Streven. Jaargang 11

[p. 167]

Kunstkroniek
Geest en materie in de Bouwkunst
Jan Henselmans
Architect

MEN heeft er in onze tijd bij wijze van spreken een gewoonte van gemaakt om elk probleem vanuit een economisch gezichtsveld te benaderen. Ons economisch stelsel geldt algemeen als bron van welvaart en het vervult daarmee tevens, zo meent men, de zo noodzakelijke voorwaarde tot ons geluk. Een geluk overigens, dat zich meer en meer eenzijdig-materialistisch dreigt toe te spitsen op gemakzuchtig comfort, oppervlakkige ontspanning, lichamelijk genot enz. Het algemeen beschavingspeil schijnt op geen stukken na gelijke tred te hebben gehouden met de welvaartspreiding, hetgeen onder meer in het verkeer zeer duidelijk tot uiting komt. Het gebrek aan waarachtige beschaving wordt terecht als één der oorzaken beschouwd van het toenemend getal der verkeersongevallen, terwijl het voor een deel tevens verklaart waarom de goede zorgen, aan de verkeersveiligheid besteed, nagenoeg zonder vrucht blijven. Elk van ons kan op zijn beurt het slachtoffer worden van de overstelpende drukte en de onbegrijpelijke ‘haast’ die men allerwege in het verkeer waarneemt. Op deze en dergelijke wijzen wordt ons mensdom, terwille van ‘welvaart’ en ‘geluk’, economisch getiranniseerd. Door toedoen van een socialistisch-marxistisch regeringsbeleid en een in uiterlijkheden vastgelopen internationale politiek wordt het bedrieglijk nut der economie in het algemeen nog in hoge ere gehouden en dienovereenkomstig ook allerwege verspreid. Geen wonder, dat hieruit een tijdgeest moest resulteren, welke het gehele maatschappelijk leven heeft geïnfecteerd, het bedrijfsleven, het onderwijs, de sport en zelfs de kunst daarvan niet uitgezonderd.

Op deze manier konden sinds 1900 ook ten aanzien van de architectuur typisch materialistische denkbeelden worden ontwikkeld. De mening bijvoorbeeld, dat er een direct aanwijsbaar verband aanwezig moest zijn tussen het architectonisch gehalte van een bouwwerk en de omvang der materialen, leidde tot deze stelling, dat een bouwwerk pas dan volmaakt genoemd mag worden, wanneer het is verwezenlijkt met een zo gering mogelijk quantum bouwstof. De beleiders van deze stelregel beoogden hiermee kennelijk een soort absoluut criterium te lanceren, een axioma dat over de gehele linie, voor elke vorm van architectuur, ongeacht richting of stijl en dus volstrekt algemeen, zou gelden.

Wanneer wij nu trachten na te gaan of genoemde stelling al of niet juist is, zullen wij allereerst behoren te onderzoeken wat de wezensgeaardheid is van het bouwmateriaal in de architectuur. Het bouwwerk is weliswaar eerst en vooral ruimte-schepping (en daarmee dus ook massa-compositie), maar dat wil niet zeggen dat het ruimtebegrip voor de architectuur het enige kenmerkende is. De media om deze ruimten te creëren zijn de bouwmaterialen, met al hun gevarieerdheid in soort, afmetingen en toepassingsmogelijkheden. Het materiaal, uit zichzelf doorgaans geen expressie biedend, zal pas tot volle schoonheid opbloeien in geordende relatie met andere materialen, als gevormd deel van een creatief geheel. Deze onderlinge relatie ontleent zijn kracht zowel aan de volume- en vlakverhoudingen waarmee het ene materiaal ten opzichte van het

[p. 168]

andere wordt gebezigd als aan de harmonieën of tegenstellingen, ontstaan tengevolge van kleur en structuur. Het lijdt geen twijfel of de bouwstof is, evenzeer als de ‘ruimte’ zelf, medebepalend voor de sferische, biologische en artistieke werkelijkheid van het architectonisch gegeven. De invloed van het materiaal op de architectuur zal altijd aanwezig zijn, ongeacht de omstandigheid of de bouwstof in constructieve dan wel sierende zin werd aangewend en eveneens onverschillig de wijze waarop het bouwwerk ontstond: door toedoen van een bewust kunstenaarschap, zoals bij menig hedendaags landhuis, met bijstand van een scherp intellect, zoals bij het absolute functionalisme of wegens de werkzaamheid van een ongekunstelde intuïtie, zoals bij de oude plattelandsboerderij.

De omvang waarin bepaalde bouwstoffen gebezigd worden zal veelal afhankelijk zijn van het materiaal zelf. De natuurlijke eigenschappen van het materiaal en de daarvan afhankelijke toepassingsmogelijkheden leiden als het ware vanzelf tot een bepaalde vorm of constructie. Toch wil dit in feite niet zeggen, dat de architect in zijn vormgeving aan het materiaal onderhorig is. Gedreven door een doelbewust schoonheidsverlangen, zal hij weliswaar zijn keuze laten vallen op materialen waarin hij zijn idealen zo gunstig mogelijk kan verwezenlijken, maar uiteindelijk zal hij toch aan die eenmaal gekozen materialen zijn eigen wil trachten op te leggen, net zo lang, totdat dit materiaal de gestalte zal hebben aangenomen van zijn ideeën. En het zal dus in laatste instantie van hém, en alleen van hém afhankelijk zijn, in welk quantum het materiaal, binnen de mogelijkheden door dit materiaal geboden, gebezigd zal worden.

Het voorgaande had betrekking op de relatieve krachtbron van het materiaal, tevens op de bouwmeester, als vrije beeldenaar. De aanwending van het bouwmateriaal blijkt dus, in ons verband, onderworpen aan een creatief gebeuren, waarbij het zich gemakkelijk laat inzien dat heel dit gebeuren gericht is op het bereiken van een totalitaire harmonie. Zoals een ruimte haar architectonische waarde ontleent aan het aanwezige verband tussen lengte, breedte en hoogte, zo zullen alle onderdelen in deze ruimte op hun beurt, naar vorm en omvang, pas gewaardeerd kunnen worden in hun relatie tót de ruimte.

Eenmaal tot dit besluit gekomen kunnen wij eindelijk terugkeren naar ons uitgangspunt en wij moeten dan concluderen dat het gebruik van een zo gering mogelijk quantum bouwstof geen wezenlijke voorwaarde is tot de volmaaktheid van een bouwwerk. Want evenmin als het volume van een ruimte uit zich zelf iets betekent voor de ruimtelijke volkomenheid zal de kubieke inhoud van het materiaal uit zich zelf een esthetische waarde kunnen bezitten. Alleen in zoverre het quantum der gebezigde materialen een bijdrage levert tot de harmonie van het geheel mag er van een verband met de volmaaktheid van het bouwwerk gesproken worden en het is na het voorgaande wel duidelijk, dat deze, op relatieve verhoudingen gebaseerde harmonie, geenszins altijd van een minimaal gebruik van bouwstof afhankelijk behoeft te zijn, evenmin trouwens als van een maximaal gebruik. Het materiaal heeft uit zich zelf geen kunstwaarde en het mag dus kwantitatief gezien ook niet tot slaaf gemaakt worden van een esthetisch dogma. In werkelijkheid is het bouwmaterital enkel medium, enkel middel tot kunst, en wegens het niet-dogmatisch karakter van kunst, doet het er in wezen niet toe in welk quantum het materiaal gebezigd wordt. Primair is niet de kwantitatieve materialiteit, doch de mate waarin het artistieke en spirituele kunstenaarschap het materiaal met geest weet te doordringen en het tot ideële gestalte vermag te verheffen.

[p. 169]

Indien wij onze blik naar de natuur wenden, dan zien wij dat hier kwistig met potentieel leven wordt gestrooid, de bloem bijvoorbeeld produceert in een meer dan fantastische overvloed het stuifmeel. De natuur kan ons behulpzaam zijn bij de waardering voor een zodanige bouwkunst, die het royaal en onbevangen met het materiaal aandurft en zich allerminst geroepen voelt zich de wet te laten stellen door een economisch systeem, dat op de keper beschouwd van lagere orde is en dat bovendien volkomen overbodig zou kunnen zijn, indien moreel aan bepaalde voorwaarden werd voldaan. De Boro-Boedoertempel op Java met name betekent voor onze tijd, in zijn welhaast dysteleologische verschijning, een idële ontkenning van de economie als heersende en dwingende macht. Maar ook de griekse tempels waren kolossaler dan voor het praktisch gebruik noodzakelijk was. Ondanks het feit, dat alles aan onze gothische kathedraler groter, sterker en rijker gemaakt werd dan volstrekt nodig was, zal niemand op deze gronden de kunstzinnige betekenis ervan willen ontkennen. Toch bewijzen een aantal sobere middeleeuwse kerken in de Provence (o.a. te St.-Maximin) en in de Brabantse Kempen (o.a. te Middelbeers en te Steensel) dat de gothiek in praktisch en esthetisch opzicht desnoods ook heel goed buiten deze overweldigende luister had gekund. In onze eigen tijd bieden de steunberen van Krophollers kerken een goed voorbeeld van uiterst nadrukkelijke stabiliteit, terwijl ook het nieuwe Provinciehuis te Arnhem, op weer geheel andere wijze, het ‘overbodige’ spel met materialen vertoont. Overeenkomstig het voorgaande kan zelfs middels het gewapend beton, ofschoon het voor lichtere constructies geëigend is, zeer massief en met overmatig stofgebruik, gebeeld worden. Algemener gezegd, één en hetzelfde materiaal is creatief en technisch langs verschillende opvattingen te benaderen, hetgeen bij déze tot een effect van zwaarte, bij géne tot een effect van luchtigheid kan leiden. Nogmaals, het is niet het materiaal als zodanig dat dwingend zijn wetten stelt, doch het idee dat in dat materiaal gerealiseerd moet worden.

In tegenstelling met de bewering in de ons ten onrechte als axioma voorgedragen stelregel blijkt de opvatting omtrent een minimum gebruik van bouwstof wel degelijk iets van doen te hebben met zeer bepaalde, en dus beperkte inzichten, die men omtrent architectuur kan hebben. Het in onze tijd in meer dan één geleding waar te nemen streven om met een minimum aan bouwstof een maximum aan resultaat te bereiken mag derhalve, al stelt de schijn het anders voor, niet tot een absoluut criterium gepredestineerd worden. Objectief biedt het geen enkel houvast en mag het hoogstens als een verschijnsel, inherent aan de huidige omstandigheden of als een uitvloeisel van de economisch gezinde mentaliteit van het ogenblik, worden aangemerkt. Hiermee wil ten aanzien van de uit het rationalisme voortgesproten bouwstijl niets misprijzends gezegd zijn, integendeel, deze stijl heeft het nieuwe gegeven dankbaar aangegrepen en er menig gunstige voorwaarde in gevonden om tot artistieke zelfbevestiging te komen. De resultaten hiervan, licht, lucht en ruimte, zijn evenééns kenmerken van onze tijd. Verwerpelijk is alleen de propaganda, die ons het rationalisme als absoluut criterium voor ogen tracht te stellen. Maar in tegenstelling met deze propaganda zij nogmaals gewezen op het feit, dat het beoogde architectonisch idee ten aanzien van het quantum der aan te wenden bouwstof altijd ontstaat uit een op relatieve verhoudingen gebaseerde harmonie.

Bij een maximale aanwending van bouwstof vervult deze, door haar zwaarte en massiviteit, ten behoeve van het architectonisch idee, een direct deelnemende

[p. 170]

en meedelende functie. Het idee wordt als het ware rechtstreeks uit de materialiteit geboren en door en dank zij deze materialiteit in stand gehouden. De zichtbare en stoffelijke uitdrukking van duurzaamheid, soliditeit en standvastigheid is creatief hervormd geworden tot tastbare spiritualiteit. Door toedoen van het stoffelijk overbodige stijgt het gebouw boven zijn praktische bestemming uit en krijgt het zijn bevestiging in geestelijke en artistieke zin.

Bij een minimale aanwending van bouwstof floreert het architectonisch idee juist omdat de materie grotendeels afwezig is. Het beginsel van louter nuttigheid leidt tot een beperking van het materiaal en het is juist deze verontstoffelijking waardoor het gebouw zich boven zijn praktische bestemming verheft en zijn bevestiging krijgt in spirituele zin. De stof in haar fragiele verschijning tendeert naar wat zwevend is, alsof haar samenweefsel zich van de aarde wil losmaken. De stof komt hierdoor tot ontkenning van haar materialiteit en als zodanig stelt zij een geestelijke en artistieke versie voor zichzelf in de plaats.

In beide gevallen constateren wij 'n even gezonde als ideële opvatting omtrent architectuur. Onze mening, dat de aanwending van bouwstof in minimale of maximale proporties direct afhankelijk is van nauw omschreven inzichten omtrent richting of stijl in de architectuur, wordt nogmaals bevestigd. Maar let wel, er is hier sprake van nauw omschreven inzichten en het volstaat daarom niet om slechts een halfbakken onderscheid te maken tussen traditionele en avant-gardistische bouwkunst. Beide richtingen in de bouwkuunst kunnen óf in minimale óf in maximale proporties gerealiseerd worden en dit met gunstig of met ongunstig gevolg. Wanneer bijvoorbeeld in vroeger jaren de landman met zijn eenvoudig inzicht en gezond verstand zijn woning bouwde en daarbij enkel bedacht was op zoveel mogelijk geriefelijkheid, de minste kosten van materiaal en van werk, dan zien wij daarin een duidelijk bewijs, hoe ook in deze, inmiddels historisch geworden architectuur, het rationele element soms werd gezocht en nagestreefd. Dit rationalisme sproot echter natuur-noodzakelijk voort uit de wezenlijke armoede van de landman en bleef vér van elke opzettelijk georganiseerde leerstelligheid verwijderd. En daarom wellicht kwam het dat de landman, ofschoon hij arm was en helemaal niet belust op schoonheid, toch iets vervaardigde, waarnaar het goed was om te kijken. In de tegenwoordige, bewust-rationalistische tijd, bouwt Le Corbusier een nieuwe kerk te Ronchamp, ongetwijfeld hyper-modernistisch, doch in haar plastisch-sculpturaal karakter volkomen bevrijd van alles wat ons aan het rationalisme zou kunnen doen herinneren.

In de aanvang van dit artikel zagen wij al, hoezeer het economisch rationalisme tot een soort tweede natuur is geworden van geheel onze maatschappelijke denkwereld, en zonder aan het goede wat hieruit is voortgesproten voorbij te willen zien, moeten wij toch een ernstige materialistische besmetting signaleren, waarvan het niet gemakkelijk zal zijn ons te bevrijden. Het streven om een maximum aan resultaat te bereiken met een minimum van bouwstof, dreigt, zoals wij zagen, van een esthetisch beginsel te ontaarden in een louter nuttigheids-principe, waardoor elke vergeestelijking ophoudt te bestaan en dus enkel materialisme overblijft. Doch ook in het tegenovergestelde geval, als de bouwstof royaal geproportioneerd wordt, kan de bouwkunst ontredderen. Wanneer het streven naar zwaarte en duurzaamheid ontaardt in een demonstratieve zucht naar uiterlijkheid, dan houdt het materiaal op, tastbare spiritualiteit te zijn om zo ondubbelzinnig mogelijk, letterlijk en figuurlijk, te vermaterialiseren.