Streven. Jaargang 11

[p. 256]

Kongo-kroniek
Nieuw politiek bewustzijn of uitdrukking van oude tendensen?
L. Bruyns S.J.

DE inlanders van Belgisch-Kongo geven de laatste jaren steeds duidelijker uiting aan hun politieke ideeën en ambities. Men denke in dit verband slechts aan het Kibangisme, Matonsi, Kitwala, bewegingen welke hoofdzakelijk actief waren in het binnenland en niet zo heel veel weerklank vonden in de steden, en aan de persartikelen der laatste maanden die een directe weerspiegeling zijn van de geestesgesteldheid der niet-traditionele milieus. Bovendien treft men in ‘amicales’ en gelijksoortige verenigingen onmiskenbare sporen van politieke invloed aan. Al deze verschijnselen wijzen erop dat Belgisch-Kongo zich thans geplaatst ziet tegenover het cruciale probleem van de bewustwording der oppositie tussen zwart en blank, of liever tussen ‘eigen’ en ‘vreemd’. Is deze bewustwording nu een geheel nieuw verschijnsel of alleen maar de uitdrukking, het naar buiten treden van oude tendensen, welke reeds lang in hart en geest van de inlanders sluimerden? Wij stellen m.a.w. de vraag: dénken de zwarten anders dan vroeger, of zéggen ze nu alleen in het openbaar wat ze sinds lang in het verborgen denken?

Het antwoord op deze vraag kan o.i. als volgt samengevat worden: 1. de gedachtenstromingen welke nu publiek worden, bestaan sinds lang in de inlandse gemeenschap; nu echter worden ze bewust uitgedrukt. 2. de zwarten doen ook méér dan uiting geven aan gevoelens en gedachten welke sedert lang in hen leefden: ze krijgen inzicht in onverhoopte mogelijkheden en koesteren nieuwe ambities. Deze beide elementen: uitdrukking van lang bestaande tendensen én bewustwording van nieuwe mogelijkheden, vormen samen het beeld van de huidige politieke toestand in Kongo.

Op het eerste gezicht zouden wij geneigd zijn te menen dat de nieuwe bewustwording, als zouden de Kongolezen zich nu plotseling rekenschap geven van de werkelijke verhoudingen in hun land, hoofdzaak is. Deze voorstelling lijkt ons echter niet de juiste. Belangrijker dan deze bewustwording is de mogelijkheid welke ze nu gevonden hebben om aan de bestaande tendensen uitdrukking te geven. De Europeanen hebben het bestaan van deze latente gedachten en gevoelens wel steeds vermoed, maar de kracht en de draagwijdte ervan onderschat. Nu deze gedachten zo luidruchtig en te allen kante aan den dag treden, zijn de Europeanen erdoor verrast en krijgen zij de indruk dat de inlanders zich nu plotseling en als bij toverslag bewust worden van hun politieke aspiraties, ja, dat ze nu pas beginnen na te denken en eisen te stellen, welke vroeger niet eens bij hen opkwamen. Wij zijn echter de overtuiging toegedaan dat het hier hoofdzakelijk gaat om een uiting van gedachten welke sinds jaar en dag levendig aanwezig zijn bij de meer- en zelfs bij de minder-ontwikkelde zwarten.

Het is moeilijk deze mening met feiten te staven, aangezien deze tendensen vroeger juist latent bleven. Nochtans hebben wij persoonlijk, een tiental jaren terug, door inlanders dezelfde gevoelens en verlangens horen uitspreken als

[p. 257]

diegene welke nu algemeen in het openbaar geuit worden: een gevoel van frustratie tegenover de blanken, ontevredenheid over te lage lonen, streven naar grotere deelneming aan het openbare leven en vooral een sterke drang om belangrijker plaatsen te bezetten.

Typisch is het daarbij, dat in deze jaren de z.g. centra nagenoeg onmondig bleven. Dit hoeft ons echter niet zo heel erg te verwonderen, als we bedenken dat de zwarte die van uit zijn dorpsmilieu in een centrum belandt, eerst enige jaren nodig heeft om daar te aarden, dat velen zich zelfs illegaal in de steden kwamen vestigen en zich bijgevolg heel rustig wensten te houden. Intussen gaven diegenen die in hun eigen milieu bleven en zich daar op sociaal gebied veilig voelden, uiting aan de heersende aspiraties, op een bedekte wijze wel is waar. Aangezien er geen normale uitdrukkingsmogelijkheden bestonden, namen zij hun toevlucht tot geheime verenigingen, welke meestal oversloegen tot extremistische xenofobische bewegingen. Deze vertoonden steeds twee hoofdkenmerken: een terugkeer tot het verleden en de vervanging van de blanken door opgekomen of merkwaardig getransformeerde zwarten.

De terugkeer tot het verleden manifesteerde zich gewoonlijk in de strijd tegen de duistere machten van de kwade hand onder al haar vormen (ndoki). De Europeanen hebben deze mysterieuze machten steeds genegeerd of onderschat, de missionarissen hebben ze steeds beschouwd als een louter verzinsel waarmee ze zich niet wilden inlaten, maar voor de inlanders staat hun geheime werking en invloed boven alle twijfel, beheersen zij hun hele leven, en alle geheime inlandersbewegingen zochten steeds naar middelen en beschikten over praktijken om ze te elimineren of te overwinnen.

Op de tweede plaats wilden deze bewegingen de gezagdragende blanken vervangen door zwarten. Merkwaardig was daarbij echter, dat de inlanders zich niet geroepen voelden om deze taak zelf uit te voeren doch deze toedachten hetzij aan als blanken herrezen inlanders, hetzij aan zwarten die daarvoor bijzondere gaven, een ware profetische geest zouden ontvangen.

We willen nu niet beweren dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen de huidige publieke meningsuitingen en deze vroegere, veroordeelde bewegingen. Wij zijn integendeel overtuigd van het tegenovergestelde, en we komen verder terug op de grote verschilpunten tussen beide. Doch het is goed, voor ogen te houden wat er enige jaren geleden reeds in dit volk leefde, om er zich rekenschap van te geven dat de huidige gedachtenstromingen niet zo maar plotseling of toevallig uit de lucht zijn gevallen: de meeste inlanders die nu als volwassenen in de steden leven, hebben in hun jeugd, toen ze nog in hun dorpen vertoefden, deze bewegingen van dichtbij of van ver meegemaakt. Ook zij die niet direct beroerd werden door deze extremistische, meestal gelocaliseerde, religieuze bewegingen, leden onder een gevoel van frustratie: de overtuiging dat zij geremd werden in hun eigen initiatief, in hun opgang tot gelijkwaardigheid met de blanken. Een zwarte, vertelden zij, mocht geen fabriek hebben, geen handel drijven, mocht bepaalde ambten niet bekleden, hij werd over de hele lijn achtergesteld. Om hun standpunt te begrijpen volstaat het zich even de toestanden in herinnering te roepen, welke overigens nog steeds bestaan en de grote massa dagelijks treffen: de spot van de blanke met wat hem als een buitenissigheid voorkomt in kleding en gedraging, de moeilijkheid van de zwarte om b.v. een doodgewoon rijbewijs te verkrijgen, de mutatiepapieren enz. Al deze dingen brengen de zwarte steeds weer dezelfde overtuiging bij: de blanken remmen onze ontwikke-

[p. 258]

ling en houden ons bewust ‘en vase clos’. In hun ogen bestaan er in Kongo twee werelden, een voor de blanken en een voor de zwarten; binnen hun eigen wereld was enige opgang mogelijk, maar bovenal verlangden zij toegang te verkrijgen tot de wereld der blanken, en die bleef hun ontzegd.

Deze overtuiging der inlanders, dit algemeen frustratiegevoel strookte ongetwijfeld met de werkelijkheid. Maar we dienen daarbij wel te bedenken dat vijftien en twintig jaar geleden deze werkelijkheid een noodzakelijkheid was, wilde men de gemeenschap harmonisch zien groeien. Op het ogenblik zien we trouwens de gevolgen van deze politiek: op economisch en sociaal gebied staan de Kongolezen er ontegenzeggelijk beter voor dan de inlanders van de nabuurlanden, zij kennen een relatieve welstand en veiligheid in een gaaf gebleven maatschappij. De vroegere wettelijke beperkingen zijn veelal opgeheven, zodat het alleen sociale en menselijke beperkingen zijn die blijven voortbestaan. Maar nogmaals, het gaat hier niet om de ontleding of de appreciatie van deze gevoelens en meningen, doch alleen om het waar maken van onze overtuiging, dat al dan niet gerechtvaardigde gedachtenstromingen bij de inlanders leefden lang voor ze publiek aan de dag traden: sinds jaren denken de inlanders na over de vragen en moeilijkheden die nu in het brandpunt van de discussie staan.

We moeten nochtans verder gaan. Het zou onjuist zijn, te geloven dat de huidige meningsuitingen niets anders zijn dan het publiek worden van sinds lang bestaande, verborgen stromingen. Er is wel degelijk iets meer, er heeft zich een belangrijke ontwikkeling voorgedaan.

We hebben er reeds op gewezen dat er in de ogen van de zwarten twee werelden bestonden en dat hun voornaamste streven was, opgenomen te worden in de wereld van de blanken. Op dit punt nu is een ingrijpende evolutie waar te nemen. Op het ogenblik, lijkt het ons, verlangen de inlanders niet meer om opgenomen te worden in de blanke wereld, ofwel beschouwen zij het als een onmogelijkheid. Dit wil niet zeggen dat zij geen Europese levenswijze en de voordelen daarvan meer wensen. Integendeel, meer dan ooit gaan hun verlangens die richting uit en aanvaarden zij zelfs de verantwoordelijkheden welke deze voordelen met zich meebrengen. Maar de immatriculatiebeweging, waarin ze lange tijd al hun hoop hebben gesteld, is o.m. doodgelopen, omdat er een ander, naar onze mening nieuw, verschijnsel is opgekomen: het bewustzijn namelijk van een eigen groep, die eventueel kan samenwerken met andere groepen, doch die autonoom moet zijn en de voornaamste rol spelen in het Kongo van morgen.

In theorie hebben wij altijd gesproken van gelijkheid, doch in feite hebben de inlanders zich steeds tweederangsburgers gevoeld. Zij werden niet noodzakelijk als minderwaardigen beschouwd, doch als ‘kinderen’ die opgevoed moesten worden. De sociale houding van de blanken waarmede zij samenleefden, en de wettelijke voorschriften welke dit samenleven regelden, zijn steeds geweest en blijven nog in grote mate: beschermingsmaatregelen, voorschriften die niet zouden gelden tegenover volwassen volkeren, doch alleen gerechtvaardigd blijken tegenover niet-ontwikkelde groepen. Wij willen hiermede deze houding der blanken niet veroordelen: een andere gedragswijze was praktisch onmogelijk. Wij willen er alleen op wijzen dat deze onvermijdelijke en logische houding een logische en onvermijdelijke reactie tot gevolg heeft gehad: het bewustworden van de zwarten, te horen tot een gescheiden en autonome groep. Wat onbewust beleefd werd, wordt nu bewust uitgedrukt. Daarin ligt naar onze mening het

[p. 259]

voornaamste kenmerk van de huidige toestand: de zwarten verlangen nu een opgang, niet meer naar een andere groep, die van de blanken, doch een opgang van de eigen groep, die der zwarten. Deze moet de voornaamste en toonaangevende groep worden. Op sociaal niveau hebben we hier te doen met een zelfde fenomeen als wat zich op geografisch gebied heeft afgespeeld: de met elkaar oorlogvoerende stammen werden door de administratieve eenheid samengebundeld tot een geografische eenheid. Wat onbewust beleefd werd, wordt nu het bewustzijn van ‘Kongo’.

Wanneer wij nu de huidige tendensen, zoals ze tot uitdrukking komen in kranten en interviews, vergelijken met de vroegere, niet publiek tot uiting gebrachte, gedachtenstromingen, bemerken wij twee belangrijke verschilpunten:

1.

Het eerste verschilpunt is het totaal a-religieuze karakter van de huidige stromingen. Daarmede bedoelen wij geenszins dat er een oppositie zou bestaan tegen een gevestigde godsdienst, maar wel dat enige bewuste referentie naar het godsdienstige volkomen ontbreekt. De vroegere bewegingen werden gekenmerkt door de strijd tegen de occulte machten. In de huidige tendensen is er geen spoor meer daarvan, en wordt het probleem van uit een zuiver sociaal en politiek standpunt beschouwd, wat zijn verklaring vindt in het feit dat het - in tegenstelling met vroeger - thans de centra zijn die aan de spits staan van de ideeënvorming.

2.

Het tweede karakteristiek waardoor de huidige bewegingen zich onderscheiden van de vroegere, is de afwezigheid van een uitgesproken anti-blank karakter. Waar men in het verleden een sterk verlangen naar totale uitschakeling van de blanken kon waarnemen, constateert men thans een vraag naar samenwerking tussen beide groepen. Men wenst vanwege de blanken begrip en het verzaken aan geprivilegieerde posities, doch dit impliceert geenszins het radicale vervangen van blanken door zwarten.

Het lijkt wel niet overbodig, dit laatste punt even toe te lichten. Het dunkt ons dat de huidige tendensen op de volgende wijze kunnen uitgedrukt worden: het is de overtuiging der zwarten dat de voornaamste posten van het bestuur, de sleutelposities zowel op economisch als op sociaal en politiek gebied hún toekomen. Dit is, ook volgens ons, de kern van de zaak, en het heeft geen zin de zwarten langer van deze posten uit te sluiten bij de opbouw van een autonome inlandse maatschappij. Anderzijds geven de inlanders er zich rekenschap van dat slechts weinigen onder hen momenteel in staat zijn om deze posities te bekleden zonder hulp en bijstand van Europeanen, zoals ze zich insgelijks, althans voorlopig, bewust zijn van de noodzakelijke aanwezigheid van Europeanen in praktisch alle domeinen van het Kongolese leven. Zij willen dus helemaal niet een plotselinge omschakeling van alle waarden en een onmiddellijke vervanging van blanke elementen door zwarten. Zij vragen een overgangsperiode, gedurende welke de zwarten geleidelijk in de hiërarchie zouden ingeschakeld worden.

Tegen dergelijke redeneringen wordt van blanke zijde een argument aangevoerd dat voor de inlanders onaanvaardbaar blijkt te zijn: het argument namelijk van de onbekwaamheid en het gebrek aan voorbereiding. De Kongolezen onderschatten wel eens de lasten welke aan hoge verantwoordelijkheden verbonden zijn en overschatten daarentegen hun eigen mogelijkheden, doch we kunnen hun geen ongelijk geven wanneer ze voorop zetten: indien we moeten wachten tot er uit ons volk elementen gegroeid zijn die 100% bekwaam zijn, zullen we nog gedurende jaren en jaren in totaal ondergeschikte posities leven zonder enig

[p. 260]

vooruitzicht voor de huidige generatie van volwassenen om op te klimmen. Zij vragen daarom dat van nu af verantwoordelijke taken zouden toevertrouwd worden aan diegenen onder hen die wel is waar de nodige voorbereiding missen, doch van voldoende bekwaamheid blijk geven. Dat die voorbereiding hun ontbreekt, redeneren zij verder, ligt trouwens niet aan hen zelf maar aan de Europeanen, die hun nooit de mogelijkheid hebben gegeven tot voldoende voorbereiding. Het zou daarom niet fair zijn, nu enerzijds voor te geven dat men niet beter vraagt dan verantwoordelijke posities aan de zwarten te geven, en anderzijds niet tot daden over te gaan, onder het voorwendsel van onvoldoende voorbereiding, terwijl voor dit gebrek aan voorbereiding de schuld te wijten is aan de Europeanen. Men moet integendeel aan flinke elementen de mogelijkheid geven om zich metterdaad voor te bereiden, niet alleen door ze in een traag tempo op te nemen in de kaders, doch door hun ook echt verantwoordelijke taken toe te vertrouwen, en ze aldus in de mogelijkheid te stellen om in het uitoefenen van de verantwoordelijkheid de nodige ervaring op te doen.

Het argument van de onervarenheid en de onvoldoende voorbereiding wordt overigens wellicht overdreven. De inlanders kennen blanke staatsagenten, geen ambtenaren, die zonder veel diploma's tot hoge posten zijn geraakt. Zij geven er zich rekenschap van dat sommige blanken, met minder diploma's dan zij zelf, veel belangrijker posities bekleden dan zij ooit krijgen toegewezen. In deze voorwaarden lijkt het ons werkelijk moeilijk, eerlijk vol te houden dat de inlanders niet voldoende voorbereid zijn. Dit is ongetwijfeld waar, maar geldt even goed van blanken die zonder veel kennis en ervaring onmiddellijk posten toegewezen krijgen waaruit meer gevormde zwarten geweerd worden. De blanken leren hun stiel door de uitoefening ervan, door ondervinding; de inlanders krijgen de kans niet om een dergelijke ondervinding en vorming op te doen. Daar gaat het juist om. Het huidige streven van de inlanders is er absoluut niet op gericht dat een der hunnen onmiddellijk gouverneur-generaal of provincie-gouverneur zou worden, maar dat zij zouden opgenomen worden in die posities waaruit de hoofden van de administratie gerecruteerd worden, en dat zij, zoals de blanken, in die kaders de nodige actieve experiëntie zouden kunnen opdoen, om dan als werkelijk voorbereide elementen de verantwoordelijke posities te kunnen innemen.

Dit zijn, dunkt ons, de huidige tendensen, welke in de steden en centra luid uitgesproken worden, in het binnenland meer bedekt blijven maar even levendig aanwezig zijn. Uit wat voorafgaat kan men opmaken dat de toestand in Belgisch-Kongo op politiek gebied nog helemaal niet angstwekkend is en evolueert in de normale lijn van een zich bewustwordend land en volk. Indien de zwarten echter geen effectieve veranderingen zouden vaststellen en, in hun geheel genomen, binnen de perken van de huidige bestaansmogelijkheden worden gehouden, durven wij moeilijk verder een normale evolutie voorzien. Het Gouvernement stelt echter de aanpassing voor van de tot nog toe toegepaste principes en een grotere deelname van de inlanders aan het bestuur. Indien het tempo van deze veranderingen wat opgedreven wordt, bestaat er kans dat België er in slagen zal op een harmonische wijze het zelfbestuur in Kongo door te voeren, waarbij de voornaamste plaatsen ingenomen worden door de inlanders, maar tevens een gezonde eerbied blijft bestaan voor verworven rechten en een eerlijke samenwerking tussen blanken en zwarten.