedient, het sevende jaer uyt harer heeren dienst niet en wilden scheyden, maer geduerich tot de doot daer in blijven, tot een getuygenisse waer van de oore haer aen de post der deure wierdt deurboordt, gelijck te sien is Exod. 21.6. Alsoo dan oock wordt Godt de Vader hier geseght, Christo het lichaem toe bereydt te hebben, om dat Christus de menschelicke natuere uyt het vleesch ende bloedt der maget Marie van sijnen Vader, door de kracht des H. Geests ontfangen hebbende, de selve hier over geeft tot den dienst sijnes Vaders, om hem gewillichlick in alles te gehoorsamen, selfs tot den doot toe, om te zijn een versoen-offer voor onse sonden. Het is dan soo veel of hy seyde, Ghy hebt my een lichaem gegeven dat in uwen dienst tot de doot toe gewilligh ende bereydt is.

6

Brand-offeren ende [offer] voor de sonde en hebben u niet behaeght:

7

Doe sprack ick, Siet ick come, (in ¹⁷ het begin des boecks is van my geschreven) ¹⁸ om uwen wille te doen, ô Godt.

17 Gr. in het hooft, ofte, in de rolle des boecks, N. uwer Wet. Want het Wet-boeck placht by den Ouden in een rolle geschreven te worden, ghelijck by ons de landt-caerten, ende gelijck de Ioden noch hebben in hare Synagogen. Nu zijnder vele plaetsen in het boeck der Wet, die van Christi komste ghetuygen, oock selfs in het begin des boecx, wanneer Godt het zaet der vrouwe belooft heeft, dat den Satan soude den kop vertreden. Genes. 3.15.

18 D. om u gehoorsaem te zijn tot den doot des cruyces tot versoeninge aller geloovigen.

8

Als hy te voren geseght hadde, Slacht-offer, ende offerande, ende brandt-offers, ende [offer] voor de sonde en hebt ghy niet gewilt, noch en hebben u niet behaeght (de welcke na de Wet geoffert worden)

9

Doe sprack hy, Siet ick come om uwen wille te doen, ô Godt. ¹⁹ Hy neemt het eerste wech ²⁰ om het tweede te stellen.

19 N. allerley soorten van versoen-offeren, die in het Oude Testament gepleeght wierden.

20 N. sijne gehoorsaemheyt onder den wille sijns Vaders.

10

²¹ In welcken wille ²² wy geheylight zijn ^{d 23} door de offerande des lichaems Iesu Christi eenmael [geschiet].

21 D. door de gehoorsaemheyt van welcken wille: gelijck Rom. 5.19.

22 D. alles hebben wat tot onse volkomene heylichmakinge, Namel. vergevinge der sonden, vernieuwinge des Geests, ende eeuwige salicheyt, noodich is.

d Hebr. 9.12.

23 Dat is, welcke wille Godts daer in oock bestont, dat Christus sijn lichaem tot een versoen-offerande voor onse sonden aen het cruyce soude over geven. Philip. 2.8.

[fol. 135v]

11

Ende een yegelick priester stondt wel alle dage dienende, ende ²⁴ de selve slacht-offeren dickmael offerende, die de sonden nimmermeer en connen wechnemen:

24 D. van een selve soorte ende natuere.

12

Maer dese een slacht-offer voor de sonden ²⁵ geoffert hebbende, ^e is ²⁶ in eeuwicheyt geseten aen de rechter-[handt] Godts:

25 N. aen het hout des kruyces.

e Psal. 110.1. Actor. 2.34. 1.Corinth. 15.25. Ephes. 1.20. Coloss. 3.1. Hebr. 1.13.

26 Dit woordt in eeuwigheyt wort van eenige gevoeght by het woort ge-offert hebbende, doch de eerste t’samen-voeginge is de bequaemste.

13

²⁷ Voorts verwachtende tot dat sijne vyandern gestelt worden tot een voetbanck sijner voeten.

27 D. in dit sijn Conincklick ende Priesterlick ampt, gelijck hy het nu bedient, als Middelaer so lange volherdende, ende de uytvoeringe van het selve gheduerighlick betrachtende, tot dat door sijn tusschen komen, ende sijns Vaders macht, alle de vyanden onser saligheydt, ende ten laetsten oock de doodt, sullen te niete gedaen zijn, als wanneer hy dese forme van regeringe sal afleggen, ende blijven met den Vader ende den Heyligen Geest alles in allen. Siet 1.Cor. 15.24, etc.

14

Want met eene offerande heeft hy in eeuwicheyt volmaeckt ²⁸ de gene die geheylight worden.

28 D. die door sijnen Geest ende woordt in hem gelooven, ende weder-gheboren worden. Ende wort hier mede eene bepalinge gemaeckt van de gene die door Christi offerande volmaeckt worden. want hoe wel sijne offerande in haer selven genoeghsaem is voor alle menschen, nochtans en volmaeckt sy niemant dan die door hem geheylight worden.

15

Ende ²⁹ de heylige Geest ³⁰ getuygt het ons oock.

29 N. in sijn woort, ende bysonderlick in het formulier des Nieuwen Verbonts Ierem. 31. dat hy met ons heeft ghemaeckt. Waer uyt dan blijckt dat de Heylighe Geest de ware Godt is, ende een onderscheyden persoon in het Godtlick wesen.

30 N. ’t gene hy in het voorgaende vers heeft geseght. Want hoe wel in het formulier des Nieuwen Testaments Ier. 31. geen gewach en wort gemaeckt van offerande, nochtans dewijle volkomen vergevinge der sonden daer belooft wordt, ende de Apostel tot hier toe hadde bewesen, dat de doodt des Testament-makers daer tusschen moest komen, op dat het Nieuwe Testament vast zijn soude, ende hy sulcx oock bewesen hadde uyt den 40 Psalm, so besluyt hy dan onwedersprekelick, dat dit door dese eenige offerande in het Nieuwe Verbondt moste te wege gebracht worden. Alsoo leert ons dan alhier den Apostel de Schriftuere met haer selven vergelijcken, om vaste besluyten in saken des geloofs te maken.

16

Want na dat hy te voren geseght hadde, ^f Dit is het verbondt dat ick met haer maken sal na die dagen, ³¹ seght de Heere, ick sal mijne wetten geven in hare herten, ende ick sal die inschrijven in hare verstanden:

f Ier. 31. versen 31, 32, 33, 34. Rom. 11.27. Hebr. 8.8.

31 D. so seght de Heere. welcke woorden hier konnen genomen worden voor Pauli woorden, hoe wel diergelijcke by den Propheet oock staen. Andersins soude in het begin van het volghende vers yet gebreken, om het besluyt Pauli te vervullen. Namel. soo seght hy, ofte diergelijck: het welck oock eenige boecken voor het 17 vers hebben gestelt, om dat sy dese woorden, seght de Heere, voor de woorden des Propheten hebben genomen.

17

Ende harer sonden, ende harer ongerechticheden en sal ick geensins meer gedencken.

18

Waer nu vergevinge der selve is, daer en is ³² geen offerande meer voor de sonde.

32 N. der versoeninge: maer alleen offeranden der danckbaerheydt, die in het Nieuwe Testament van ons werden vereyscht. Siet Rom. 12.1. Hebr. 13.15. 1.Petr. 2.5.

19

³³ Dewijle wy dan, broeders, vrymoedicheyt hebben ^g om ³⁴ in te gaen in het heylichdom door het bloedt Iesu,

33 Hier begint de Apostel het tweede deel deses briefs, Namel. de vermaningen van den schuldigen plicht der geloovige. Ende vermaent haer in het overige deel van dit capit. tot vrymoedigheydt in het geloove, tot stantvasticheydt in de belijdenisse, ende tot lijdtsaemheyt in de verdruckingen.

g Ioan. 10.9. ende 14.6. Rom. 5.2. Ephes. 2.13. ende 3.12.

34 Gr. tot den inganck des Heylighdoms. dat is, om door geloove, hope, ende gebeden, regel-recht tot Godt te gaen in den hemel. Rom. 5.2. Ephes. 3.12.

20

Op eenen ³⁵ verschen ende ³⁶ levenden ³⁷ wegh, welcken hy ons ³⁸ ingewyet heeft door het voorhanghsel, dat is [door] ³⁹ sijn vleesch:

35 Het Griecx woordt beteeckent eygentlick dat versch is geslacht. Het welck hier op de offerande Christi siet, die versch geslachtet was, ende alle tijt in volle kracht blijft.

36 D. levendighmakenden, gelijck Ioan. 6.51. want Christi doodt is ons leven.

37 Alsoo noemt hy Christum voor ons geoffert, om dat wy door hem ende sijne verdiensten tot Godt toe-ganck hebben. Siet Ioan. 14.6.

38 Ofte, nieuw voorbereydt, ofte voorgestelt heeft. Siet cap. 9.18.

39 D. sijne menschelicke natuere, door de welcke sijne Goddelicke natuere bedeckt wiert, ghelijck door het voor-hanghsel de Arke des Verbonts, ende de genaden-stoel, met het geheel Heylige der Heyligen.

21

Ende [dewijle wy hebben] eenen grooten Priester ⁴⁰ over het huys Godts:

40 D. de gantsche Gemeynte Godts. Siet hier voor cap. 3.6.

22

So laet ons toegaen met een ⁴¹ waerachtigh herte, in volle versekertheyt des geloofs, ⁴² [onse] herten ⁴³ gereynight zijnde van de quade conscientie, ende ⁴⁴ het lichaem gewasschen zijnde ^{h 45} met reyn water:

41 D. ongeveynst, oprecht gemoet.

42 D. onse zielen, ofte gedachten, wille, ende genegentheden.

43 Gr. besprenght. Dat is, met besprenginge des bloedts Christi gereynight ende gevryet zijnde van de quade conscientie. Siet hier voor cap. 9.14.

44 Dat is, onse uytwendige daden ofte wercken, die door het lichaem geschieden.

h Ezech. 36.25.

45 Dat is, door de werckinge des Geests Christi, die door reyn water doorgaens wordt beduydt. Siet Ezech. 36.25. 1.Ioan. 5.6.

23

Laet ons de onwanckelbare belijdenisse ⁴⁶ der hope ⁴⁷ [vast] houden: (want die het belooft heeft ⁴⁸ is getrouw)

46 N. die in ons is. 1.Petr. 3.15.

47 D. stantvastelick behouden, sonder daer af te wijcken, ofte ons daer van te laten afleyden.

48 N. in’t volbrengen van het gene hy belooft heeft.

24

Ende laet ons op ⁴⁹ malcanderen acht nemen, tot opscherpinge der liefde ende der goede wercken:

49 Ofte, malkandren waernemen.

25

Ende laet ons onse onderlinge ⁵⁰ by-een-komste niet nalaten, gelijck sommige ⁵¹ de gewoonte hebben, maer [malcanderen] vermanen: ende [dat] so veel te meer als ghy siet dat de dagh naerdert.

50 N. in de Christelicke vergaderingen, die tot gehoor van Godts woordt, gemeyne gebeden, ende gebruyck der H. Sacramenten aengericht zijn, Siet Actor. 2.42. ende 20.7. 1.Cor. 11.20, etc.

51 N. die van de waerheydt afvallen, ofte uyt vreese der Ioden, ofte ooc door nalatigheyt, ofte uyt een groot ghevoelen van haer selven, ofte uyt andere oorsaken hier in vertragen. Siet Matt. cap. 18. vers 20.

26

ⁱ Want so wy ⁵² willens sondigen, na dat wy de kennisse der waerheyt ontfangen hebben, so en blijft daer ⁵³ geen slacht-offer meer over voor de sonden:

i Num. 15.30. Matth. 12.31. Hebr. 6.4. 2.Petr. 2.20. 1.Ioan. 5.16.

52 D. moetwillighlick afvallen van dit geloove, het welck den Apostel hier heeft beschreven, gelijck hier nae in het 29 vers dese sonde breeder wordt verklaert, die den Apostel oock hier voren cap. 6.6. een afvallen heeft ghenoemt. Hy spreeckt dan hier niet van allerley sonde ofte afval, maer van die sonde die Christus noemt de sonde ofte lasteringe tegen den Heyligen Geest Mat. 12.32. ende van de sonde tot de doot, daer Ioannes van spreeckt 1.Ioan. 5.16. ghelijck blijck uyt de volgende eygenschappen, die hier nae verhaelt worden.

53 N. dewijle sodanige het eenighe slachtoffer des Nieuwen Testaments, Namel. den Heere Iesum ende sijne verdienste moetwillichlick verwerpen ende verachten. Ende schijnt hier oock d’Apostel te sien op de plaetse Num. c. 15. versen 30, 31. daer oock selfs nae de Wet gheen offerande tot versoeninge en wort toegelaten voor de gene die met opgehevene handt sondighden, ende den Heere versmaedden, maer sonder genade uyt den volcke moesten uyt-gheroeyt worden.

27

Maer een schricklicke verwachtinge des oordeels, ende hitte des vyers dat ⁵⁴ de tegenstaenders sal verslinden.

54 Dat is, de vyanden van Godts waerheyt, ende vervolgers van de selve.

28

Als yemandt de Wet Mosis heeft ⁵⁵ te niete gedaen, die sterft sonder barmherticheyt ^k onder twee ofte dry getuygen:

55 D. verworpen, verlaten, verloochent, ofte daer van af valligh is geworden, gelijck Deut. 13. versen 5, 6, 7. ende 17.2. wordt verklaert. Want hoe wel daer meer moetwillige sonden waren, die met der doot wierden gestraft, nochtans so siet de Apostel insonderheyt op dese sonde des moetwilligen afvals, gelijck het Griecx woordt athetein, Dat is, afsetten, ofte, te niete doen, ende de vergelijckinge van het volgende vers mede-brenght.

k Num. 35.30. Deuter. 17.6. ende 19.15. Matth. 18.16. Ioan. 8.17. 2.Cor. 13.1.

29

Hoe veel te swaerder straffe meynt ghy sal hy weerdigh geacht worden, die den Sone Godts ⁵⁶ vertreden heeft, ende ⁵⁷ het bloedt des Testaments ⁵⁸ onreyn geacht heeft, daer door hy ⁵⁹ geheylight was, ende ⁶⁰ den Geest der genade smaetheyt heeft aengedaen?

56 D. moetwillighlick veracht ende verworpen heeft. Want het gene men vertreedt pleechtmen met verachtinge ende verwerpinge also te handelen.

57 D. het bloet Iesu Christi, door welck het Nieuwe Testament is bevestight. Mat. 26.28.

58 Gr. gemeyn, dat is, prophaen, onheyligh, gelijck Marc. 7.21. Act. 10.14. Want het gene men verwerpt ofte versaeckt, dat houdt men voor onreyn ofte onheyligh in saken des Godts-diensts.

59 N. uytwendelick, ten aensien van sijne voorgaende professie ofte belijdenisse, aengaende het gehoor des Godtlicken woordts, gebruyck der Heylige Sacramenten, ende afscheydinge van andere gemeyne menschen, N. Ioden ende Heydenen. Hoe wel de soodanige der ware weder-geboorte niet deelachtich en was, gelijck Ioannes getuyght 1.Ioan. 2.19. ende gelijck sulcke 2.Petr. 2.22. noch evenwel honden ende seugen worden genaemt, al waren sy schoon van haren uytwendigen slijck gewasschen, ende de onreynigheyt van afgoderie ende andere onheylicheden hadden verlaten.

60 D. den. H. Geest, die in haer eenigen smaeck van Godts genade begon te wercken, waerover sy haer oock eenen tijt verblijdden. Siet hier van breeder cap. 6.5.

30

Want wy kennen hem ⁶¹ die gesegt heeft, ^l Mijne is de wrake, ick sal’t vergelden, spreeckt de Heere. Ende wederom, ^m De Heere sal sijn volck oordeelen.

61 N. Deut. 32. versen 35, 36. alwaer de Heere belooft dat hy sijn volck sal wreken over hare vyanden, ende oordeelen. D. richten ende beschermen tegen alle vervolgers ende verdruckers. Ende staet hier aen te mercken, dat den Apostel de woorden der Griecksche oversetters nae den Hebr. text verandert ende verbetert.

l Deut. 32.35. Rom. 12.19. Eccl. 28.1.

m Deut. 32.36.

31

Vreeselijck is het ⁶² te vallen in de handen des levendigen Godts.

62 N. als hy wrake doet over sijne vyanden. Andersins is het beter te vallen in de handen Godts dan der menschen, als hy de sijne genadelick tuchtight. 2.Sam. 24.14.

32

Doch gedenckt der vorige dagen, in de welcke ⁶³ na dat ghy verlicht zijt geweest, ghy veel strijdt des lijdens hebt verdragen.

63 N. eerst, doe ghy geloovigh geworden zijt, ende door den Doop de Gemeynte Christi zijt ingelijft. Hoe veel te meer dan, wil hy seggen, moet ghy stantvastigh zijn ende tegen alle verdruckingen gewapent, nae dat ghy nu lange Christum hebt beleden ende hem gedient.

33

Ten deele, als ghy door smaetheden ende verdruckingen ⁶⁴ een schouwspel geworden zijt: ende ten deele, als ghy ⁶⁵ gemeynschap gehadt hebt met de gene die alsoo gehandelt wierden.

64 Dit kan genomen worden ofte eygentlick, dewijle de Christenen dickmael in de schouw-spelen voor de beesten wierden geworpen, 1.Cor. 15.32. ofte by ghelijckenisse, om dat sy in het openbaer in de Synagogen ende Richt-huysen schandelick ten toone wierden gestelt ende qualick gehandelt, gelijck Christus voorseght Luc. 12.11. ende 21.12. ende Paulus van hem ende andere Apostelen spreeckt. 1.Cor. 4.9.

65 D. medelijden gehadt hebt, ende alle broederlicke hulpe bewesen hebt.

34

Want ghy hebt oock ⁶⁶ over ⁿ mijne banden medelijden gehadt, ende de roovinge uwer goederen ⁶⁷ met blijdtschap aengenomen, wetende dat ghy hebt ⁶⁸ in u selven ^o een beter ende blijvende goet in de hemelen.

66 N. wanneer ick te Ierusalem overvallen ende gevangen ben, ende genoodtsaeckt ben geweest my op den Keyser te beroepen, om het gewelt der Ioden te ontgaen: als wanneer sonder twijfel de geloovige Ioden groot mededoogen met Paulo hebben gehadt, ende hem alle hulpe bewesen. Siet Act. 21.33.

n Actor. 21.33.

67 N. na de vermaninge ende belofte Christi. Mat. 5.11, 12. ende na het exempel der Apostelen Act. 5.41. Siet oock 1.Thes. 2.14.

68 D. in de hope die in u is.

o Matth. 5.12.

35

En werpt dan ⁶⁹ uwe vrymoedicheyt niet wech, welcke een groote ⁷⁰ vergeldinge des loons heeft.

69 D. uwe vrymoedige belijdenisse, spruytende uyt de vrymoedigheydt des geloofs, ende der hope op Godt, gelijck hier voor vers 23 uytgedruckt staet. Ofte, uw’ vertrouwen.

70 Namel. uyt genade, ende om Christi wille. Siet Rom. 11.35. Colos. 3.24. Hebr. 13.21.

36

^p Want ghy hebt ⁷¹ lijdtsaemheyt

p Luc. 21.19.

71 D. stantvastigheyt ende lijdsaemige verwachtinge der vervullinge van Godts belofte, gelijck het bewijs, dat den Apostel hier uyt de plaetse van Habacuc verhaelt, medebrenght.

[fol. 136r]

van nooden: op dat ghy den wille Godts gedaen hebbende, ⁷² de beloftenisse mooght wechdragen.

72 D. de beloofde sake ofte erffenisse. Siet Galat. 3.22.

37

^q Want, ⁷³ Noch een zeer weynich [tijdts, ende] ⁷⁴ hy die te comen staet sal comen, ende niet vertoeven.

q Agg. 2.7. Habac. 2.3. 1.Petr. 1.6. ende 5.10.

73 N. isser overigh. Dese woorden zijn genomen uyt Hab. 2.3. Agg. 2.7. die den Apostel niet van woorde tot woorde by en brenght, maer verhaelt den sin daer van, ende past’se tot sijn voornemen.

74 N. de Messias, Christus.

38

^r Maer de rechtveerdige ⁷⁵ sal uyt den geloove leven: ende ⁷⁶ so [yemandt] hem ontreckt, mijn ziele en heeft in hem geen behagen.

r Habac. 2.4. Rom. 1.17. Galat. 3.11.

75 Siet nader van dese oversettinge op Rom. 1.17.

76 N. van dit geloove ende lijdtsamige verwachtinge, door afval, ofte verloocheninge Christi ende sijner waerheydt.

39

⁷⁷ Maer wy en zijn niet ⁷⁸ van de gene die haer ontrecken ten verderve, maer ⁷⁹ van de gene die gelooven tot ⁸⁰ behoudinge ⁸¹ der ziele.

77 Hier mede versacht den Apostel het voorgaende dreygement, namelick, dat hy sulck gevoelen van haer niet en heeft, hoe wel hy soo spreeckt, gelijck hy oock in diergelijcke waerschouwinge hier voren cap. 6.9. heeft gedaen.

78 Gr. der ontreckinge.

79 Gr. des geloofs.

80 Ofte, verkrijginge, verwervinge.

81 D. van de saligheydt der ziele: gelijck Christus oock spreeckt Matth. 10.39.